Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Την πρωτότυπη παράσταση των “Βακχών” του Ευριπίδη από το σκηνοθετικό χέρι της Άντζελας Μπρούσκου και τη μεταφραστική πένα του Γιώργου Χειμωνά παρακολούθησα στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου με μεγάλο ενδιαφέρον. Ήταν μια παράσταση νεωτεριστική και ριζοσπαστική, θα έλεγα. Πέρα από τη ρηξικέλευθη σκηνοθεσία της Άντζελας Μπρούσκου και ένας δυναμικός θίασος αναμετρήθηκε με τις «Βάκχες» (405 π.Χ.). Αυτές οι «Βάκχες» σημειολογικά επικεντρώθηκαν στην αγωνιώδη αναζήτηση του ανθρώπου για κάτι που τον υπερβαίνει. Στην ουτοπία. Στον Διόνυσο που είμαστε όλοι.
Η τραγωδία αυτή, όπως και η «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», ανέβηκαν μετά το θάνατο του Ευριπίδη (406 π.Χ). Είναι η μόνη με διονυσιακό περιεχόμενο. Αποτελείται από 1.392 στίχους.
Το Χορό συγκροτούν γυναίκες από τη Λυδία (θίασος του Διόνυσου).
Πρόσωπα: Διόνυσος, Τειρεσίας, Κάδμος, Πενθέας, Θεράποντας, άγγελος α και β, Αγαύη.
Γιος του Δία και της Σεμέλης
Ο Διόνυσος είναι γιος του Δία και της Σεμέλης, κόρης του Κάδμου, βασιλιά της Θήβας. Στη Θήβα αμφισβητούν τη θεϊκή του υπόσταση και διαδίδουν ότι η Σεμέλη φόρτωσε στο Δία κάποιο αμάρτημά της. Στην αμφισβήτηση αυτή πρωτοστατούν οι αδερφές της. Ο Διόνυσος ύστερα από μακρές περιπλανήσεις στην Ασία, όπου έχει εδραιώσει τη λατρεία του, έρχεται να την επιβάλει και στην Ελλάδα και πρώτα στη γενέτειρά του, τη Θήβα. Βάρβαρες γυναίκες τον ακολουθούν, οι οποίες και αποτελούν το θίασό του.
Με την έναρξη βλέπουμε τον Διόνυσο με ανθρώπινη μορφή να μας εξιστορεί το ιστορικό του και τις περιπέτειές του. Ήρθε στη Θήβα και οιστρηλάτησε τις αδερφές της μάνας του αλλά και όλο το θηλυκό πληθυσμό της Θήβας που σε κατάσταση μανίας, χωρίς κρίση και νου, εγκατέλειψε τα σπίτια του και περιφέρεται στα όρη, χορεύοντας και συμβιώνοντας αρμονικά με τη φύση. Τη βασιλεία τώρα στη Θήβα την έχει ο Πενθέας που διακρίνεται για τα αντιβακχικά του αισθήματα.
Ο μάντης Τειρεσίας, στεφανωμένος με κισσό (διονυσιακό σύμβολο) έρχεται και συναντά τον Κάδμο, που κι αυτός είναι οπαδός του Διόνυσου. Του ζητάει να βγουν στα όρη για να δοξάσουν και να υμνήσουν το θεό. Εκείνη την ώρα καταφθάνει ο νέος βασιλιάς, ο Πενθέας. Απουσίαζε και έμαθε για τις γυναίκες που επιδίδονται σε βακχεύματα και διονυσιακή μέθη. Όσες μπόρεσε τις συνέλαβε και θα οργανώσει αποστολή -λέει- για να φέρει πίσω και τις υπόλοιπες (ανάμεσά τους κι η μητέρα του, Αγαύη) να υπηρετήσουν τους άντρες τους. Θεωρεί τον Διόνυσο μάγο, αγύρτη και απατεώνα που του αξίζει η αγχόνη. Κατάπληκτος αντικρίζει στολισμένους βακχικά τον Τειρεσία και τον παππού του και τους περιγελά. Θεωρεί υπεύθυνο τον μάντη Τειρεσία. Για το Χορό τα λόγια του συνιστούν ύβρη. Παρά τις συμβουλές του Τειρεσία, ο Πενθέας δεν πείθεται και δίνει εντολή να καταστρέψουν όλα τα μαντικά σύνεργα, να συλλάβουν τον “θηλύμορφον ξένον” και να τον φέρουν δέσμιο μπροστά του. Ακολουθεί ανάκριση στην οποία ο Διόνυσος απαντά με προθυμία και εξοργίζει τον Πενθέα. Τον στέλνει στα σκοτάδια της φυλακής. Ο Διόνυσος όμως εύκολα δραπετεύει και εξευτελίζει τον Πενθέα, που τον συναντά μπροστά στο παλάτι. Εκείνη την ώρα έρχεται τρέχοντας αγγελιαφόρος από τον Κιθαιρώνα. Μαζί με άλλους έβοσκε το κοπάδι και βρέθηκε αντιμέτωπος με το θέαμα των Μαινάδων που έκαναν πράξεις ασυνήθιστες, αναπάντεχες, αναίσχυντες, τρομερές και ακατονόμαστες. Ισχυρίζεται πως όλα αυτά δεν μπορούν να γίνουν χωρίς το χέρι κάποιου θεού να έχει μεσολαβήσει. Συστήνει δε στον Πενθέα να δεχθεί το νέο θεό, αλλά αυτός ετοιμάζει ασπιδοφόρους. Είναι έτοιμος να φέρει πίσω τις γυναίκες που κάνουν σημεία και τέρατα. Ο Διόνυσος προσπαθεί να τον αποτρέψει. Η διήγηση του βοσκού έχει εξάψει την περιέργεια του Πενθέα που πείθεται απ’ τον Διόνυσο ν’ ανέβει στην κορυφή ενός έλατου για να μορφώσει προσωπική άποψη.
Δεύτερος αγγελιοφόρος έρχεται και ανακοινώνει ότι ο Πενθέας καταξεσκίστηκε από τη μητέρα του που έβγαζε αφρούς απ’ το στόμα και δεν είχε το λογικά της. Στο μακελειό συμμετείχαν και οι άλλες Μαινάδες. Η περιγραφή είναι ωμή, ρεαλιστική και προκαλεί φρίκη ακόμα και οίκτο για τον άτυχο Πενθέα, που αντέταξε τη λογική του μπροστά στο παράλογο. Στη σκηνή εμφανίζεται η Αγαύη που κρατάει πάνω σε θύρσο το κεφάλι του σκοτωμένου και θριαμβολογεί, πιστεύοντας πως σκότωσε νεαρό λιοντάρι. Το υπόλοιπο σώμα μεταφέρεται απ’ τον Κάδμο. Η Αγαύη σιγά σιγά συνέρχεται και δείχνει να αντιλαμβάνεται τη φοβερή πραγματικότητα.
Ο Κάδμος την κάνει να συνειδητοποιήσει τι έχει πράγματι διαπράξει και το έργο τελειώνει με την εμφάνιση του Διόνυσου, επιβλητικού ως θεού πλέον, από το θεολογείο, που ανακοινώνει τη δυσοίωνη τύχη των ηρώων και εδραιώνει τη θρησκεία του. Την Αγαύη και τις αδερφές της τις διώχνει στην εξορία. Στον Κάδμο υπόσχεται ανάπαυση στο νησί των Μακάρων μαζί με τη γυναίκα του, την Αρμονία.
Το ταξίδι του Διόνυσου
Στην παράσταση ο Διόνυσος, που τον υποδύεται η Αγλαΐα Παππά, εμφανίζεται ως θηλυκόμορφος νέος. Μαζί του φέρνει τη θρησκεία του, που συμπεριλαμβάνει τον σπαραγμό (τον διαμελισμό σωμάτων ζώων, ενίοτε και ανθρώπων) και την ωμοφαγία, αναγκαίες διαδικασίες για να εξασφαλιστεί η γονιμότητα της γης καθώς και για να διατηρηθεί το φαινόμενο της ζωής.
Το ταξίδι του Διόνυσου είναι μια επιστροφή στον τόπο που η μάνα του τον γέννησε πεθαίνοντας, χτυπημένη από τον κεραυνό του Δία. Η επιστροφή του έχει το νόημα της αυτογνωσίας και της επιβολής. Της τιμωρίας.
Στη σκηνή είδαμε το σαλόνι της βασιλικής οικογένειας ριγμένο στο δρόμο και στη βροχή. Τις γυναίκες του Χορού να γυαλίζουν τα ασημικά με την αναπνοή τους. Τον Τειρεσία με το γλυκό νεανικό πρόσωπο της Μαρίας Κίτσου και τη λεοντή ριγμένη πάνω του. Τον Κάδμο να αφηγείται το μύθο της γενιάς του. Τον Πενθέα να φορά το μαύρο στενό φόρεμα της μητέρας του. Την Αγαύη παρούσα, θρηνητική κι απόκοσμη, με τη λεοπάρδαλη που βγήκε από την ντουλάπα πριν την αποτελειώσει ο σκώρος. Το Χορό να εξωτερικεύει τις δυνατότητές του σαν να μην είναι από ύλη αλλά από πνεύμα. Συνεπαρμένο πλήθος, τυφλωμένη μάζα, κατάργηση των ορίων.
Είδαμε τον Διόνυσο κυρίως, λυγερό, ξανθό, καλογυμνασμένο, να κινείται με διάμεσο τη βαρβαρότητα, την αγριότητα, την εκδίκηση, την ετερότητα. Δημοφιλή και ελεύθερο, να είναι ο κατ’ εξοχήν θεός εχθρός των τυράννων.
Αυτό το Διόνυσο, θεό της γονιμότητας, μετενσάρκωση της αρχής της ζωτικότητας και της ανάπτυξης στη φύση, που περιέχει στη λατρεία του όλους τους ζωικούς χυμούς και τα υγρά συστατικά της ζωής, όπως το νερό, το κρασί, το γάλα, το αίμα και το σπέρμα, τον είδαμε να ειρωνεύεται και να εξυβρίζεται από τον Πενθέα, πως δήθεν είναι «ένας ψευτοθεός, ένας φτηνός γόητας γυναικών, που όλες τον ερωτεύονται και παρασύρονται σε ακολασίες μαζί του», μια ύβρις εναντίον της Αφροδίτης επίσης.
Το σοφόν δ’ ου σοφία… Όμως ο θεός με την ανθρώπινη μορφή ήρθε με την απόφαση να εδραιώσει τη λατρεία του στη Θήβα: «Είμαι ο Διόνυσος. Ήρθα. Εφανερώθηκα», θα πει και θα εκδικηθεί τη βασιλική οικογένεια της μητέρας του, της Σεμέλης, που δεν πίστεψε ότι απέκτησε γιο με τον Δία. Η φύση αντιπαρατίθεται στον ορθολογισμό. Η θρησκευτική εμπειρία της βακχείας εξελίσσεται σε τελετουργικό σπαραγμό και ωμοφαγία, παραπέμποντας στον κύκλο του θανάτου και της ανανέωσης. Οι πιστές του Βρόμιου γόνου του Διός μετέρχονται τις βακχικές πρακτικές με σκοπό να κυριευτούν από αυτόν. Εκστατικές και μανιασμένες Μαινάδες πέφτουν σε παροξυσμό, καταδύονται στην άβυσσο της λατρείας, τυφλωμένες από τον χαρισματικό ηγέτη τους σε μια μυθική, μυητική και τραγική περιπλάνηση.
Δεν υπάρχει άλλο σωσμένο τραγικό έργο που να δίνει με τόση πληρότητα τη δραματοποίηση της τρέλας. Στις «Βάκχες» η άβυσσος των αισθημάτων όπου τούτη εμφανίζεται είναι αδηφάγος με τις ίδιες της τις σάρκες. Σ’ αυτό το αριστοτεχνικό ιχνογράφημα της ανθρώπινης ψυχής, όπου η διονυσιακή ορμή και η πανουργία παλεύουν με το έλλογο, η σωτηρία δεν επιτυγχάνεται και η κάθαρση πραγματοποιείται καθώς η ψυχή έρχεται να προσφερθεί στο θεατή έτοιμη ν’ αποσυντεθεί στα εξ ων συνετέθη.
Ο Ευριπίδης, ως βαθύς ανατόμος – ψυχαναλυτής, δίνοντάς μας ένα μάθημα υψηλής κλινικής ψυχολογίας, βυθίζει τον άνθρωπο στις πρωτόγονες μνήμες για να του προσφέρει μια βαθύτερη γνώση του εαυτού του, δηλαδή μια ουσιώδη ανθρωπιά.
Ο Πενθέας πολύ γρήγορα θα διαπιστώσει πως είναι ο αδύναμος κρίκος στην αναμέτρηση. Οι Μαινάδες και ο Διόνυσος ελευθερώνονται από τη φυλακή, ο θεός καταστρέφει το παλάτι, ο στρατός γελοιοποιείται. Ο βασιλιάς πολύ εύκολα πείθεται από τον Διόνυσο να ντυθεί γυναίκα για να κατασκοπεύσει τις Βάκχες. Η παρένδυση συμπίπτει με την παράνοια και το παραλήρημα οδηγεί στον διασπαραγμό. Τόσο για το γιο, όσο και για τη μητέρα, η μύηση απέτυχε παραμορφώνοντας την έκσταση σε τρέλα και πανικό, κατόπιν δε στο χαμό τους.
Ερμηνείες
Το αντιθετικό ζεύγος Διονύσου – Πενθέα υποδύονται η Αγλαΐα Παππά και ο Άρης Σερβετάλης. Σπάνιοι ηθοποιοί και οι δύο. Στην παράσταση, μέσα από μια «μια εγγενή λειτουργία πένθους», η Αγλαΐα Παππά εμφανίζεται ως ο κατεξοχήν καταστροφέας, ορμητική και σίγουρη, δίνοντας τον καίριο ορισμό του θεού. Ενός θεού με παρουσία ηγεμονική και λαμπερή.
Υπέροχα παιγμένη η μεταξύ τους σκηνή, όπου ο Πενθέας μαθαίνει από τον ξένο -τον Διόνυσο- πώς πρέπει να ακκίζεται μια γυναίκα και πώς ο ίδιος να φτιάχνει τις μπούκλες του, τη ζώνη του, να ισιώνει το φόρεμά του, να συμπεριφέρεται σαν μεταμφιεσμένος ομοφυλόφιλος, για να πορευτεί τελικά κατ’ αυτόν τον τρόπο ως το θάνατο.
Ο Άρης Σερβετάλης όμως είχε και μια ακόμα σκηνή εξαιρετικής δύναμης. Εγκλωβισμένος σε έναν ιστό παραισθήσεων παλεύει να δέσει το φάντασμα του ταύρου, τυφλός από οργή και φόβο, ξεγελασμένος από τις αυταπάτες που γεννά ο εχθρός του.
Η Μαρία Κίτσου επωμίστηκε έναν πολύ δύσκολο ρόλο, αυτόν του Τειρεσία. Mια νέα γυναίκα, μια σπουδαία ηθοποιός. Με την ερμηνεία της εστίασε σε μια εσωτερική αναζήτηση της ταυτότητας του φύλου. Ο Τειρεσίας έχει εμπειρία και των δύο φύλων μέσα από τη μυθική του διάσταση. Η προσέγγισή της ήταν οξυδερκής, μοντέρνα και ταυτόχρονα κλασική. Η Κίτσου βρήκε το κλειδί για να σηκώσει επιτυχώς μια «μεγάλη πέτρα». Ως Δίρκη δε στο β’ στάσιμο του Χορού ήταν ολόδροση, πηγαία και μαγική.
Οι Άγγελοι
Ειλικρινής, υποκριτικά αποτελεσματικός και ιδιαίτερα συγκινητικός ο θεράποντας του Αργύρη Πανταζάρα, ενός ηθοποιού με γερά προσόντα.
Ο Χάρης Χαραλάμπους επίσης κατέθεσε μιαν ενδιαφέρουσα και αληθοφανή ερμηνεία ως Άγγελος.
Η Παρθενόπη Μπουζούρη (Άλλος Άγγελος) ήταν στέρεη, ακριβής και εξαιρετικά ισορροπημένη στην ερμηνεία της.
Ο Χορός
Ο Χορός με τους πολυτάλαντες ηθοποιούς του κινήθηκε στο πεδίο της τρέλας. Με κλιμάκωση από τη μανία, το μένος, την παράνοια, τον παροξυσμό, την κρίση έως τη λαγνεία και τη λύσσα.
Πατέρας και κόρη
Πριν από το τέλος ο γέροντας Κάδμος, που τον υποδύθηκε αβρά και αδρά, λιτά και τραγικά ο πεπειραμένος Γιώργος Μπινιάρης, σε μια συγκλονιστικά δυνατή σκηνή μαζεύει τα διασπαραγμένα μέλη του κακότυχου εγγονού του και η Αγαύη, αφού οι ανελέητες ερωτήσεις του πατέρα της την κατηύθυναν στη φρικτή αποκάλυψη, στην ανείπωτη αλήθεια, προσθέτει το κεφάλι του γιου της. Το κεφάλι που είχε σαν τρόπαιο μπήξει στο θύρσο, το οποίο περιέφερε πιστεύοντας ότι ανήκει σε λιοντάρι, με καύχημα δε να διατυμπανίζει ότι το σκότωσε με τα γυμνά της χέρια. Σπουδαία η Άντζελα Μπρούσκου στο ρόλο, περνά από την έκσταση και την ευφορία στο θρήνο και στην οδύνη. Αντιμετώπισε δε την Αγαύη μέσα από την απλή ανθρώπινη ιδιότητά της και εξέφρασε την τρόμο μας για το άγνωστο.
Φόνισσα μάνα
Όλη η τραγωδία ήταν γεμάτη αμφίσημες εικόνες, σκηνικές αναμνήσεις των αρχέγονων και οικογενειακών μας φόβων. Το θήραμα είναι παντοδύναμο, αν και η εξουσία το θεωρεί αδύναμο. Παγιδεύει τον ίδιο τον κυνηγό και τον κάνει λεία του. Το στοιχείο του κυνηγιού συναπαντά το στοιχείο της περιπλάνησης. Στην τραγωδία το κυνήγι ολοκληρώνεται με σπαραγμό στην αγκαλιά μιας φόνισσας μάνας. Η πράξη της αντιστρέφει το θηλασμό, καταργεί τη γέννα, αρνείται το χρόνο.
Συντελεστές
Μετάφραση
Γιώργος Χειμωνάς
Σκηνοθεσία-κοστούμια
Άντζελα Μπρούσκου
Βοηθός σκηνοθέτη
Παπαδοπούλου Χριστίνα
Μουσική
Δημήτρης Καμαρωτός
Σκηνικά
Σταύρος Λίτινας
Μάσκες – επιμέλεια σκηνικών αντικειμένων
Μάρθα Φωκά
Φώτα
Βλασόπουλος Νίκος
Επιμέλεια κίνησης
Ερμής Μαλκότσης
Video
Παναγιώτης Ευαγγελίδης
Διεύθυνση παραγωγής
Θέατρο Δωματίου
Διανομή
Διόνυσος
Αγλαΐα Παππά
Πενθέας
Αριστείδης Σερβετάλης
Τειρεσίας
Μαρία Κίτσου
Κάδμος
Γιώργος Μπινιάρης
Δούλος-Άγγελος
Αργύρης Πανταζάρας
Χάρης Χαραλάμπους
Άλλος άγγελος
Παρθενόπη Μπουζούρη
Αγαύη
Άντζελα Μπρούσκου
Χορός Βακχών
Αγγελοπούλου Κωνσταντίνα
Αθηναίου Μαρία
Γαϊτάνου Λεονόρα
Γκλιάτη Δήμητρα
Κίτσου Μαρία
Μπινιάρης Γεώργιος
Μπουζούρη Παρθενόπη
Σταμόπουλος Αντώνης
Παπαχρήστου Βάλια
Πανταζάρας Αργύρης
Χαραλάμπους Χάρης
* Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες είναι από τις πρόβες.
