Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
«Ποιος είναι αυτός ο Αδόλφος Χίτλερ που δείχνει να αναρριχάται προς την εξουσία στη Γερμανία;».
3 Μαρτίου 1934, παραλήπτης άγνωστος… Το θεατρικό έργο “Address Unknown” (Παραλήπτης Άγνωστος) βασίζεται εξ ολοκλήρου στην ομώνυμη νουβέλα της Kathrine Kressmann Taylor και αποτελεί ένα άκρως εντυπωσιακό δράμα για τη φιλία, την προδοσία και την εκδίκηση. Το έργο περιλαμβάνει μόνον επιστολές και είναι ένα από τα αποτελεσματικότερα κατηγορητήρια κατά του ναζισμού στην παγκόσμια μυθοπλασία. Ένα βιβλίο περίπου 50 σελίδων το οποίο αποκαλύπτει την αλήθεια της εποχής εκείνης με νοημοσύνη και διορατικότητα.
Μετά έναν κύκλο οχτώ επιτυχημένων παραστάσεων, το Μάιο του 2014, το αριστούργημα της Kathrine Kressmann Taylor ανεβαίνει ξανά σε σκηνοθεσία και μετάφραση της Νάντιας Φώσκολου στο Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων.
Γραμμένο το 1938, το αφήγημα έχει διασκευαστεί για τον κινηματογράφο (ΗΠΑ, 1941), για το ραδιόφωνο (BBC Radio 4, 2008) και έχει ανέβει σε κεντρικά θέατρα των Ηνωμένων Πολιτειών και της Γαλλίας. Στην Ελλάδα, παρουσιάζεται για πρώτη φορά επί σκηνής. Το ανακάλυψε ο Δημήτρης Αλεξάκης και το πρότεινε στη Νάντια Φώσκολου, η οποία το προσέγγισε συγκινητικά και ουσιαστικά. Μέσα από την αλληλογραφία δύο αδελφικών φίλων, επιτυχημένων μεταναστών στην Αμερική, ο ένας εκ των οποίων αποφασίζει να επιστρέψει στην πατρίδα του τη Γερμανία στις αρχές της δεκαετίας του ‘30, το έργο αιχμαλωτίζει μια φιλία -και την ανθρωπότητα ολόκληρη- σε μια στιγμή ιστορικής μεταμόρφωσης.
Κατά τις πρώτες επιστολές οι δύο φίλοι είναι ανέμελοι, πρόσχαροι και θερμοί μεταξύ τους. Μιλούν για την επιχείρησή τους, για τα κέρδη τους, για γεύματα, για τις οικογένειές τους. Άνθρωποι μορφωμένοι και οι δύο, συνέταιροι σε μια γκαλερί έργων τέχνης του San Francisco, ανταλλάσσουν απόψεις με ύφος που διέπεται από πνευματική ελευθερία και αμέριμνη συντροφικότητα. Ουδείς αμφιβάλλει πως η φιλία τους είναι στενή, ανέφελη και αρραγής.
Καθώς ο Χίτλερ αναρριχάται στην εξουσία όμως, η σχέση των δύο φίλων αρχίζει να φθίνει ανεπανόρθωτα και καταλήγει σε μια απίστευτη προδοσία. Συμπέρασμα; Ένα σύμπτωμα της αρρώστιας του τυραννικού καθεστώτος είναι να μην εμπιστεύεσαι ούτε τους φίλους σου.
Η συγγραφέας μάλλον εμπνεύστηκε το έργο από μια είδηση που είχε γραφτεί εκείνη την εποχή στον αμερικανικό Τύπο. Αμερικανοί φοιτητές που επισκέπτονταν τη Γερμανία έγραψαν στους οικείους τους την αλήθεια σχετικά με τις ναζιστικές θηριωδίες. Μια αλήθεια δύσκολη και τρομακτική, που ελάχιστοι έως τότε γνώριζαν. Κατόπιν αυτού κάποιοι νεαροί Αμερικανοί σκέφτηκαν να στείλουν επιστολές που θα ενέπαιζαν τον Χίτλερ. Οι φοιτητές έσπευσαν να τους γράψουν: «Σταματήστε! Είμαστε σε κίνδυνο. Αυτοί οι άνθρωποι δεν παίζουν. Κινδυνεύει η ζωή κάθε παραλήπτη». Μακραί τυράννων χείρες, που έλεγαν και οι αρχαίοι Έλληνες…
Η παράσταση διερευνά το ζήτημα της προσωπικής ευθύνης σε περιόδους κρίσεων και παρουσιάζεται σαν μια κλασική ιστορία εκδίκησης δομημένη με κινηματογραφικό σασπένς.
Η ρητορική του μίσους από τον Martin Schulse σκοτώνει κάθε αμεροληψία και κάθε συναίσθημα. Το δηλητήριο του φασισμού που διεισδύει στο μυαλό αυτού του νέου άνδρα και οικογενειάρχη σε παγώνει. Η φρίκη της ναζιστικής επιθετικότητας που περιγράφεται με κυνικά επιχειρήματα σε ανατριχιάζει. Καθώς εξαπλώνεται η ναζιστική ιδεολογία και μαζί της ο ενθουσιασμός του Martin γι’ αυτήν, η φιλία διαβρώνεται και η ίδια η αλληλογραφία απειλείται. «Εκφυλισμένος σε ένα άθλιο μαζικό επίπεδο, το επίπεδο ενός Χίτλερ, ο Γερμανικός Ρομαντισμός ξέσπασε σε μια υστερική βαρβαρότητα», έγραφε ο Γερμανός συγγραφέας Thomas Mann (1875-1955, Νόμπελ 1929).
Ο Max Eisenstein, ο Εβραίος έμπορος, έχει μια μικρή αδερφή, την Griselle, η οποία σταδιοδρομεί ως ηθοποιός στη Βιέννη, μέχρι που κάποια στιγμή αποφασίζει να δεχτεί μια πρόταση να πρωταγωνιστήσει σε ένα μεγάλο βερολινέζικο θέατρο. Μόνο που δεν κρύβει την καταγωγή της, απεναντίας είναι υπερήφανη γι’ αυτήν. Ως εκ τούτου κινδυνεύει άμεσα.
Είναι άξιο θαυμασμού το γεγονός ότι η συγγραφέας έγραψε το έργο πριν ακόμα διαφανούν οι επιπτώσεις από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κείμενο αιχμηρό, ολοκληρωμένο και προφητικό για τις απαρχές του Τρίτου Ράιχ, την άνοδο του ναζισμού, τη διείσδυση της εθνικοσοσιαλιστικής ιδεολογίας στις συνειδήσεις. Δημοσιεύτηκε το 1938 στις Ηνωμένες Πολιτείες ένα χρόνο πριν από το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Κυκλοφόρησε πρώτα ως short story στο «Story Magazine» και αναδημοσιεύτηκε γρήγορα από το “Reader’s Digest” σε μορφή βιβλίου. Το κείμενο απαγορεύτηκε αμέσως στη Γερμανία. Κλασική νουβέλα δι’ αλληλογραφίας, το “Παραλήπτης Άγνωστος” (Address Unknown), έπεσε ύστερα σε μια σχετική λήθη, μέχρι τη δεύτερή της αναδημοσίευση, το 1995, με αφορμή την 50η επέτειο της απελευθέρωσης των στρατοπέδων συγκέντρωσης, ένα χρόνο πριν από το θάνατο της Kathrine Kressmann Taylor.
Την παράσταση μπορείς να την πεις και «δολοφονία μέσω ταχυδρομείου» ή «η επιστολή ως όπλο». Αν και δεν μπορώ να αποκαλύψω αυτό που συμβαίνει, μόνον ένα θα πω: στο τέλος λαμβάνει χώρα μια ανατροπή που έχει την ισχύ οβίδας. Η ανατροπή αυτή, μια θεατρική έκπληξη ή coup de theatre, την οποία η σκηνοθέτις Νάντια Φώσκολου χειρίζεται θαυμάσια, είναι λαμπρή και ουρανομήκης διότι φέρει την απόδειξη, κατά μια διττή έννοια, του τρόπου με τον οποίο η γραφή μπορεί να γίνει ένα αποτελεσματικότατο όπλο κατά της ναζιστικής ιδεολογίας. Σκηνικά η ένταση χτίζεται μεθοδικά, φτάνοντας σε μια από τις πιο φρικιαστικές κορυφώσεις που έχουμε δει στο θέατρο.
Συντελεστές
Οι δύο άνδρες διαβάζουν τις επιστολές που στέλνουν ο ένας στον άλλο φωναχτά σε ένα διάλογο απλότητας και αποστασιοποίησης. Με σθεναρότητα, ευπρέπεια και λιονταρίσια ηρεμία ερμηνεύονται οι δύο χαρακτήρες από τον Δημήτρη Αγαρτζίδη και τον Αλμπέρτο Φάις.
Ο Δημήτρης Αγαρτζίδης στο ρόλο του Martin Schulse είναι καταλύτης. Δείχνει τη δειλία, το φόβο, την αυταρέσκεια, την απανθρωπιά ενός φανατικού ναζί. Λεπτό με λεπτό το πρόσωπό του σκοτεινιάζει και τα χαρακτηριστικά του αλλοιώνονται από το αδιέξοδο, το μίσος και τον τρόμο. Υπολογιστής, εμπαθής, κυνικός, ψυχρός.
Ο Αλμπέρτο Φάις περνά από τη φιλικότητα στη δυσάρεστη έκπληξη, από την παράκληση στην απόγνωση και από την ελπίδα στην απέχθεια με εκπληκτική πειστικότητα. Τελικά δεν μπορείς παρά να νιώσεις συμπαράσταση και βαθιά ανακούφιση από την πικρή εκδίκησή του ως Max Eisenstein.
Η τραγική ατμόσφαιρα της παράστασης με το ολοένα αυξανόμενο σασπένς αναδεικνύεται από τα λιτά και μελαγχολικά εφέ των φωτισμών που επιμελήθηκε ο Βασίλης Κλωτσοτήρας και από τον έξοχο χειρισμό του καλλιτεχνικού και προσεγμένου video της Μικαέλας Λιακατά από τη Δάφνη Καφέτζη. Τα σκηνικά, επίσης της Μικαέλας Λιακατά, δεν είναι παρά δύο καρέκλες και σκόρπια ροκανίδια, από αυτά που χρησιμοποιούνται ως αμπαλάζ στα έργα τέχνης. Μια πολύ έξυπνη προσέγγιση και μια οικονομική λύση. Τα κοστούμια της Βασιλικής Σύρμα είναι σοβαρά και συντηρητικά, σε ίσια γραμμή, απολύτως χαρακτηριστικά της εποχής του Μεσοπολέμου. Η μετάφραση της σκηνοθέτιδας Νάντιας Φώσκολου έχει μέτρο και γλαφυρή περιγραφικότητα.
Μάθημα πολιτικής
Σε μια εποχή αναζωπύρωσης της μισαλλοδοξίας, ο «Παραλήπτης Άγνωστος», που σκηνοθετεί ικανότατα η Νάντια Φώσκολου, φέρνει στο φως μια έγκαιρη προειδοποίηση από την Ιστορία ως προς το πόσο γρήγορα μια φιλία μπορεί να μετατραπεί σε εχθρότητα. Ένα δραματοποιημένο μάθημα πολιτικής, ηθικής και ανθρωπιάς σε χαμηλές νότες, που αποδεικνύει ότι η πένα είναι ισχυρότερη από το ξίφος. Το καθαρό και αιχμηρό του ύφος, από το οποίο αναδύεται η κρυμμένη τρυφερότητα και ο πόνος μιας νοσταλγικής θλίψης, δίνει σ’ αυτό το προφητικό κείμενο μια δαιμονική δύναμη. Τελειώνοντας η παράσταση, μία μόνο επιθυμία διακατέχει το θεατή. Να μοιραστεί την ανακάλυψη αυτή με άλλους. Με πολλούς. Με όλους. Και γρήγορα. Αυτό ακριβώς κάνω κι εγώ!
Ταυτότητα παράστασης
“Address Unknown” (Παραλήπτης Άγνωστος) της Kathrine Kressmann Taylor. Mετάφραση, σκηνοθεσία: Νάντια Φώσκολου || σκηνογραφία, video design: Μικαέλα Λιακατά || σχεδιασμός φωτισμών: Βασίλης Κλωτσοτήρας || κοστούμια: Βασιλική Σύρμα || χειρισμός ήχων, φωτισμών και βίντεο: Δάφνη Καφετζή || παίζουν: Δημήτρης Αγαρτζίδης, Αλμπέρτο Φάις
* Η συγγραφέας Kathrine Kressmann Taylor (1903-1996) γεννήθηκε το 1903 στο Πόρτλαντ της Πολιτείας Όρεγκον. Αφού αποφοίτησε από το University of Oregon, μετακόμισε στο Σαν Φρανσίσκο όπου εργάστηκε στο χώρο της διαφήμισης. Το 1928, η Kathrine Kressmann παντρεύτηκε τον Elliott Taylor, ιδιοκτήτη διαφημιστικής εταιρείας. Δέκα χρόνια αργότερα, το ζευγάρι μετακόμισε στη Νέα Υόρκη, όπου δημοσιεύτηκε το “Address Unknown”. Τόσο ο εκδότης όσο και ο σύζυγός της έκριναν πως η νουβέλα ήταν «πολύ δυνατή για να εμφανιστεί ως υπογεγραμμένη από γυναίκα» και δημοσίευσαν το έργο με την υπογραφή Kressmann Taylor, αφαιρώντας το μικρό όνομα της Kathrine – η οποία επρόκειτο να κρατήσει σε όλη της την καριέρα το νέο αυτό ονοματεπώνυμο. Η στηλίτευση του ναζισμού αποτελεί το θέμα και του επόμενου βιβλίου της, Until That Day (1942). Το 1947, άρχισε να διδάσκει δημοσιογραφία και δημιουργική γραφή στο Gettysburg College. Το 1995, όταν η Taylor ήταν 91 ετών, το Address Unknown επανεκδόθηκε και έγινε πλέον διεθνές best-seller, χαρίζοντάς της ένα νέο γύρο αναγνώρισης. Πέθανε το 1996, έχοντας περάσει τον τελευταίο χρόνο της ζωής της δίνοντας συνεντεύξεις και υπογράφοντας αντίτυπα του βιβλίου της.
Διά αλληλογραφίας
Η νουβέλα “Παραλήπτης Άγνωστος” αποτελείται από 19 επιστολές που ανταλλάσσουν δύο φίλοι, ο Martin Schulse, 40 ετών, Γερμανός, παντρεμένος, πατέρας τριών παιδιών και ο Max Eisenstein, 40 ετών, εργένης, πολιτογραφημένος Αμερικανός εβραϊκής καταγωγής.
Χρόνια συνέταιροι, έχοντας ιδρύσει και διευθύνει μαζί μια γκαλερί έργων τέχνης στο San Francisco, ο Max και ο Martin χωρίζουν εν μέρει όταν, το 1932, ο Martin αποφασίζει να επιστρέψει στο Μόναχο με την οικογένειά του.
Από τις 12 Νοεμβρίου του 1932 μέχρι τις 18 Μαρτίου του 1934, οι δύο φίλοι, χωρισμένοι από έναν ωκεανό, αλληλογραφούν τακτικά. Ο Max μιλάει για τη μοναξιά του, για τις δουλειές της γκαλερί και πληροφορείται από τον φίλο του για τις εξελίξεις στην Ευρώπη. Ο Martin, με τη σειρά του, διηγείται την εγκατάσταση και την καινούργια του ζωή σε μια Γερμανία διαλυμένη από την οικονομική κρίση, μια Γερμανία που δυσκολεύτηκε να αναγνωρίσει κατά την επιστροφή του.
Είναι οι τελευταίοι μήνες της πρωθυπουργίας του Hindenburg˙ η Δημοκρατία της Βαϊμάρης ρίχνει τα τελευταία της φώτα αλλά κανείς δεν παίρνει ακόμη στα σοβαρά τους λόγους ενός άσημου φανατικού ονόματι Hitler.
Καθώς η μια επιστολή διαδέχεται την άλλη, ένα απειλητικό βουητό αρχίζει να σκιάζει την αλληλογραφία των δύο φίλων.
Οι πολιτικές ισορροπίες αλλάζουν ξαφνικά το Μάρτιο του 1933 και ο Eisenstein διαπιστώνει πως ο καρδιακός του φίλος, υπό την επιρροή μιας ναζιστικής ιδεολογίας που κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος, έχει αρχίσει να υιοθετεί τις αντιλήψεις του καινούργιου καθεστώτος.
Μήπως πρόκειται όμως για μια προσποίηση, στην οποία προβαίνει ο Martin με στόχο να ξεγελάσει τη λογοκρισία του Τρίτου Ράιχ;
Η απορία αυτή λύνεται όταν ο Max ζητάει από τον Martin να παράσχει άσυλο και προστασία στη μικρή του αδερφή, την Griselle, ανερχόμενη ηθοποιό στη Βιέννη, η οποία βρίσκεται, ύστερα από τη θέσπιση των νόμων που απαγορεύουν στους Εβραίους την άσκηση ορισμένων επαγγελμάτων, υπό τη διαρκή απειλή μιας σύλληψης.
Πληροφορίες
Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων
Κύπρου 91Α και Σικίνου 35Α, 11361, Κυψέλη, Αθήνα
Τ: 213 00 40 496 | Κ: 69 45 34 84 45 | e: [email protected]
* Καλλιτεχνική διεύθυνση, οργάνωση παραγωγής: Φωτεινή Μπάνου, Δημήτρης Αλεξάκης
E-mail: [email protected] ambots.
* Μέχρι τις 17 Μαρτίου 2015 | κάθε Δευτέρα και Τρίτη, στις 21:00 | γενική είσοδος: 10 ευρώ – φοιτητικό εισιτήριο: 8 ευρώ – κάρτα ανεργίας και κάρτα ΣΕΗ: 5 ευρώ
