Κι όσοι αντικρίζουνε το φως του ήλιου και ζουν από τις εσχατιές του Άτλαντα ως τα βάθη του Πόντου, αυτούς που σέβονται τη δύναμή μου τους τιμώ, μα εκείνους που μεγαλοδείχνονται μπροστά μου τους τσακίζω. (Αφροδίτη, “Ιππόλυτος” του Ευριπίδη).
Γνήσια τραγωδία για το δαίμονα του πόθου, για τη “νόσο” του έρωτα και τον παράφορο οίστρο του, ο «Ιππόλυτος» του Ευριπίδη, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 428 π.Χ. στα Μεγάλα Διονύσια αποσπώντας το πρώτο βραβείο. Από το Εθνικό Θέατρο πρωτοανέβηκε το 1937 στο Ηρώδειο σε σκηνοθεσία του Δημήτρη Ροντήρη και μουσική του Δημήτρη Μητρόπουλου και επαναλήφθηκε το 1954 με νέα διανομή στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου αποτελώντας μία «ανεπίσημη πρώτη» για τα Επιδαύρια, που εγκαινιάστηκαν ως θεσμός την επόμενη χρονιά.
Αποτελείται από 1.466 στίχους. Χορός: Γυναίκες από την Τροιζήνα και χορός κυνηγών – συντρόφων Ιππόλυτου.
Πρόσωπα: Αφροδίτη, Ιππόλυτος, Θεράπων, Τροφός, Φαίδρα, Θησέας, Άγγελος, Άρτεμις.
Ο αριθμός των στίχων που εκφέρει ο κάθε ήρωας έχει ως εξής: Ιππόλυτος – 271, Φαίδρα – 187, Θησέας – 187, Τροφός – 216.
Ο Ιππόλυτος είναι γιος του Θησέα από το γάμο του με μια αμαζόνα, την Ιππολύτη. Είναι ιδιαίτερα όμορφος και συνετός. Μεγαλώνει στην αυλή του Πιτθέα, στην Τροιζήνα. Εκεί καταφεύγει και ο Θησέας ύστερα από το φόνο του Πάλλαντα, ενός συγγενή του. Μαζί του η γυναίκα του, Φαίδρα, η οποία είναι κόρη του Μίνωα και της Πασιφάης. Η Φαίδρα, σαν βλέπει τον Ιππόλυτο τα χάνει, σφοδρά τον ερωτεύεται, όχι γιατί είναι ακόλαστη, αλλά γιατί την ωθεί η Αφροδίτη.
Στον «Ιππόλυτο» του Ευριπίδη -την παραγωγή του Εθνικού Θεάτρου που πραγματοποίησε την κορυφαία στάση της στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, εξήντα χρόνια μετά την πρώτη παρουσίαση του έργου στον ίδιο χώρο το 1954- η Λυδία Κονιόρδου παρουσίασε μία τραγωδία για τη ζωή, τον έρωτα, την τιμωρία και τη συγχώρηση. Η παράσταση που σκηνοθέτησε και στην οποία πρωταγωνιστούσε η ίδια, συγκέντρωσε μερικούς από τους αξιολογότερους συντελεστές και ερμηνευτές, όπως ο Νίκος Κουρής, η Λήδα Πρωτοψάλτη, ο Θέμης Πάνου, η Μάρθα Φριντζήλα, ο Φαίδων Καστρής. Αναμενόταν δε από το κοινό ως μία σημαντική πρόταση από τη σπουδαία ηθοποιό, η οποία κατέχει την τραγωδία όσο λίγοι σήμερα στο ελληνικό θέατρο.
Η Αφροδίτη στην προλογική ρήση μάς εισάγει στο χώρο και στο χρόνο. Ο Ιππόλυτος με έναν όμιλο κυνηγών προσφέρει στεφάνι στην Άρτεμη. Διαπράττει όμως ύβρη καθώς αποπαίρνει ένα γέρο υπηρέτη και την αξιοτίμητη Αφροδίτη. Η Φαίδρα είναι ετοιμοθάνατη από μαρασμό και της αποσπά το μυστικό της η παραμάνα της, που μεσολαβεί μεταφέροντας στον Ιππόλυτο τα αισθήματα της κυράς της. Ο Ιππόλυτος νιώθει μόνον αποστροφή και αναστάτωση γι’ αυτά που ακούει.
Μετά την ανάθεση της «Φλαντρώς» του Παντελή Χορν από το Εθνικό Θέατρο το χειμώνα στη Λυδία Κονιόρδου, πραγματικά άνοιξε ένας καινούργιος δρόμος έκφρασης στη δουλειά της. Στη “Φλαντρώ” αντιλήφθηκε και μας έδειξε τι κρυμμένες δυνατότητες υπάρχουν στο συγκεκριμένο κείμενο, αρκεί να το προσεγγίσει κανείς με μια ματιά που να μην είναι αυτονόητη και να τις αφήσει να αποκαλυφθούν. Η ανάθεση του «Ιππόλυτου» τη βρήκε μέχρι ένα βαθμό ώριμη, υποψιασμένη και κατάλληλα προετοιμασμένη. Το έργο δεν ανεβαίνει πολύ συχνά, εν τούτοις είναι εμβληματικό, βαθύτατα φιλοσοφικό και μεταφυσικό. Η Κονιόρδου και οι συνεργάτες της το προσέγγισαν με τις δικές τους δυνάμεις, έτσι όπως μας έχει παραδοθεί μεν από τους παλιούς σπουδαίους τεχνίτες του θεάτρου αλλά χωρίς προκατάληψη, με έναν τρόπο που προσφερόταν για να αποκαλυφθούν οι κρυφές του αλήθειες και οι υπαινιγμοί του.
Εν τω μεταξύ, για να ξαναπιάσουμε την υπόθεση, η Φαίδρα παρακολουθεί το διάλογο Τροφού – Ιππόλυτου. Νιώθοντας αφάνταστη πίκρα για την απόρριψη και ντροπιασμένη από τον εξευτελισμό μπροστά στον αυτοκυριαρχημένο και περήφανο για την αρετή του νέο, αποφασίζει να βάλει τέλος στη ζωή της. Πριν όμως το επιχειρήσει, κάνει μια τελευταία κίνηση – ματ. Αφήνει ένα γράμμα για τον Θησέα, όπου κατηγορεί τον Ιππόλυτο ότι πρόσβαλλε την τιμή της. Όταν επιστρέφει ο Θησέας από το κυνήγι, δεν μπορεί απ’ την κατάπληξη να αρθρώσει λέξη στις διαμαρτυρίες του γιου του, που είναι δεσμευμένος με όρκο “ν’ αποσιωπήσει τα κίνητρα της Φαίδρας”. Ο Θησέας πιστεύει ότι ο γιος του είναι η αιτία του θανάτου της Φαίδρας και ζητά από τον Ποσειδώνα την τιμωρία του. Όταν αποκαλύπτεται η αλήθεια, είναι πια αργά.
Το έργο, λοιπόν, περιγράφει το μοιραίο πάθος της Φαίδρας, της γυναίκας του Θησέα, για τον πρόγονό της Ιππόλυτο, προϊόν τεχνάσματος της θεάς Αφροδίτης, η οποία θέλησε να εκδικηθεί τον τελευταίο για την αφοσίωσή του στην Άρτεμη και την απόλυτη απαξίωσή του για τον Έρωτα. Ο Ιππόλυτος, όταν του αποκαλύπτεται αυτός ο έρωτας, τον αποκρούει κι εκείνη αποφασίζει να δώσει τέλος στη ζωή της. Μην ξεχνάμε εδώ την καταγωγή της Φαίδρας. Είναι κόρη της Πασιφάης, που παντρεμένη στην Κρήτη με τον Μίνωα ερωτεύτηκε έναν ταύρο, ενώθηκε μαζί του και γέννησε τον Μινώταυρο. Αδελφή της μητέρας της είναι η Κίρκη, η μάγισσα της “Οδύσσειας”. Εξαδέλφη της η Μήδεια που από μίσος ερωτικό σκότωσε τα παιδιά της. Απόγονες του Ήλιου όλες τους, Ανατολίτισσες, από τόπους που οι Αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι κυριαρχεί το πάθος και η μαγεία. Αυτή την πλευρά της Φαίδρας μάλιστα είχε τονίσει ο Ευριπίδης στον “Ιππόλυτο καλυπτόμενο”, τραγωδία που χάθηκε. Σώθηκε μόνον ο “Ιππόλυτος στεφανηφόρος”, που βλέπουμε σήμερα.
Με μια απ’ τις τρεις ευχές ο Θησέας ζητά απ’ τον πατέρα του, το θεό Ποσειδώνα, την καταστροφή του γιου του και τον διώχνει. Με αγγελική ρήση μαθαίνουμε για τον πελώριο ταύρο που στέλνει ο Ποσειδώνας. Τα άλογα του Ιππόλυτου αφηνιάζουν και τραυματίζεται βαριά. Ξεψυχώντας μεταφέρεται στη σκηνή, όπου η Άρτεμη με στίχους αξέχαστης τρυφερότητας, αποχαιρετά τον κυνηγό της και αποκαλύπτει την αλήθεια στον Θησέα που θεσπίζει τη λατρεία του.
Το έργο είναι σύνθετο, με πολλά επίπεδα, διαθέτει δύο Χορούς, έναν αντρικό κι ένα γυναικείο, με ανάλογα χορικά. Τα τέσσερα πρόσωπα που κινούν την πλοκή αποδεικνύονται εξίσου τραγικά: ο Ιππόλυτος, η Φαίδρα, ο Θησέας και η Τροφός.
Μέσα από προπαρασκευαστικά εργαστήρια ερευνητικού χαρακτήρα, οι συντελεστές της παράστασης επιχείρησαν να εμβαθύνουν, να αναλύσουν και να εκφράσουν υποκριτικά τις πολλαπλές όψεις του «Ιππόλυτου». Εργάστηκαν σκληρά επί δύο χρόνια, μέχρι να έρθει η ώρα της παράστασης. Η τακτική της Λυδίας Κονιόρδου είναι γνωστή, το ίδιο έπραξε και στους «Πέρσες» και στον «Ίωνα». Κάθε της δημιουργία είναι μάθημα υποκριτικής και θεατρικού ήθους πάνω απ’ όλα και αποτελεί τύχη και τιμή για τους θεατές να τη βλέπουν στην Επίδαυρο.
Η νέα μετάφραση της Νικολέττας Φριντζήλα προσπάθησε να αποκαλύψει την αμφισημία του έργου, κάτι που, αν και το βλέπουμε, μερικές φορές το παραβλέπουμε, ιδιαίτερα στο έργο του Ευριπίδη. Καταξιωμένοι ηθοποιοί επωμίστηκαν τους ρόλους με πρώτη βεβαίως τη σπουδαία Λήδα Πρωτοψάλτη που ερμηνεύει την πανούργα τροφό.
Ο Νίκος Κουρής συναντήθηκε πρώτη φορά καλλιτεχνικά με τη Λυδία Κονιόρδου στην «Ορέστεια» σε σκηνοθεσία Γιάννη Κόκκου. Έχουμε παρακολουθήσει τη διαδρομή του και την αλματώδη εξέλιξή του με θαυμασμό και σίγουρα είναι σε μια πολύ ώριμη υποκριτικά και δυνατή στιγμή. Κατέθεσε κάτι ιδιαίτερο στο ρόλο του Ιππόλυτου.
Μετά την Επίδαυρο, η παράσταση, που έκανε πρεμιέρα στις 16 Ιουλίου στους Δελφούς (Θέατρο Φρύνιχος), ξεκινά περιοδεία σε όλη την Ελλάδα. Τα σκηνικά επιμελήθηκε ο Βασίλης Μαντζούκης, τα κοστούμια η Έλλη Παπαγεωργακοπούλου, την κίνηση η Μαριάννα Καβαλλιεράτου, τους φωτισμούς ο Αλέκος Αναστασίου και τη μουσική ο Τάκης Φαραζής.
Πρόκειται για ένα από τα πιο σύνθετα και πλούσια έργα. Κάτω από το μύθο του Ιππόλυτου υπάρχουν πολλά επίπεδα, πολιτικά, μεταφυσικά, ηθικά, υπαρξιακά. Ένα έργο απίστευτα τολμηρό, ιδιαίτερα για την εποχή που γράφτηκε. Ο Ευριπίδης δεν χαρίζεται σε κανέναν και σε περίοδο πολέμου, με την Αθήνα αποκλεισμένη και σε λοιμό, με τους πολίτες να μην ξέρουν πού να θάψουν τους νεκρούς τους, μιλάει για γάργαρα νερά και ελεύθερη ζωή πάνω σε αμόλυντα βουνά, για μιαν ξεχασμένη νιότη που έζησαν οι ίδιοι οι Αθηναίοι οι οποίοι πήγαν πρόσφυγες κατά την επίθεση των Περσών στην Τροιζήνα, όπου και φιλοξενήθηκαν. Ξέρουμε ότι αργότερα η Τροιζήνα καταστράφηκε από τους Αθηναίους, όταν αρνήθηκε να συμμαχήσει μαζί τους στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Με αυτό τον τρόπο εκφράστηκε η ευγνωμοσύνη των Αθηναίων στη γενναιοδωρία των Τροιζηνέων και θεωρήθηκε, μάλιστα, ο λοιμός τιμωρία γι’ αυτή την αχαριστία τους. Ο Ευριπίδης εδώ μιλάει για αποφάσεις που πήραν οι Αθηναίοι επιπόλαια, χωρίς να τις καλοσκεφτούν, με αποτέλεσμα να παθαίνουν τα παιδιά τους, ακριβώς όπως ο Θησέας, που τιμωρεί επιπόλαια τον γιο του. Αυτό είναι το πολιτικό επίπεδο. Από εκεί και πέρα θέτει το ζήτημα τού αν και κατά πόσο είναι ελεύθερος ο άνθρωπος να αποφασίζει για τον εαυτό του. Αυτοί οι τέσσερις βασικοί ρόλοι βλέπουν, ο καθένας από τη δική του πλευρά, ένα κομμάτι αλήθειας. Και το λάθος είναι η αλαζονεία, η έπαρση και το πόσο απόλυτοι είναι. Ο Ιππόλυτος αλλά και ο Θησέας και η Φαίδρα και η τροφός συμβολίζουν κι ένα κομμάτι της φύσης των ανθρώπων. Ο Θησέας είναι δημόσιος άντρας, πατέρας και γεννήτορας, η Φαίδρα η τίμια γυναίκα που θέλει να υπερασπιστεί την τιμή της πάση θυσία, αλλά επιλέχθηκε από την Αφροδίτη να είναι το όργανο της καταστροφής, η Τροφός η επιβίωση και ο Ιππόλυτος η φιλοδοξία, η αναζήτηση του ανθρώπου για την υπέρβαση, αυτό που τον ελευθερώνει από τη γήινη και θνητή του φύση.
Η θεϊκή καθοδήγηση δεν ακυρώνει την ευθύνη των θνητών, που τελικά είναι και δεν είναι ελεύθεροι. Είναι φυσικό οι άνθρωποι να κάνουν λάθη. Ο ίδιος ο ποιητής δεν διστάζει να στηλιτεύσει τους άδικους θεούς αλλά και σπεύδει να συγχωρέσει τους υβριστές ανθρώπους. Ο Ευριπίδης δεν ήταν μόνον ένας από σκηνής φιλόσοφος αλλά και βαθύς γνώστης της ανθρώπινης ψυχολογίας ακόμη και στις πιο απόκρυφες πτυχές της. Ο θεατής χαίρεται στο έργο του τη λογοτεχνική μαστοριά, τη θεατρική τέχνη και παρακολουθεί ενεός τις απότομες μεταπτώσεις και τις ρεαλιστικές περιγραφές του πάθους των ηρώων.
Στον «Ιππόλυτο» φωτίζεται η ειρωνική αντιπαράθεση ανάμεσα στην ατομική επιλογή και στην προκαθορισμένη, φανερή λύση. Η φαινομενική επιλογή ανάμεσα στη σιωπή και στο λόγο είναι κάτι παραπάνω από ενωτικός παράγοντας στο έργο, είναι μια κατάσταση με οικουμενικές συνέπειες, μια μεταφορά της λειτουργίας της ελεύθερης ανθρώπινης θέλησης σε όλες τις περίπλοκες εκφάνσεις της.
Τι είδαμε στην Επίδαυρο
Η παράσταση έδωσε μια ονειρική, ποιητική διάσταση στο έργο. Είχε μια παραμυθένια αχλύ, έναν αινιγματικό χαρακτήρα, ο οποίος έμοιαζε να έχει ξεπηδήσει από σουρεαλιστικό πίνακα. Οι ήρωες πατούσαν σε μια βαθιά γαλάζια θάλασσα πάθους. Εντυπωσιακά κοστούμια, υποβλητικοί φωτισμοί, βαριά σκηνικά που απεικόνιζαν έναν τεράστιο ιστό αράχνης, σύμβολο της πλεκτάνης του έρωτα. Σαφείς ήταν οι επιρροές από τον Μπο Γουίλσον και το ιαπωνέζικο θέατρο.
O γυναικείος και ο ανδρικός Χορός συμβόλιζαν τον άνθρωπο που ελίσσεται, προσαρμόζεται, αναμετριέται με τους θεούς και τα στοιχεία της φύσης, όχι μόνον επιδεικνύοντας τη δύναμή του, αλλά και τα επιχειρήματά του. Είχε νιάτα και ενέργεια αλλά και κάτι μάλλον αταίριαστα αλέγκρο.
Θετική ήταν η αξιοποίηση του ελεύθερου χώρου ανάμεσα στο δάσος και την ορχήστρα, όμως τα μπλε παραβάν που υπήρχαν στη σκηνή εμπόδιζαν την απρόσκοπτη θέαση, ειδικά στο κάτω διάζωμα. Περιττό θεωρώ το εύρημα με το φωτεινό άλογο, έμοιαζε με δάνειο από άλλου είδους παράσταση. Κάποια τρυκ που χρησιμοποιήθηκαν χρειάζονται, κατά τη γνώμη μου, μια γενναία περικοπή, μια αλύπητη αφαίρεση.
Η Λυδία Κονιόρδου ως Φαίδρα έδειχνε ολότελα διαφορετική από ό, τι την έχουμε συνηθίσει. Θηλυκή, σαγηνευτική, ξανθιά, προκλητική, σε μια ατέλειωτη δίνη έρωτα και απελπισίας. Σπαρακτική στην ανθρώπινη αδυναμία της.
Η Λήδα Πρωτοψάλτη – Τροφός, συγκινητική, στοργική, αφοσιωμένη.
Η Αφροδίτη παρέπεμπε με τις καμπύλες της στην αρχέγονη μητέρα Αφροδίτη. Η Μάρθα Φριντζήλα έδωσε μάχη ερμηνευτική και μας έδωσε μιαν αλλιώτικη Αφροδίτη. Μιαν Αφροδίτη εύσαρκη, με λαμέ κοστούμι που θύμιζε πολύ τη Μονσερά Καμπαγέ.
Αντιθετική τελείως ήταν η Άρτεμις – Φανή Αποστολίδου. Μια λεπτή πορσελάνινη χορεύτρια, που πάντρευε το θέατρο με το μπαλέτο.
Ένας άξιος Ιππόλυτος, πειστικός και σοβαρός, ήταν ο Νίκος Κουρής.
O Θέμης Πάνου ως Θησέας κατέθεσε μια σπουδαία ερμηνεία κι ας τον αδικούσε το κοστούμι, αψυχολόγητα κόκκινο με χρυσά σιρίτια, και το φόρτωμα των στεφανιών.
Ο Μιχάλης Σαράντης ήταν ξεχωριστός ως αγγελιαφόρος. Πολύ καλή κίνηση, άρτια ερμηνεία, μοναδικότητα.
Ο Χορός και των γυναικών και των κυνηγών αποτελείτο από εξαιρετικά υποσχόμενους καλλιτέχνες.
Η μουσική του Τάκη Φαραζή και οι μουσικοί επί σκηνής Τζιχάν Τούρκογλου (σάζι, λαούτο, ιδιόφωνα), Στέφανος Τορτόπογλου (χειριστής sampler), Σόλης Μπαρκή (κρουστά, ιδιόφωνα) έκαναν τη διαφορά στην παράσταση.
Παρά τις όποιες αντιρρήσεις, δεν έχουμε παρά να δώσουμε τα εύσημα στους συντελεστές για το μόχθο και την αφοσίωσή τους στην τέχνη.
Συντελεστές
Μετάφραση: Νικολέττα Φριντζήλα
Σκηνοθεσία: Λυδία Κονιόρδου
Μουσική: Τάκης Φαραζής
Σκηνικά: Βασίλης Μαντζούκης
Κοστούμια: Έλλη Παπαγεωργακοπούλου
Κίνηση: Μαριάννα Καβαλλιεράτου
Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου
Μουσική διδασκαλία: Μελίνα Παιονίδου
Βοηθός σκηνοθέτη: Βαγγέλης Παπαδάκης
Βοηθός σκηνογράφου: Βαγγέλης Μαλκάκης
Βοηθός ενδυματολόγου: Μαργαρίτα Χατζηιωάννου
Δραματολόγος παράστασης: Σάββας Κυριακίδης
Διανομή
Αφροδίτη: Μάρθα Φριντζήλα
Ιππόλυτος: Νίκος Κουρής
Θεράπων: Φαίδων Καστρής
Τροφός: Λήδα Πρωτοψάλτη
Φαίδρα: Λυδία Κονιόρδου
Θησέας: Θέμης Πάνου
Άγγελος: Μιχάλης Σαράντης
Άρτεμις: Φανή Αποστολίδου
Κορυφαίες: Ευγενία Αποστόλου, Ελένη Κούστα, Δήμητρα Λαρεντζάκη, Γεωργία Τσαγκαράκη
Χορός Ανδρών: Δημήτρης Γκοτσόπουλος, Θάνος Λέκκας, Έκτορας Λιάτσος, Κωνσταντίνος Μαγκλάρας, Κωνσταντίνος Μπιμπής, Βασίλης Παπαγεωργίου, Βαγγέλης Πιτσιλός, Μιχάλης Σαράντης
Χορός Γυναικών: Σοφία Αντωνίου, Δάφνη Δαυίδ, Ευγενία Ζκέρη, Ευαγγελία Καρακατσάνη, Κατερίνα Λάττα, Έλενα Μεγγρέλη, Δομνίκη Μητροπούλου, Κατερίνα Πατσιάνη, Μαρίνα Σάττι
* Μουσικοί επί σκηνής: Τζιχάν Τούρκογλου (σάζι, λαούτο, ιδιόφωνα), Στέφανος Τορτόπογλου (χειριστής sampler), Σόλης Μπαρκής (κρουστά, ιδιόφωνα)