Εν ονόματι του κεφαλαίου: “Sapiens – Μια σύντομη Ιστορία του Ανθρώπου” του Yuval Noah Harari

Μια σαρωτική ιστορία του πολιτισμού από την καταγωγή των ειδών μέχρι τους υπερανθρώπους, γεμάτη απροσδόκητα δεδομένα, αιρετικές σκέψεις, παράξενες θεωρίες και συγκλονιστικές αφηγήσεις.

Εκατό χιλιάδες χρόνια πριν τουλάχιστον έξι «ανθρώπινα» είδη κατοικούσαν στη γη. Σήμερα υπάρχει μόνο ένα. Ο Homo Sapiens, δηλαδή εμείς. Πώς τα κατάφερε το είδος μας στη μάχη για την κυριαρχία; Πώς βρέθηκαν οι τροφοσυλλέκτες πρόγονοί μας να στήνουν πόλεις και βασίλεια; Πώς φτάσαμε να πιστεύουμε σε θεούς, σε έθνη και σε ανθρώπινα δικαιώματα; Να εμπιστευόμαστε χρήματα, νόμους και βιβλία; Να υποδουλωνόμαστε σε γραφειοκρατίες, χρονοδιαγράμματα και καταναλωτικά μοντέλα; Και πώς θα είναι ο κόσμος μας στις χιλιετίες που θα έρθουν;

Ο καθηγητής Γιουβάλ Νώε Χαράρι διατρέχει όλη την ανθρώπινη ιστορία, από τους πρώτους ανθρώπους που περπάτησαν στη γη μέχρι τις ριζοσπαστικές –και ενίοτε καταστροφικές– καινοτομίες της Γνωστικής, της Αγροτικής και της Επιστημονικής Επανάστασης. Αντλώντας από ένα τεράστιο φάσμα επιστημών (βιολογία και γενετική, παλαιοντολογία και ιστορία, ανθρωπολογία, κοινωνιολογία και οικονομικά), προσφέρει πρωτότυπες, αναπάντεχες και συχνά διασκεδαστικές απαντήσεις στα πιο κρίσιμα ερωτήματα: Γιατί μπόρεσαν οι άνθρωποι να συγκεντρωθούν σε εκπληκτικά μεγάλους πληθυσμούς, ενώ οι άλλες ομάδες πρωτευόντων δεν ξεπερνούν τα εκατόν πενήντα άτομα; Επειδή, λέει, το ταλέντο μας στο κουτσομπολιό μάς επιτρέπει να συγκροτούμε δίκτυα σε κοινωνίες που θα ήταν υπερβολικά μεγάλες για προσωπικές σχέσεις ανάμεσα σε όλα τα μέλη τους, ενώ οι «φαντασιακές πραγματικότητες» που διαμορφώνουμε και αποδεχόμαστε –όπως το χρήμα, η εκκλησία, οι Εταιρείες Περιορισμένης Ευθύνης– μας κρατάνε σε τάξη. Ποιος καλλιέργησε ποιον, ο άνθρωπος ή το σιτάρι; Το σιτάρι…

Μολονότι οι έννοιες είναι ασυνήθιστες και περίπλοκες, η επιδέξια πρόζα και το πικρό, ανατρεπτικό χιούμορ του Χαράρι τα βγάζουν πέρα με ένα υλικό που μπορεί να προσφερόταν για ακαδημαϊκή πλήξη. Άλλωστε το βιβλίο επανέρχεται συχνά σ’ ένα άλλο ερώτημα: Όλη αυτή η πρόοδος κάνει άραγε τη ζωή μας πιο εύκολη κι εμάς πιο ευτυχισμένους; Η απάντηση μπορεί να σας απογοητεύσει.

Ο συγγραφέας του “Sapiens – Μια σύντομη Ιστορία του Ανθρώπου”, Yuval Noah Harari, είναι ένας νέος Ισραηλινός καθηγητής Ιστορίας, ο οποίος μέχρι την κυκλοφορία του είχε αφιερώσει την καριέρα του στη μελέτη της μεσαιωνικής στρατιωτικής ιστορίας. Το βιβλίο προέκυψε από την εισαγωγή που προετοίμαζε για ένα μάθημα ιστορίας που έπρεπε να διδάξει και όταν το πήγε στον ισραηλινό εκδοτικό οίκο, αρχικά δεν έδειξαν κανένα ενδιαφέρον. Πού να φανταζόταν ότι θα τον έκανε πλούσιο. Το βιβλίο που ακολούθησε, το Deus, Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος, έγινε επίσης τεράστια επιτυχία. Ο Χαράρι είναι 41 ετών, μεγαλωμένος στη Χάιφα από μία εβραϊκή οικογένεια, με σπουδές στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και μεταπτυχιακό στην Οξφόρδη. Είναι χορτοφάγος, άθεος και μανιακός με τον διαλογισμό –διαλογίζεται για δύο ώρες κάθε μέρα. Ισχυρίζεται ότι τον βοηθάει να επικεντρωθεί στα θέματα που έχουν πραγματικά σημασία. Ζει με τον σύζυγό του σε ένα moshav, μια αγροτική κοινότητα έξω από την Ιερουσαλήμ.

***

Άνθρωποι υπήρχαν πολύ προτού υπάρξει ιστορία. Ζώα που έμοιαζαν πολύ με τους σύγχρονους ανθρώπους εμφανίστηκαν για πρώτη φορά πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια. Αλλά για αμέτρητες γενιές δεν ξεχώριζαν από τους χιλιάδες άλλους οργανισμούς με τους οποίους μοιράζονταν το περιβάλλον τους. Αν κάναμε μια βόλτα στην ανατολική Αφρική πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια, θα μπορούσαμε να συναντήσουμε πολύ οικείους ανθρώπινους χαρακτήρες: ανήσυχες μητέρες να κρατούν τα μωρά τους και παρέες από ξένοιαστα παιδιά να παίζουν με τη λάσπη· οξύθυμους νεαρούς να εξεγείρονται απέναντι στις επιταγές της κοινωνίας και κουρασμένους γέροντες που δεν θέλουν τίποτα άλλο από την ησυχία τους· άντρες που προσπαθούν να εντυπωσιάσουν την ωραία της γειτονιάς με επιδείξεις αρρενωπότητας και σοφές γερόντισσες που τα έχουν δει όλα.

***

Η εθνικοποίηση της Ινδονησίας από το ολλανδικό στέμμα (1800) και της Ινδίας από το βρετανικό (1858) δεν έβαλε τέλος στον εναγκαλισμό καπιταλισμού και αυτοκρατορίας. Αντίθετα, ο δεσμός έγινε ισχυρότερος κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Οι μετοχικές εταιρείες δεν χρειαζόταν πια να ιδρύουν και να διοικούν ιδιωτικές αποικίες – οι διευθυντές και οι μεγαλομέτοχοί τους κινούσαν πλέον τα νήματα της εξουσίας στο Λονδίνο, το Άμστερνταμ και το Παρίσι και μπορούσαν να βασίζονται στο κράτος για να προασπίζεται τα συμφέροντά τους. Όπως έλεγαν σαρκαστικά ο Μαρξ και άλλοι εκπρόσωποι της κοινωνικής κριτικής, οι δυτικές κυβερνήσεις μετατρέπονταν σε συνδικάτο καπιταλιστών.

Κίνα

Το πιο διαβόητο παράδειγμα για τον τρόπο με τον οποίο οι κυβερνήσεις εκτελούσαν τις προσταγές του χρήματος ήταν ο Πρώτος Πόλεμος του Οπίου, ανάμεσα στη Βρετανία και την Κίνα (1840-1842). Στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, η βρετανική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών και διάφοροι Βρετανοί επιχειρηματίες έφτιαξαν περιουσίες εξάγοντας ναρκωτικά, ιδίως όπιο, στην Κίνα. Εκατομμύρια Κινέζοι εθίστηκαν, γεγονός που εξασθένισε τη χώρα οικονομικά και κοινωνικά. Στα τέλη της δεκαετίας του 1830, η κινεζική κυβέρνηση απαγόρευσε τη διακίνηση ναρκωτικών ουσιών, αλλά οι Βρετανοί έμποροι απλώς αγνόησαν τη νομο­θεσία. Οι κινεζικές Αρχές άρχισαν να κατάσχουν και να καταστρέφουν φορτία ναρκωτικών. Τα καρτέλ των ναρκωτικών είχαν στενές σχέσεις με το Γουεστμίνστερ και την Ντάουνινγκ Στριτ -πολλοί βουλευτές και μέλη της κυβέρνησης είχαν μάλιστα μετοχές σε εταιρείες ναρκωτικών κι έτσι πίεσαν την κυβέρνηση να αναλάβει δράση.

Το 1840, η Βρετανία κήρυξε τον πόλεμο στην Κίνα, στο όνομα του «ελεύθερου εμπορίου». Ήταν περίπατος. Η υπερβολική αυτοπεποίθηση των Κινέζων δεν μπορούσε να τα βάλει με τα νέα θαυμαστά όπλα της Βρετανίας – ατμόπλοια, βαρύ πυροβολικό, ρουκέτες και επαναληπτικά ντουφέκια. Σύμφωνα με τη συνθήκη ειρήνης που ακολούθησε, η Κίνα συμφωνούσε να μην περιορίσει τις δραστηριότητες των Βρετανών εμπόρων ναρκωτικών και να τους αποζημιώσει για τις ζημίες που είχαν υποστεί από την κινεζική αστυνομία. Επιπλέον, οι Βρετανοί απαίτησαν και πήραν τον έλεγχο του Χονγκ Κονγκ, το οποίο άρχισαν να χρησιμοποιούν σαν ασφαλή βάση για το εμπόριο ναρκωτικών (το Χονγκ Κονγκ παρέμεινε σε βρετανικά χέρια μέχρι το 1997). Στα τέλη του 19ου αιώνα, περίπου 40 εκατομμύρια Κινέζοι, το ένα δέκατο του συνολικού πληθυσμού της χώρας, ήταν εθισμένοι στο όπιο.

Αίγυπτος

Η Αίγυπτος έμαθε κι εκείνη να σέβεται το μακρύ χέρι του βρετανικού καπιταλισμού. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, Γάλλοι και Βρετανοί επενδυτές δάνεισαν τεράστια ποσά στους ηγέτες της Αιγύπτου, αρχικά για να χρηματοδοτήσουν τη διάνοιξη της Διώρυγας του Σουέζ και αργότερα για πολύ λιγότερο επιτυχημένα εγχειρήματα. Το χρέος της Αιγύπτου διογκώθηκε και οι Ευρωπαίοι πιστωτές άρχισαν να αναμειγνύονται όλο και περισσότερο στις αιγυπτιακές υποθέσεις.

To 1881, οι Αιγύπτιοι εθνικιστές έφτασαν στα όριά τους και εξεγέρθηκαν. Αποφάσισαν τη μονομερή διαγραφή ολόκληρου του διεθνούς χρέους. Η βασίλισσα Βικτωρία δεν το βρήκε πολύ διασκεδαστικό. Ένα χρόνο αργότερα, έστειλε το στρατό και το Ναυτικό της στο Νείλο και η Αίγυπτος παρέμεινε αγγλικό προτεκτοράτο μέχρι και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ελλάδα

Αυτοί, βέβαια, δεν ήταν οι μόνοι πόλεμοι που έγιναν για τα συμφέροντα επενδυ­τών. Στην πραγματικότητα, ο ίδιος ο πόλεμος θα γινόταν εμπόρευμα, όπως το όπιο. Το 1821, οι Έλληνες εξεγέρθηκαν ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η εξέγερση προκάλεσε μεγάλο κύμα συμπάθειας σε φιλελεύθερους και ρομαντικούς κύκλους της Αγγλίας – ο ποιητής λόρδος Βύρωνας, ως γνωστόν, πήγε στην Ελλάδα για να πολεμήσει στο πλευρό των εξεγερμένων. Αλλά και οι οικονομικοί κύκλοι του Λονδίνου είδαν την ευκαιρία. Πρότειναν στους αρχηγούς των εξεγερμένων να εκδώσουν ανταλλάξιμα Ελληνικά Επαναστατικά Ομόλογα στο χρηματιστήριο του Λονδίνου. Οι Έλληνες θα υπόσχονταν να αποπληρώσουν τα ομόλογα, με τόκο, αν και όταν κέρδιζαν την ανεξαρτησία τους. Ιδιώτες επενδυτές αγόρασαν ομόλογα για να βγάλουν κέρδος ή από συμπάθεια για την ελληνική υπόθεση – ή και για τα δύο. Η αξία των Ελληνικών Επαναστατικών Ομολόγων ανέβαινε και έπεφτε στο χρηματιστήριο του Λονδίνου ανάλογα με τις στρατιωτι­κές επιτυχίες και αποτυχίες στα πεδία της μάχης στην Ελλάδα. Οι Τούρκοι άρχισαν σταδιακά να παίρνουν το πάνω χέρι. Με τη διαφαινόμενη ήττα των επαναστατών, οι ομολογιούχοι αντιμετώπιζαν το ενδεχόμενο να χάσουν τα πάντα. Το συμφέρον των ομολογιούχων ήταν εθνικό συμφέρον, έτσι οι Βρετανοί συγκρότησαν έναν διεθνή στόλο, ο οποίος, το 1827, βύθισε τον κύριο οθωμανικό στόλο στη Ναυμαχία του Ναβαρίνου. Ύστερα από αιώνες υποταγής, η Ελλάδα ήταν επιτέλους ελεύθερη. Αλλά η ελευθερία συνοδευόταν από ένα τεράστιο χρέος, το οποίο η νέα χώρα δεν είχε τρόπο να ξεπληρώσει. Η ελληνική οικονομία θα έμενε υποθηκευμένη στους Βρετανούς δανειστές για δεκαετίες.

Ο κανόνας

Ο στενός εναγκαλισμός κεφαλαίου και πολιτικής έχει ευρύτατες συνέπειες για την πιστωτική αγορά. Το ύψος της πίστωσης σε μια οικονομία δεν καθορίζεται μόνο από οικονομικούς παράγοντες όπως η ανακάλυψη νέων κοιτασμάτων πετρελαίου ή η επινόηση μιας νέας μηχανής, αλλά και από πολιτικά γεγονότα όπως η αλλαγή καθεστώτος ή μια πιο φιλόδοξη εξωτερική πολιτική. Μετά τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου, οι Βρετανοί καπιταλιστές ήταν πιο πρόθυμοι να επενδύσουν τα χρήματά τους σε ριψοκίνδυνες επενδύσεις στο εξωτερικό. Είχαν δει ότι, αν ένας ξένος πιστωτής αρνιόταν να πληρώσει το χρέος του, η Μεγαλειότητά Της θα φρόντιζε να πάρουν τα λεφτά τους πίσω.

• Απόσπασμα από το βιβλίο Sapiens – Μια σύντομη Ιστορία του Ανθρώπου του Yuval Noah Harari, εκδόσεις Αλεξάνδρεια