Γράφει η Ειρήνη Αϊβαλιώτου
Η Λέσβος είναι γνωστή ως «Νησί των Ποιητών». Πηγή έμπνευσης για συγγραφείς, καλλιτέχνες και μουσικούς από τους αρχαίους χρόνους μέχρι σήμερα. Από τη Σαπφώ, τον Αρίωνα, τον Αριστοτέλη, τον Αλκαίο και τον Θεόφραστο… μέχρι τον βραβευμένο με το Νόμπελ Λογοτεχνίας Οδυσσέα Ελύτη, τον Στρατή Μυριβήλη και τον Αργύρη Εφταλιώτη.
«Ένα κομμάτι από την ουσία του ουρανού και της θάλασσας»…
Ανήκει στην ειδική εκείνη κατηγορία των τόπων που έχουν μια δική τους μυστική γοητεία. Μάλιστα ο Ασημάκης Πανσέληνος τη βλέπει ως «ένα κομμάτι από την ουσία του ουρανού και της θάλασσας που κρυστάλλωσε κι έγινε γης». Από την πρωτεύουσα αυτού του ιδιαίτερου νησιού με τη μεγάλη ιστορία, τη βαθιά πνευματική παράδοση και το ξεχωριστό φυσικό και δομημένο περιβάλλον, τη Μυτιλήνη, προέρχεται ο ένας από τους δύο Κάλπηδες, ο Ψευτοθόδωρος, ενώ ο άλλος κατεργάρης, ο Καλπομανώλης, ζει στη Συκαμιά (το χωριό του Μυριβήλη), «της Παναγιάς τα ράχτα», όπως έλεγαν οι παλιοί.
Η υπόθεση
Τα παλιά τα χρόνια, λοιπόν, ζούσαν πάνω στο νησί της Λέσβου αυτοί οι δύο ξακουσμένοι κατεργάρηδες. Κόμπαζαν και οι δύο πως κανείς δεν τους παραβγαίνει στην πονηριά και την μπαμπεσιά. Δεν άντεχαν όμως να ακούνε ο ένας για τα κατορθώματα του άλλου κι έτσι ξεκίνησαν να βρουν τον ανταγωνιστή τους, να τον ξεγελάσουν και να αποδείξουν μια και καλή ποιος είναι ο πρωταθλητής στην κατεργαριά. Συναντιούνται στη μέση της διαδρομής, και χωρίς να αναγνωρίσει ο ένας τον άλλον, ξεγελούν και ξεγελιούνται αμοιβαία, σε μια άκρως ευτράπελη σκηνή. Το «ματς» έχει λήξει ισόπαλο κι ο αντίπαλος αποδεικνύεται υπολογίσιμος. Ποιος είναι όμως ο αρχικάλπης; Πρέπει να υπάρξει μια τελεσίδικη απάντηση. Είναι ζήτημα τιμής και αξιοπρέπειας και πρέπει να λυθεί.
Στην προσπάθειά τους να το λύσουν, οι δύο κάλπηδες μπλέκουν σε περιπέτειες, συναντούν πειρατές, θησαυρούς, βρικόλακες, δαιμόνους και «περιποιητικούς» Ανατολίτες. Αφού κακοπάθουν αρκετά, αναγκάζονται να παραδεχτούν ο ένας την αξία του άλλου στην απατεωνιά, και να ζήσουν αυτοί καλά κι εμείς οι θεατές καλύτερα…
Ένα παραμύθι γεμάτο φως
Τους «Κάλπηδες» ένα παραμύθι γεμάτο φως, γραμμένο από τον Στρατή Μυριβήλη, αυτό το σημαντικό Νεοέλληνα πεζογράφο τον οποίο ο περισσότερος κόσμος γνωρίζει μόνο από τα «σκοτεινά» αντιπολεμικά του αριστουργήματα, επέλεξαν να παρουσιάσουν ως φετινή τους παραγωγή οι «Πτωχαλαζόνες» σε σκηνοθεσία Κώστα Παπακωνσταντίνου στο πλακιώτικο θέατρο «Μπέλλος».
Μια πρωτότυπη, ζεστή, απόλυτα επαρκής και ευχάριστη, μια αισιόδοξη έκπληξη από τους «Πτωχαλαζόνες», που άλλωστε μας έχουν συνηθίσει σε τέτοιους λογοτεχνικο-θεατρικούς χειρισμούς. Μια έξοχη κωμωδία χαρακτήρων που δρα διά της πρωτότυπης μεθόδου δραματοποίησης τής τριτοπρόσωπης αφήγησης την οποία επινόησε και χρησιμοποίησε η ομάδα στις παραστάσεις της: «οι Χαλασοχώρηδες» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, «Μαζώχτρα» του Αργύρη Εφταλιώτη, «Αυτόχειρ» του Μιχαήλ Μητσάκη, «Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπόλεως» του Γεωργίου Βιζυηνού. H μέθοδος αυτή αντιμετωπίζει όλο το κείμενο ως διάλογο και επιτρέπει στο διήγημα να αποκτήσει θεατρική μορφή, διατηρώντας το όμως αυτούσιο, χωρίς διασκευή. Για 3 χρόνια (2019-22) ο σκηνοθέτης Κώστας Παπακωνσταντίνου δίδαξε τη μέθοδο στο μάθημα «δραματοποίηση της λογοτεχνίας» στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ.
Το διήγημα
Η γλώσσα του διηγήματος είναι δημοτική, καλοδουλεμένη και πλούσια. Γίνεται χρήση λαϊκών τύπων που συνδυάζονται με άριστο χειρισμό του λεξιλογίου. Έτσι
επιτυγχάνεται απόλυτη ακριβολογία και σαφήνεια.
Το Γαλάζιο Βιβλίο, στο οποίο περιλήφθηκαν αρχικά οι Κάλπηδες, είναι συλλογή διηγημάτων του Στρατή Μυριβήλη, αφιερωμένη στην κόρη του Δροσούλα, που πρωτοκυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1939 από τις εκδόσεις «Πυρσός».
Ο συγγραφέας, με έντονα τα αντιπολεμικά και αντιμιλιταριστικά συναισθήματα, μετά τη «Ζωή εν τάφω» (1924) και τη «Δασκάλα με τα Χρυσά Μάτια» (1933) θα βρει διέξοδο σε μια γραφή πληθωρική και ερεθιστική, που συνεχώς ταλαντεύεται ανάμεσα στον ωμό ρεαλισμό και τον τρυφερό φυσιολατρικό λυρισμό.
Η συλλογή περιλαμβάνει 14 διηγήματα, τα περισσότερα εκ των οποίων είχαν γραφτεί τα χρόνια 1934 και 1935 και πρωτοδημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Πρωία», στη στήλη «Το διήγημα της Κυριακής», την οποία κρατούσε ο συγγραφέας.
Το βιβλίο τιμήθηκε με το «Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας» το 1940, όπως επίσης και με τον έπαινο και το χρηματικό έπαθλο των 5.000 δρχ. από την Ακαδημία Αθηνών την ίδια χρονιά. (Ο Μυριβήλης σε ένα γράμμα του προς την Ακαδημία, την ευχαρίστησε μεν για την τιμητική διάκριση, δεν κράτησε όμως το χρηματικό έπαθλο, …για να μην δολώσω αυτή την χαρά μου με το χρηματικό βραβείο. Παρακάλεσα να δώσουν αυτά τα λεφτά στους κλητήρες της Ακαδημίας ως μικρό φιλοδώρημα).
Ελληνικός ρεαλισμός
Ο Πέτρος Χάρης με την ευκαιρία της πρώτης έκδοσης, στην κριτική του, γράφει μεταξύ άλλων ότι «…τα διηγήματα, όλα γραμμένα από γερό και επιδέξιο κοντύλι, σε περνούν από τις πιο διαφορετικές καταστάσεις, σου τις κάνουν όλες αισθητές, σε πηγαίνουν κοντά σε δυνατά αισθήματα, σε ανθρώπους που ξέρουν πόσο «η ζωή είναι μεγάλο καλό και πρώτο», σου χαρίζουν την ικανότητα να ακολουθήσεις τολμηρές λυρικές εξάρσεις, αλλά και σε γυρίζουν στη γη, σε χαρίζουν σε αυτήν, να την θαυμάσεις και να την χαρείς. Το «Γαλάζιο βιβλίο» αντιπροσωπεύει προπόνηση σειράς ολόκληρης συγγραφέων: είναι η αρτιότερη επίδειξη του ελληνικού ρεαλισμού, μια μορφή τέχνης που άρχισε με τον Καρκαβίτσα και, πλουτισμένη από τον Μυριβήλη και την λυρική του διάθεση, έφτασε σε σελίδες που συγκροτούν λογοτεχνίες και συνιστούν πνευματική ζωή».
Η παράσταση
«Οι Κάλπηδες» είναι μια παράσταση πλημμυρισμένη από ευφυές χιούμορ, από φαντασία, γεμάτη με θεατρικά ευρήματα και κάποιες στιγμές με δραματική ένταση, για τις αδυναμίες, τα ελαττώματα, τα ήθη, την υποκρισία, τη στενοκεφαλιά και τον συντηρητισμό της μικρής κοινωνίας της υπαίθρου.
Η κωμικότητα της περάστασης και οι απολαυστικοί ηθοποιοί (Ελισσαίος Βλάχος, Αγγελική Μαρίνου, Δημοσθένης Ξυλαρδιστός) δημιουργούν οικειότητα. Μια οικειότητα που αμβλύνει τις αποστάσεις ανάμεσα στα πρόσωπα, φτιάχνει κώδικες και στήνει γέφυρες επικοινωνίας. Το χιούμορ του αφηγητή, ακόμα και ενός αόρατου τριτοπρόσωπου αφηγητή, μπορεί να βάλει τις βάσεις για να χτιστεί κάποιου είδους συναισθηματική οικειότητα ανάμεσα σε εκείνον και στον θεατή.
Όμως το γεγονός ότι θεμελιώνεται μια άρρητη συμμαχία με τον αφηγητή (πολύ σημαντικό ζητούμενο σε κάθε είδους παράσταση), δεν σημαίνει αυτονόητα ότι διασφαλίζεται και η συνεκτικότητα της αφήγησης.
Στους Κάλπηδες ωστόσο η ευτράπελη ατμόσφαιρα από τη μια μας φέρνει πιο κοντά στους ηθοποιούς, ενώ από την άλλη μας συνδέει δραστικά με τον Μυριβήλη.
Το εύστοχο χιούμορ της παράστασης που τόσο ευφάνταστα σκηνοθέτησε ο Κώστας Παπακωνσταντίνου μας θυμίζει εμφατικά την ύπαρξη ενός παραμυθά φιλοπαίγμονα και κατά βάθος αναρχικού, που θέτει υπό αμφισβήτηση ακόμα και τους κανόνες που ο ίδιος έχει θεσπίσει. Συντελεί λοιπόν άμεσα στη δημιουργία μιας κατάστασης μεγάλης αφηγηματικής αξιοπιστίας. Συνθέτει ένα αφηγηματικό «ήξεις-αφήξεις». Φέρνει τους τρεις αξιόλογους ηθοποιούς αντιμέτωπους με την ιστορία τους.
Πνεύμα ευφυές, πικρόχολο, σαρκαστικό, οξύ, βιτριολικό που εξυπηρετεί και φωτίζει έναν ξεχωριστό Έλληνα λογοτέχνη και όχι μόνο τα ιδιοφυή λεκτικά του παιχνίδια αλλά επιδίδεται σε ένα αόρατο ρεσιτάλ θεατρικής αισθητικής. Με εφαλτήριο τη λαϊκή παράδοση και εκτοξευτήρα την πρωτοπορία.
Με απίστευτη εσωτερική ρυθμολογία και ένα τέμπο που κλιμακώνεται αργά, υπόγεια, συστηματικά, το ηφαίστειο εκρήγνυται όταν οι δύο Κάλπηδες αναγκάζονται να έρθουν σε σύγκρουση με τα συναισθήματα και τις αδυναμίες τους.
Όλοι και όλα παίζουν σ’ αυτή την παράσταση – διαμάντι. Σασπένς και ποιητική ατμόσφαιρα, νατουραλισμός, κοινωνικές περιγραφές και σχόλια, παρακολουθούν στενά τη διαδρομή προς την κάθαρση.
Η ομάδα των Πτωχαλαζόνων κατορθώνει να οδηγήσει τον θεατή σε μια περιπλάνηση ευχάριστη και λυτρωτική, μέσα στην τοπική μυθολογία, την ιστορία και την αισθητική αυτής της παράξενης ιστορίας, της μεθυστικής μυτιληνιάς πολιτείας και της ποιητικής σκωπτικής αιολικής ψυχοσύνθεσης. Να φτιάξει μια πολύπτυχη, αλλά και πυκνή ζωγραφιά, ένα θέατρο διαυγές και καθαρό σαν ποτάμι με πράσινες όχθες και λαγαρά νερά.
Οι ήρωες παίρνουν τον θεατή από το χέρι και διεισδύουν στην ψυχή του Στρατή Μυριβήλη, θέλοντας να αποστάξουν την ουσία της και να εντοπίσουν τι είναι αυτό που σαγηνεύει και συγκινεί.
Παρακολουθώντας την παράσταση, ο θεατής συναρμολογεί μέσα του τη δική του ιστορία, φτιαγμένη από πρόσωπα και πράγματα, σχέσεις και γεγονότα, από μνήμες και νοσταλγία. Από αισθήματα, τραύματα, φαντασιώσεις, ονειρικές εικόνες.
Καταπληκτικές ερμηνείες, σκηνική λιτότητα, έντονη δράση και θεατρική αρτιότητα. Aριστα σε όλα!
Πράγματι, όπως γράφει και στο σκηνοθετικό του σημείωμα ο Κώστας Παπακωνσταντίνου, οι «Κάλπηδες» μας σπρώχνουν μέσα από το γέλιο, να αναγνωρίσουμε τα ελαττώματά μας, να συμφιλιωθούμε μαζί τους, όχι όμως για να τα αποδεχτούμε, αλλά μήπως καταφέρουμε έτσι να λυτρωθούμε κάποτε από αυτά, αφήνοντάς τα πίσω μας.
*Η θεατρική ομάδα «Πτωχαλαζόνες» έχει παρουσιάσει από το 2012 έως σήμερα 8 έργα, αν και απέκτησε το όνομά της μόλις φέτος.
***
Συντελεστές
Σκηνοθεσία: Κώστας Παπακωνσταντίνου
Κινησιολογία: Μαργαρίτα Τρίκκα
Σκηνικά / Κοστούμια: Ματίνα Μέγκλα, Φιλάνθη Μπουγάτσου
Μουσική: Νίκος Ζουρνής
Σχεδιασμός φωτισμών: Γιώργος Αγιαννίτης
Βοηθοί Σκηνοθέτη: Αγγελική Στρατάκη, Ιλεάνα Παπαγιάννη
Φωτογραφίες: Νίκος Βαρδακαστάνης
Γραφιστική επιμέλεια: Μαύρα Γίδια
Επικοινωνία: Χρύσα Ματσαγκάνη
Παραγωγή: «Ξανθίας» ΑΜΚΕ
Οι Κάλπηδες – Ένα παραμύθι γεμάτο φως, από τον Στρατή Μυριβήλη ανεβάζουν οι «Πτωχαλαζόνες»
***
Αγγελική Μαρίνου: Αφηγούμαστε στους θεατές ένα παραμύθι, όπως το έλεγε και ο ίδιος ο Μυριβήλης
