“ΓΙΟΡΤΗ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ” λέει, σήμερα. Αντί δακρύων, χαράς και λύπης, αναρτώ αυτό το σκληρά αληθινό κείμενο, από το βιβλίο σου “ΚΑΤΑΡΡΕΩ” (1989). Θα σε ευγνωμονώ πάντα για όσα μου έμαθες. Και για όσα -λόγω και έργω- με έκανες να μάθω. (Πριν από οποιοδήποτε…”like”, προτιμώ και σας προτρέπω πρώτα να το διαβάσετε. Με προσοχή, υπομονή και… ψυχραιμία. Ειδικά το τέλος)
ΤΟ “ΕΣΥ” ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
Επιστολή σ’ έναν σύγχρονο νέο (Β’)
ΟΙ ΠΑΛΙΟΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ στηριγμένοι στα ελληνικά κείμενα, προσπαθούσαν να μας μάθουν ότι ελευθερία σημαίνει χρέος, ευθύνη και θυσία. Με άλλα λόγια μας έδειχναν το είδωλο ενός ΕΣΥ, για να γίνει φρέαρ ζωής μέσα μας. Από αυτό το ΕΣΥ αντλούσε την ύπαρξή της η ελληνική παιδεία, την οποία με τόσο πάθος, άκριτοι και άρριζοι μηχανουργοί δυναμίτισαν, υπονομεύοντας και το δικό σου μέλλον.
Αν δεν κατάλαβες τι είναι αυτό το δεύτερο πρόσωπο, θα προσπαθήσω να στο εξηγήσω. Είναι το μαχαίρι της αγάπης με το όποιο θυσιάζουμε την αυτολατρεία μας. Είναι η αναίμακτη θυσία της μακαριότητας και της ησυχίας μας. Είναι το αδυσώπητο ερωτηματολόγιο: Τι, γιατί και ποιον θαυμάζω; Σε τι υπηρετώ και σε ποιον θέλω να μοιάσω; Τι πρέπει ν’ αποφεύγω και τι να επιδιώκω; Τι με κάνει να ντρέπομαι και τι με κάνει περήφανο; Για ποιο λόγο θέλω ν’ αγωνιστώ και τι να επιτύχω; Γιατί υπάρχω μέσα στην κοινότητα; Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα συνθέτουν το ΕΣΥ του ανθρώπου. Και εξαρτάται η διαμόρφωση του ΕΓΩ μας από το υπόδειγμα ζωής που έχουμε. Αυτό είναι παιδεία. Η ενανθρώπηση του θηρίου, η απομηχανοποίηση του ατόμου και πάνω απ’ όλα η συνειδητοποίηση ότι η τεχνολογία πρέπει να είναι εργαλείο του Αγαθού και όχι αυτοσκοπός. Από αυτό το ΕΣΥ εξαρτάται όχι μόνο η ερμηνεία των ατόμων, αλλά η τύχη ενός πολιτισμού.
Όσο κι αν πεισμώνεις, φίλε, αυτό το δεύτερο πρόσωπο είναι το πιο παραγωγικό στοιχείο στις κοινωνικές διαδικασίες και αυτό χαρακτηρίζει την αυθεντική πρόοδο. Αυτήν που έχει μάτια και βλέπει ότι η δημιουργική φαντασία τρέφεται από την μνήμη. Αυτή την πραγματική πρόοδο, που καρποφορεί το καινούργιο με το λίπασμα της παράδοσης. Η πρόοδος έχει ανθρώπινο υποκείμενο. Είναι δηλαδή ηθική κατηγορία. Η τυφλή μεταβολή δεν υποκαθιστά την Ιστορία, γιατί είναι μία φυσική ουδετερότητα. Το να δίνεις σ’ αυτή την ουδετερότητα αξιολογικούς προσδιορισμούς, είναι πλάνη. Το μέλλον δεν ανήκει στον εαυτό του. Ανήκει στο ΕΣΥ που θα το προετοιμάσει. Σ’ ένα πρόπλασμα. Σε μια παιδεία.
Ξέρω ότι αυτά που συζητούμε δεν τα αισθάνεσαι τώρα. Θα τα αισθανθείς όμως αύριο. Κι αν δεν τα πιστεύεις σήμερα, θάρθει η ώρα που θα τα πιστέψεις. Το αν θα το ομολογήσεις ποτέ, αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Σου θυμίζω την περίφημη εξέγερση του ’68 στο Παρίσι. Τι έγινε; Οι ηγέτες της, φαντάζομαι, είναι κουρασμένοι σε κάποιο γραφείο και εισπράττουν ίσως νοσταλγία και μηνιάτικο. Συμβιβάστηκαν, θα μου πεις. Όχι. Συμβαίνει κάτι άλλο που θα το διαβάσεις λίγο παρακάτω και είμαι βέβαιος ότι θα εκμανείς! Υπομονή.
Ας έρθουμε για λίγο στις δικές σου μικροεξεγέρσεις, στο θρυλικό σου χάσμα των γενεών και στο γραφικό σκιάχτρο σου του κατεστημένου. Σ’ αυτά τα βολικά σου εκτοπλάσματα που πιστοποιούν ότι οι νέοι έχουν πάντα δίκιο και οι γέροι πάντα άδικο. Για να επιβάλεις αυτό το δίκιο, εξεγέρθηκες, βγήκες στους δρόμους, φώναξες, έδειρες γέρους και γυναίκες, έσπασες προθήκες, έγινες προκλητικός, βίαιος, άγριος, “αλλιώς ωραίος”, που λέει ο ποιητής. Έγινες και συ, κατά το μέτρο των δυνατοτήτων σου και κατά το μέτρο των συνθηκών της εποχής σου, ήρωας!
Για την παρέα σου ήσουν αξιοθαύμαστος. Για το μαντρί σου ήσουν χρήσιμος. Για τον απλοϊκό παρατηρητή ήσουν μια χαλασμένη γενιά. Για τους κοινωνιολόγους μια αυτόματη έκρηξη διαμαρτυρίας. Για τους γονείς σου ένα ανεξήγητο πρόβλημα. Για τους ρομαντικούς ένας δον Κιχώτης. Για τους ψυχολόγους μια φυσική εκδήλωση των ορμών της ήβης. Μπορεί να υπήρχε κάτι απ’ όλα αυτά μέσα σου. Και κανένα από αυτά δεν είναι αβάσιμο. Επίτρεψέ μου όμως να προσθέσω κι εγώ κάτι σ’ αυτά, που, όπως σου είπα λίγο πριν, θα σε κάνει έξω φρενών. Και θα σε κάνει έξω φρενών όχι γιατί χρησιμοποιώ τον ισοκράτειον λόγον τον “τολμώντα επιπλήττειν”, που είσαι ασυνήθιστος σ’ αυτόν, αλλά διότι πρόκειται να φανερώσω ένα μυστικό σου, φίλε. Και το ξέρω αυτό το μυστικό, γιατί πέρασα όλη μου την ζωή αμετακίνητα με την δική σου ηλικία, που υπήρξε το μόνιμο δικό μου ΕΣΥ. Και μπορεί βέβαια να νοσταλγώ με τους στίχους του Ελύτη το ιδανικό σου πρόσωπο:
“Χαίρε πρώτη νεότης μου και αδάμαστο χείλι που το βότσαλο δίδαξες της τρικυμίας και της βροντής αντιμίλησες.”
Δεν μπορώ όμως να μη σου πω ότι στην περίπτωσή σου πότε καμάρωνα εσένα τον αθώο απόλυτο και πότε αιφνιδιαζόμουνα με έναν επιτήδειο υποκριτή. Και το μυστικό σου ακριβώς είναι ότι δύνασαι να είσαι και αθώος και υποκριτής. Και είσαι υποκριτής με την διπλή σημασία του όρου. Δηλαδή η περίπτωσή σου βρίσκεται δυσεξιχνίαστη κάπου ανάμεσα στην υποκρισία και στην υποκριτική. Τέχνη της ηλικίας σου που θα σου την εξηγήσω, όσο μπορώ καλύτερα:
Κάθε φάση της οργανωμένης ή και της ανοργάνωτης ζωής έχει το θέατρό της. Είναι το απαραίτητο παιχνίδι της. Παίζουμε και πάνω και κάτω απ’ την Σκηνή. Υποκρινόμαστε κάτι. Έναν ανθρώπινο τύπο, μια κατάσταση, μια Ιστορία. Ενσαρκώνουμε ρόλους. Είναι το μεγάλο παιχνίδι του τι είμαι και του τι θέλω να δείξω ότι είμαι στους άλλους. Ο ηθικός εκπεσμός της σημασίας στην λέξη υποκριτής, χαρακτηρίζει το πράγμα.
Λοιπόν. Έτσι και συ έπαιξες το θέατρό σου με πάθος και φανατισμό, ως προς το ρεπερτόριο και τους ρόλους, ακολουθώντας στο ήθος και το ύφος την ώρα της εποχής σου. Δεν λέω. Κάθε άνθρωπος παίζει, κάθε ηλικία παίζει, αλλά η νεανική ηλικία είναι ταλαντούχος στο παίξιμο. Γιατί έχει ανάγκη να την θαυμάζουν, είτε κάνει τον γύρο του θανάτου με το μηχανάκι, είτε παριστάνει τον Σπάρτακο, είτε αντιγράφει τους Μπόνυ και Κλάιντ. Αυτή η ανάγκη της επιδείξεως παρατηρείται βέβαια σε κάθε γενιά. Και εξαρτάται από την ποιότητα και το είδος των έργων που προσφέρει η παιδεία και η ιδεολογία κάθε εποχής, για να αξιολογηθεί μια παράσταση ως τραγωδία ή ως κωμωδία. Γιατί συχνά το θέατρο της ήβης μεταβάλλεται σε θέατρο της Ιστορίας, όταν υπάρχουν οι συνθήκες. Μη με παρεξηγήσεις και νομίσεις ότι μιλάω γι’ αυτό το θέατρο. Μιλάω για το καθημερινό θέατρο των ποικιλιών που το παρακολουθούμε θέλοντας και μη.
Και πρέπει να ομολογήσεις ότι αυτό το θέατρο το έπαιξες με την ψυχή σου. Έκανες το παν για να μας καταπλήξεις. Αν η θεατρική σου προσφορά είχε ή δεν είχε ποιότητα και ειλικρίνεια, αυτό θα το καταλάβεις ύστερα από λίγο, όταν η πραγματικότητα θα σε υποχρεώσει να αποστασιοποιηθείς. Όταν δηλαδή σε λίγο χάσεις και θίασο και κοινό. Όταν καταλάβεις και συ όπως όλοι μας ότι το παιχνίδι της μεγαλειότητάς σου “ήταν αγέρας κι έφυγε, κορυδαλλός κι εχάθη”, που λέει ο Γκάτσος. Δεν θέλω να σε τρομάξω, αλλά να σε προετοιμάσω, γιατί σε λίγο ίσως αναγνωρίσεις ότι η πραγματικότητα του τέλους του παιχνιδιού, μοιάζει με την ζοφερή κωμωδία του ομώνυμου έργου του Μπέκετ.
Η επιστολή μου αυτή δεν ήταν βέβαια το χειροκρότημα που θα ήθελες, που το έχεις συνηθίσει και που το έχεις ανάγκη. Ωστόσο, κλείνει αυλαία το γράμμα μου.
Για μένα σημασία έχει ότι υπήρξα ένας πιστός θεατής σου. Γι’ αυτό ένιωσα την ανάγκη να σου δώσω την λέξη, χωρίς να περιμένω να μου δώσεις το χέρι σου, όπως θα το ήθελε ο Εμπειρίκος. Και είναι φυσικό. Αυτά που σου έγραψα δείχνουν σαφέστατα ότι δεν σε εκτιμώ. Δεν τα παίρνω πίσω. Η αλήθεια όμως είναι ότι ενδόμυχα παρακαλώ και προσεύχομαι ΝΑ ΜΕ ΔΙΑΨΕΥΣΕΙΣ. Νιώθω δηλαδή σαν το πλατωνικό εκείνο νευρόσπαστο στον ΦΑΙΔΩΝΑ, που έχει τον πόνο και την χαρά, αν και είναι δύο, συνημμένα εκ μιας κορυφής.
Και δεν ξέρω ακριβώς γιατί, αλλά νιώθω την ανάγκη να κλείσω την επιστολή μου αυτή, φίλε, με τους παρακάτω στίχους του Σαχτούρη:
“Σήμερα
κοιτάξτε καλά αυτό το βουνό
κοιτάξτε καλά αυτό το δάκρυ του Θεού
γιατί αύριο δα στεγνώσει.
Αύριο δεν θα βλέπετε τίποτα πια.”
Τάσος Λιγνάδης
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 8 Νοεμβρίου 1984
Το παραπάνω κείμενο αναρτήθηκε από τον Δημήτρη Λιγνάδη στο χρονολόγιό του στο Facebook. To catisart.gr το αναδημοσιεύει.
- Ο Τάσος Λιγνάδης (1926 -1989) γεννήθηκε στην Αθήνα. Κατά τη διάρκεια των εφηβικών του χρόνων βίωσε τη γερμανική κατοχή ως μέλος της Αντιστασιακής Οργάνωσης ΕΣΑΣ και παράλληλα δραστηριοποιήθηκε στον παράνομο Τύπο ως αρθρογράφος στα περιοδικά Μαθητικά Γράμματα και Νεανική Φωνή. Με την Απελευθέρωση γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου πήρε μέρος στο φοιτητικό κίνημα ως ιδρυτικό μέλος της ΔΕΣΠΑ (Διοικούσα Επιτροπή Συλλόγου Πανεπιστημίου) και πρόεδρος της ΠΕΚΕ (Πανσπουδαστική Επιτροπή Κυπριακού Αγώνα) και αναγορεύτηκε διδάκτωρ το 1970 με τίτλο της διατριβής του “Το πρώτο Δάνειον της Ανεξαρτησίας”. Το 1955 διορίστηκε καθηγητής στη Σχολή Μωραΐτη και το 1963 εκλέχτηκε λέκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών στη Φιλοσοφική Σχολή, θέση από την οποία παραιτήθηκε με την επιβολή της Απριλιανής Δικτατορίας. Εργάστηκε επίσης στη Σχολή Αηδονοπούλου, στο Pierce College και στο Λύκειο του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου. Κατά τη διάρκεια της θητείας του στη Σχολή Μωραΐτη οργάνωσε θεατρικές παραστάσεις, ενώ την περίοδο της Μεταπολίτευσης διορίστηκε καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου, θέση που κράτησε ως το 1980. Στο Εθνικό Θέατρο εργάστηκε επίσης ως καθηγητής στη δραματική σχολή. Από το 1977 εργάστηκε στην ΕΡΤ ως σύμβουλος προγράμματος με αρμοδιότητες στο χώρο των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, διέκοψε ωστόσο τη συνεργασία του, λόγω ιδεολογικών διαφωνιών. Στα γράμματα πρωτοεμφανίστηκε το 1955 από τις σελίδες του περιοδικού της Εταιρείας Μελέτης Ελληνικού Πολιτισμού Νέον Αθήναιον, όπου δημοσίευσε πολλές μελέτες ως το 1963. Συνεργάστηκε επίσης με περιοδικά και εφημερίδες όπως τα: Ελληνικά Χρονικά του Λουκή Ακρίτα (1952-1954), Νέα Πορεία (Θεσσαλονίκης), Λόγος (1947), Χρονικό (1972), Νέα Εστία, Επίκαιρα, Νίκη, Εσπερινή, Μεσημβρινή, Η Καθημερινή.
1. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Τάσου Λιγνάδη βλ. Αργυρίου Αλεξ., «Λιγνάδης Τάσος», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό5. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1986 και Σταμέλος Δημήτρης, «Λιγνάδης Τάσος», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας9. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
• Αργυρίου Αλεξ., «Λιγνάδης Τάσος», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό5. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1986.
• Ευαγγελάτος Σπύρος Α., «Τάσος Λιγνάδης: Το ζώον και το τέρας», Η λέξη82, 2/1989, σ.172-175.
• Μουντές Ματθαίος, «Η μίμηση είναι ένα βιοτικό γεγονός», Διαβάζω13, 7-9/1978, σ.62-63.
• Σταμέλος Δημήτρης, «Λιγνάδης Τάσος», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας9. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ.
• Χωρεάνθης Κώστας, «Η συναπεργασία μιας μελέτης», Διαβάζω238, 2/5/1990, σ.83-88.
Εργογραφία
(πρώτες αυτοτελείς εκδόσεις)
• Η επανάστασις των αγγέλων. 1963.
• Ο Λόρκα και οι ρίζες. 1964.
• Το Άξιον Εστί του Ελύτη· Εισαγωγή – Σχολιασμός – Ανάλυση Τ.Λιγνάδης. Αθήνα, 1976 (έκδοση β΄, με προσθήκη).
• Η ξενική εξάρτησις κατά τη διαδρομή του νεοελληνικού κράτους. 1975.
• Θεατρολογικά. Αθήνα, 1978.
• Διπλή επίσκεψη σε μια ηλικία και σ’ έναν ποιητή (Ν.Γκάτσος). 1983
• Παιδικός οδηγός για γνωριμία με το θέατρο. Αθήνα, Διάγραμμα, 1985.
• Ο Χουρμούζης (ιστορία – Θέατρο). 1986..
• Προβληματισμοί γύρω από το αρχαίο δράμα και την τέχνη του ηθοποιού. Χαλάνδρι, έκδοση του Αετοπούλειου Πολιτιστικού Κέντρου Δήμου Χαλανδρίου, 1987 (σε συνεργασία με τους Μάγια Λυμπεροπούλου και Ν.Γ.Μπούρα).
• Καταρρέω· Δοκίμια για το σύγχρονο ελληνισμό. Αθήνα, Ακρίτας, 1996 (έκδοση γ΄).
• Το μυστήριο, το κάλλος και η ιθαγένεια του τοπίου· Δοκίμια για τη νεώτερη και σύγχρονη λογοτεχνία. Αθήνα, Ακρίτας, 1996.
