Γράφει η Ειρήνη Αϊβαλιώτου
Στο ταξίδι της ζωής κάνουμε μικρές στάσεις, βγάζοντας το κεφάλι από το παράθυρο για να απολαύσουμε τις μυρωδιές και τα χρώματα. Η κατεύθυνση παραμένει η ίδια, ο χρόνος όμως διαστέλλεται καθώς διασπάται η ομοιομορφία. Κι αυτό είναι κάτι που μόνο η τέχνη (και ο σύντροφός της, το βιβλίο) μπορεί να μας προσφέρει.
Πρέπει να ήταν το 2013 όταν τους ερωτεύτηκα κεραυνοβόλα. Έπαιζαν τότε τον «Μουνή» της συγκλονιστικής Λένας Κιτσοπούλου στον Κάτω Χώρο του Θεάτρου του Νέου Κόσμου.
Καμιά δεκαπενταριά χρόνια από τότε, λίγα δεν τα λες ποτέ· με όλη τη σχετικότητα του κόσμου, είναι πολλά· οπότε αρκετά: αρκετά, με την έννοια όμως πως ήταν χρόνια γόνιμα και γεμάτα εκπλήξεις. Η ουσία είναι πως η καταπληκτική αυτή ομάδα περπάτησε και περπάτησε καλά. Περπάτησε με θάρρος και με όνειρο. Μαζί τους παίρνω κι εγώ και βγάζω περίπατο την ψυχή μου, κάθε που αρχίζει να σκληραίνει το χαμόγελό της. Τους ακολούθησα και τους παρακολούθησα. Έκλαψα σαν έφηβη με τον μυθικό έρωτα της Σοφίας Λασκαρίδου και του Περικλή Γιαννόπουλου.
Δοκίμασα άφοβα τα “Μανιτάρια” τους κι ας «τρώγονται ορισμένα μόνο μία φορά». Για χάρη τους γνωρίστηκα με τους τρελούς θεότρελους τύπους της «Οικογένειας Μπες-Βγες».
Και αλήθεια ξέρω πως δεν πρόκειται ποτέ να τους πω αντίο, αλλά στο επανιδείν, τα ξαναλέμε· γεια σας, και θα τα ξαναπούμε, ξανά και ξανά. Γιατί με τους 4frontal δεν ξεμπερδεύεις εύκολα. Όλο και κάτι καινούργιο επινοούν, όλο και κάτι ανακαλύπτουν. Η έρευνα σαν ένα πελώριο σκιερό δέντρο διέπει το σύμπαν τους. Τα φύλλα του διυλίζουν επάνω στη γη βροχή, γάλα ή μέλι, και γύρω γεννιέται ένας χώρος ανεξίτηλος, η περιοχή όπου κοιμάται η έμπνευση.
Μπορείς να βουτήξεις μέσα στο θέατρό τους και να χαθείς, να ξεχαστείς. Γιατί εμείς τα μεγάλα παιδιά αγαπάμε τα ωραία βιβλία και για έναν πρόσθετο λόγο: γιατί είναι μια καθημερινή είσοδος της τέχνης και της αισθητικής στη ζωή μας, χωρίς να το πολυλέμε.
Φέτος τα αγαπημένα μας παιδιά του θεάτρου μας ξάφνιασαν για άλλη μια φορά ευχάριστα παρουσιάζοντάς ένα λογοτεχνικό διαμάντι, το «Ήλιος με δόντια» του Γιάννη Μακριδάκη.
Το έργο είναι καταρχάς η ιστορία ενός απόκληρου, ενός κατατρεγμένου της μικρής κοινωνίας της Χίου των αρχών του αιώνα, του Κωνσταντή.
Εξαιτίας της έκδηλης θηλυπρέπειάς του, βρέθηκε από παιδί στο στόχαστρο της μικρής χιώτικης κοινωνίας, με αποτέλεσμα έντονη μοναξιά και συνεχείς ταπεινώσεις. Η μάνα του, στάθηκε μεν δίπλα του, ωστόσο χάθηκε σχετικά πρόωρα.
Έτσι, ο Κωνσταντής βρέθηκε άτυπα υιοθετημένος από τον «μαστρο-Μιμάκη», άντρα οικογενειάρχη με τον οποίο η μητέρα του συνδεόταν ερωτικά. Μονάχα οι «παστρικές» του νησιού, που υφίστανται κι εκείνες παρόμοιους διωγμούς και εξευτελισμούς, πρόσφεραν λίγη περισσότερη θέρμη σε αυτό το αγόρι που έμοιαζε με κορίτσι.
Ωστόσο, τα λίγα αυτά ψίχουλα αγάπης δεν θα είναι αρκετά: Ο Κωνσταντής θα βυθιστεί στην τρέλα, ειδικά μετά την απώλεια του ενός και μοναδικού του αγαπημένου και προστάτη του, του Αποστόλη.
Κι έτσι περνάμε στο δεύτερο πλάνο της ιστορίας, το ιστορικό γεγονός της αεροπορικής επίθεσης της βρετανικής αεροπορίας ενάντια στο σουηδικό πλοίο Wiril που είχε αγκυροβολήσει στο λιμάνι της Χίου τον Φεβρουάριο του ’44 για να μεταφέρει τρόφιμα στους χειμαζόμενους από τον λιμό κατοίκους.
Σε αυτή την –αναιτιολόγητη εν μέρει– επίθεση σκοτώθηκαν δεκάξι άνθρωποι ενώ κοντά εξήντα τραυματίστηκαν. Μεταξύ των νεκρών –περνάμε πάλι στη μυθοπλασία– ο αγαπημένος Αποστόλης.
Το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας μας την εξιστορεί, σε πρωτοπρόσωπη, προφορική και τεθλασμένη αφήγηση, ο ίδιος ο Κωνσταντής.
Με γλώσσα που περιέχει κάμποσους χιώτικους ιδιωματισμούς, χωρίς ωστόσο να είναι ντοπιολαλιά, και με πολλά χρονικά πήγαινε έλα, αναπαρίσταται με θαυμάσια γλαφυρότητα και ακρίβεια η ζωή στο λιμάνι του νησιού, από τη δεύτερη δεκαετία του 20υ αιώνα μέχρι και την ημέρα του βομβαρδισμού.
Έχοντας στέρεα γνώση της ιστορίας του νησιού, ο συγγραφέας Γιάννης Μακριδάκης κεντάει στις περιγραφές του, βάζοντας τις απαραίτητες πινελιές ώστε ο πίνακας να είναι μεν πλήρης, αλλά κοντά στην ανθρώπινη κλίμακα. Λασπουριά, φτώχεια, ποντίκια, ταλαίπωροι πρόσφυγες που έρχονται κατά κύματα από την Ανατολή, δίνουν την εικόνα ενός τόπου που δεν ησυχάζει ποτέ, στο μάτι του κυκλώνα της Ιστορίας.
Το λογοτέχνημα συμπληρώνεται με δύο ακόμη αφηγήσεις: Η μία ανήκει στον ετεροθαλή αδελφό του Κωνσταντή, τον Νικόλαο, ο οποίος ήταν και ο αυτήκοος μάρτυρας των παραληρηματικών αφηγήσεών του. Η άλλη, η τρίτη και συμπληρωματική αφήγηση, ανήκει στον εγγονό του τελευταίου, ο οποίος «μπαλώνει», με την απόσταση του χρόνου, κάποια κενά στην τραγική ύπαρξη του Κωνσταντή.
Το «Ήλιος με δόντια» συγκεντρώνει ασυνήθιστα πολλές αρετές: Κατασκευαστική αρτιότητα, ιστορική ακρίβεια και πληρότητα, ζωντανοί, παλλόμενοι και πρωτότυποι χαρακτήρες, βιωμένος ουμανισμός που δεν είναι ούτε προσχηματικός ούτε καταναγκαστικός αλλά προκύπτει μέσα από την υπεράσπιση των προσώπων. Οι χαρακτήρες αντιμετωπίζονται από τον συγγραφέα με ιερότητα, σεβασμό, βαθιά συμπόνια και πάντοτε μέσα στο ιστορικό τους πλαίσιο. Οι αλλαγές προοπτικής προκαλούν κύματα θεατρικής απόλαυσης στην παράσταση, εύστοχα βαλμένες καθώς είναι στον αφηγηματικό καμβά.
Ο Μακριδάκης έχει επιτύχει όχι μονάχα να γράψει τρία πολύ καλά πεζογραφικά έργα, αλλά και το κάθε ένα να είναι ωριμότερο, εναργέστερο, σοφότερο από το προηγούμενο. Άλλοι συγγραφείς της ηλικίας του κομίζουν προβληματισμούς που αναπτύσσονται τα τελευταία χρόνια στη Δύση, άλλοι είναι πιο καινοτόμοι στους τρόπους τους, πιο εξεζητημένοι στα θέματά τους. Ωστόσο, ο Μακριδάκης έχει ένα μοναδικό ατού: Δεν αστοχεί σε κανέναν από τους στόχους που θέτει. Κι αφού στη λογοτεχνία (όπως και στη ζωή και στην τέχνη), το αποτέλεσμα είναι τελικά που μετράει, το λιγότερο που μπορούμε να ισχυριστούμε γι’ αυτόν είναι ότι μεταξύ των νεότερων Ελλήνων συγγραφέων δεν έχει το ταίρι του.
Στις 7 Φεβρουαρίου 1944, λίγους μήνες πριν από την απελευθέρωση της Χίου από τη γερμανική κατοχή, κατά την οποία ο χιώτικος λαός υπέστη μύρια δεινά και το επισιτιστικό πρόβλημα έλαβε τεράστιες διαστάσεις, ένα τρομερό συμβάν συγκλόνισε το νησί με τραγικές συνέπειες.
Απόμεινα τότε, θυμάμαι, εκεί, κάτω από τη μεγάλη γαλαρία, γερμένος για κάμποση ώρα πάνω στη βαριά σιδεριά της καστρόπορτας, να κλαίω με αναφιλητά, ώσπου μέσα στο βούρκο του μυαλού μου άστραψε η σκέψη πως από κείνη την ώρα ήμουνα πια εγώ η μοναδική, η πιο μεγάλη ντροπή του Φρουρίου. Σκέφτηκα τις μέγαιρες αφρισμένες να με διώχνουνε, να με κατασπαράζουνε και να με ματώνουνε με τα νύχια και με τα δόντια τους. Τότε ένα σαρδόνιο γέλιο ξεχύθηκε από μέσα μου και μια δύναμη, που δεν ξέρω από πού ήρθε, έσφιξε τις γροθιές μου. Ένιωσα άτρωτος. Έκανα αμέσως μεταβολή και τράβηξα αποφασισμένος, με το κεφάλι ψηλά και με βήμα γοργό κατά το σπίτι μας. Στα παραθύρια πια δεν έστεκε καμιά. Δεν είδε καμιά τη δύναμή μου. Εκείνο το πρωί δεν πήγα στο μαγαζί. Αλλά ούτε θυμάμαι να ξανάνιωσα ποτέ τόσο άτρωτος όσο εκείνη τη μέρα. Μια χειμαρρώδης συνειρμική αφήγηση ζωής. Ένας άνθρωπος – παράπλευρη απώλεια ενός ιστορικού πολεμικού δυστυχήματος, ο φάκελος του οποίου δεν άνοιξε ποτέ. Μια άκρως προσωπική υπόθεση…
***
Γεννημένος στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, σε μια παράγκα μέσα στο Φρούριο της Χίου, ο Κωνσταντής παλεύει με τις μνήμες, τις πληγές και τα πάθη μιας ολόκληρης κοινωνίας που τον κατέκρινε για τη διαφορετικότητά του και τον περιθωριοποίησε.
Πολύ ενδιαφέρουσα η ψυχογράφηση του ήρωα μέσα από ερμηνεία της περιρρέουσας ατμόσφαιρας στην οποία μεγάλωνε, των ορμέμφυτων του, των περιορισμών/κατευθύνσεων του οικογενειακού και ευρύτερου περιβάλλοντος. Πόσα συνέπεσαν και αλληλεπίδρασαν ώστε να προκύψει αυτό το παιδί – φαινόμενο;
Η παράσταση «Ήλιος με δόντια», βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Γιάννη Μακριδάκη, θα αξιοποιήσει τον φρενήρη ρυθμό των σκέψεων του Κωνσταντή, για να μεταφέρει στη σκηνή, μέσω δύο ερμηνευτών, τη λησμονημένη ζωή ενός ανθρώπου που γεννήθηκε και έζησε στο περιθώριο της ιστορίας.
Όσοι γνωρίσαμε ανθρώπους σαν τον Κωνσταντή, τόσο σε ένα ελληνικό νησί, όσο και στη χωρα ολόκληρη, έχουμε την εικόνα του. Ο Κωνσταντής δεν είναι άτομο, είναι φαινόμενο. Είναι άκληρος, απόκληρος, μόνος, άσχημος, τρελός, παιδί, ηλίθιος, αδερφή, γυναίκα, πρεζάκιας, ζητιάνος, σκυλί αδέσποτο, ο τελευταίος των τελευταίων, ο πιο κάτω κι απ’ τους κάτω…
Το γεγονός ότι η παράσταση αυτή μας αναστατώνει, ότι η αλήθεια της μας συγκλονίζει, ότι μας αναγκαζει να προβληματιστούμε, αποδεικνύει ότι η περίπτωσή της δεν είναι κοινότοπη, κι αξίζει να της αφιερώσουμε δύο ώρες από το χρόνο μας.
Το «Ήλιος με δόντια» λειτουργεί ως αποκάλυψη ενός ολόκληρου κόσμου, ως παρακίνηση του συγγραφέα και του σκηνοθέτη να νιώσουμε μέρος του και φυσικά να τον υπερβούμε για να τον καταλάβουμε.
Πρόκειται για μια πνευματική περιπέτεια που είναι η έρευνα του μυστικού της δημιουργίας και του δυσπρόσιτου μηχανισμού της πρόσληψής της.
Προχωράμε μέσα στο στενό θεατράκι «Μπέλλος», αποκρυπτογραφούμε, συμπονάμε, ζούμε.
Oι δύο ερμηνευτές – Παναγιώτης Εξαρχέας και Γιάννης Λεάκος – δείχνουν πάθος και φλογερή ιδιοσυγκρασία, αφήνοντας χαραμάδες ευαισθησίας, που κάποιες φορές ξεχύνεται σαν ορμητικό ποτάμι που σαρώνει τα πάντα. Εντυπωσιακή δουλειά από δύο σπάνιους ηθοποιούς. Αξίζουν να βραβευτούν.
Αξιέπαινη η σκηνοθεσία του ικανότατου Θανάση Ζερίτη.
Θαύματα έκανε η Νεφέλη Μαϊστράλη στη δραματουργική επεξεργασία. Πραγματική λεπτοδουλειά.
Κλωστές, χρώματα, ποιότητες, και η πίσω πλευρά του κεντήματος, εκεί που κρύβεται η δική της αλήθεια. Οι Θανάσης Ζερίτης, Νεφέλη Μαϊστράλη, Γιάννης Λεάκος, Παναγιώτης Εξαρχέας τη βρήκαν και μας την έδωσαν ατόφια.
***
«Ήλιος με δόντια» σε σκηνοθεσία Θανάση Ζερίτη στο θέατρο Μπέλλος
***
***
***
