23.3 C
Athens
Πέμπτη 28 Μαρτίου 2024

Τάκιτος: «Όταν το ψεύδος αποκαλύπτεται, δεν υπάρχει άλλο καταφύγιο από το θράσος».

 

«Όταν το ψεύδος αποκαλύπτεται, δεν υπάρχει άλλο καταφύγιο από το θράσος».

Ο Τάκιτος, λατ. Τakitus (56 – 120), ήταν αξιωματούχος και ιστορικός στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Θεωρείται ως ένας από τους μεγαλύτερους ιστορικούς της αρχαιότητας.

Στον Τάκιτο (περ. 55-περ. 120 μ.Χ.), τον μεγαλύτερο ιστορικό των αυτοκρατορικών χρόνων, οφείλουμε τον Dialogus de oratoribus (Διάλογο περί των ρητόρων), που δημοσιεύτηκε μεταξύ του 102 και του 105 μ.Χ.

Πρόκειται για έργο βασισμένο στον διάλογο του Κικέρωνα, De oratore. Στην αρχή έχουμε έναν «αγώνα λόγων» μεταξύ του ρήτορα M. Aper, που υπερασπίζεται τη ρητορική τέχνη -η τοποθέτησή του θυμίζει απόψεις του Κοϊντιλιανού και του Πλίνιου του Νεότερου (Epistulae 2.11.1, 6.11, 6.21.1, 6.23)-, και του ποιητή Curiatius Maternus – ο τελευταίος προβάλλει την αξία και σημασία της ποίησης. Σε αυτό το σημείο παρεμβαίνει ο Vipstanus Messalla και στρέφει τη συζήτηση προς το θέμα της αντίθεσης μεταξύ της παλαιάς και της νέας ρητορείας. Ο Άπρος υπερασπίζεται τη σύγχρονη ρητορεία και στη συνέχεια ο Ματέρνος ζητά από τον Μεσσάλλα να εξηγήσει τις αιτίες παρακμής της ρητορείας. Ως ένας από τους βασικούς λόγους αυτής της εξέλιξης αναγνωρίζεται η πλημμελής διδασκαλία (ο Μεσσάλας υποστηρίζει ότι η σύγχρονη εκπαίδευση δεν προσφέρει την απαραίτητη γενική παιδεία, όπως είχε οραματιστεί ο Κικέρωνας, ενώ στηρίζεται στην εκμάθηση πλαστών και εξωπραγματικών λόγων, μια που επιδιώκει να καλλιεργήσει κυρίως το ύφος). Η παρακμή της ρητορείας συνδέεται όμως και με την πολιτική κατάσταση και πραγματικότητα (σε αυτό το συμπέρασμα καταλήγει ο Ματέρνος). Στο πλαίσιο του δημόσιου βίου στο παρελθόν, κάτω από τις συνθήκες της ρωμαϊκής δημοκρατίας, ανέκυπτε κάθε τόσο η ανάγκη για τη σύνταξη και εκφώνηση καίριων δημόσιων λόγων. Η ρητορεία, ως κόρη της licentia (της ελευθερίας), είναι το τίμημα της πολιτικής ηρεμίας που στηρίζεται στην καταστολή· ιδεώδεις πολιτικές συνθήκες καθιστούν περιττή τη ρητορική τέχνη.

Στο συγκεκριμένο έργο αποτυπώνεται ένας προβληματισμός για την κατάσταση και το μέλλον της ρητορείας και της ρητορικής, που φαίνεται πως είναι διάχυτος αυτή την εποχή: στοιχεία του ανιχνεύονται στο έργο του Πετρώνιου, του Σενέκα του Πρεσβύτερου και του Νεότερου, στον Ψευδο-Λογγίνο, στον Κοϊντιλιανό. Η παρακμή της ρητορείας αποδίδεται άλλοτε στον περιορισμό των ατομικών ελευθεριών στον πολιτικό βίο, που μάλιστα θεωρείται κάποτε αναπόφευκτο τίμημα για το προνόμιο να ζει κανείς σε καθεστώς σταθερότητας και ειρήνης, και άλλοτε στη βαθύτατη διάβρωση της κοινωνίας.

 

 

Ο Τάκιτος (Publius [ή Gaius] Cornelius Tacitus, 56; – 120;) ήταν ήταν ένας από τους σημαντικότερους Λατίνους ιστορικούς. Στα δύο μεγάλα του έργα «Annales» (Χρονικά) και «Historiae», εξετάζει την ιστορία της Ρώμης από τον θάνατο του Αυγούστου (14 μ.Χ.) μέχρι τον θάνατο του Δομιτιανού (96 μ.Χ.)

Η λαμπρότητα του ύφους και η πυκνότητα των εννοιών των έργων αυτών, καθώς και οι μονογραφίες του «Agricola» και «Germania», ανέδειξαν τον Τάκιτο ως ένα από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους του πεζού λόγου του λεγόμενου Αργυρού Αιώνα της λατινικής λογοτεχνίας (περ. 14 μ.Χ. – 180).

Βιογραφία

Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα τον τόπο και τη χρονολογία της γεννήσεώς του, ούτε ακόμη το μικρό του όνομα. Ίσως να ήταν γιος του Κορνηλίου Τακίτου, επιμελητή των αυτοκρατορικών εσόδων στη βελγική Γαλατία. Ίσως γεννήθηκε στη βόρειο Ιταλία, στην Εντεύθεν των Άλπεων Γαλατία, ή στη νοτιοανατολική Γαλλία, την Gallia Narbonensis. Η σταδιοδρομία του πατέρα του τού επέτρεψε να μορφωθεί και τον κατέστησε μέλος της ρωμαϊκής αριστοκρατίας. Σπούδασε ρητορική και άσκησε τη δικηγορία, δίνοντας τα πρώτα δείγματα του λαμπρού του ύφους: Ο Πλίνιος ο Νεότερος, που τον είχε ακούσει πολλές φορές στα δικαστήρια, θαύμαζε τη «μεγαλοπρεπή ευγλωττία» του και τον ανακήρυξε τον μεγαλύτερο ρήτορα της Ρώμης.

Η πρώτη μαρτυρία για τον Τάκιτο δίνεται από τον ίδιο και αφορά το γάμο του με την κόρη του σπουδαίου στρατηγού Γναίου Ιούλιου Αγρικόλα. Παραδέχεται με μετριοφροσύνη ότι θα μπορούσε να βρεθεί καλύτερος γαμπρός, αλλά ίσως η ομολογία αυτή να ήταν μια μορφή περιαυτολογίας.

Άρχισε την πολιτική του σταδιοδρομία ως κατώτερος αξιωματούχος, έγινε χιλίαρχος (tribunus militus), και υπηρέτησε στην επαρχία της αυτοκρατορίας ως ταμίας (quaestor) το 81 και πραίτωρ το 88. Επέστρεψε στη Ρώμη και υπήρξε αυτόπτης μάρτυς της καταπίεσης της ρωμαϊκής αριστοκρατίας κατά τα τελευταία έτη της βασιλείας του Δομιτιανού. Ως συγκλητικός θεωρεί τον εαυτό του τρόπον τινά συνυπεύθυνο αυτής της καταπίεσης. Το 93, επί Νέρβα, έγινε ύπατος. Το 100, από κοινού με τον Πλίνιο το Νεότερο, ενήγαγε για διαφθορά τον ανθύπατο της Αφρικής Μάριο Πρίσκο, ο οποίος καταδικάστηκε σε εξορία. Τέλος το 112-113, επί Τραϊανού, διετέλεσε ανθύπατος της Ασίας, καταλαμβάνοντας έτσι την ανώτατη θέση της επαρχιακής ιεραρχίας.

Έργα

Agricola (De vita et moribus Iulii Agricolae – Περί της ζωής και του ήθους του Ιουλίου Αγρικόλα). Στο έργο αυτό, που θεωρείται η τελειότερη από τις σύντομες μονογραφίες της αρχαιότητας, ο Τάκιτος αφηγείται με υπερηφάνεια τα κατορθώματα του πενθερού του ως στρατηγού και διοικητή και στη συνέχεια εκθέτει με πικρία την απομάκρυνσή και την παραμέληση του από τον Δομιτιανό. Το έργο περιέχει και μία σύντομη εθνογραφική μελέτη για τη Βρετανία, που υπήρξε το σπουδαιότερο πεδίο δράσης του Αγρικόλα.
Germania (De Origine et situ Germanorum – Περί της καταγωγής και της καταστάσεως των Γερμανών). Πρόκειται για μία εθνογραφική μελέτη των εκτός της αυτοκρατορίας γερμανικών φυλών.
Tα σύντομα αυτά δοκίμια δημοσιεύτηκαν περί το 98. Η επιτυχία τους παρακίνησε τον Τάκιτο να καταγράψει την ιστορία της Ρώμης από τον θάνατο του Αυγούστου μέχρι των ημερών του και να περιγράψει τα κακά της τυραννίας, εκθέτοντας αδίστακτα και με κάθε λεπτομέρεια τα συμβάντα και τις πράξεις των δεσποτών, στα ακόλουθα δύο έργα του.

Historiae. Το έργο γράφηκε μεταξύ των ετών 100 και 110 και περιλάμβανε την ιστορία της Ρώμης από το 69 (έξι μήνες μετά τον θάνατο του Νέρωνα) μέχρι τον θάνατο του Δομιτιανού το 96. Από τα δεκατέσσερα βιβλία σώζονται μόνο τα πρώτα τέσσερα και τα πρώτα 26 κεφάλαια του πέμπτου, αναφερόμενα στα γεγονότα του έτους 69 και των αρχών του 70, στις σύντομες βασιλείες δηλ. των Γάλβα, Όθωνα και Βιτέλλιου και στην ανάρρηση του Βεσπασιανού.
Annales (Ab excessu divi Augusti – Χρονικά, Από της τελευτής του θείου Αυγούστου). Περί το 116. Το έργο αυτό, αν και μεταγενέστερο των Historiae, περιλάμβανε προγενέστερα γεγονότα, τις βασιλείες δηλ. των Τιβερίου, Καλιγούλα, Κλαυδίου και Νέρωνα (14 μ.Χ. – 68). Από τα δεκαέξι βιβλία λείπουν τα 7 έως 10, οι βασιλείες δηλ. των Καλιγούλα και Κλαυδίου, και μέρη των βιβλίων 5, 6, 11 και 16.
Dialogus de oratoribus (Διάλογος περί ρητόρων). Περί το 102. Το έργο αποδίδεται στον Τάκιτο αλλά υπάρχει αμφισβήτηση ως προς την αυθεντικότητα και τη χρονολόγησή του.

Αποτίμηση

Ο Τάκιτος ήταν θαυμαστής των παραδοσιακών αριστοκρατικών ρωμαϊκών αρετών και εχθρός των νέων ηθών και της απολυταρχικής διακυβέρνησης της αυτοκρατορικής Ρώμης. Στον Agricola, ενώ εγκωμιάζει τον εκπολιτισμό των Βρετανών από τον πεθερό του, καταλήγει ότι ο εκπολιτισμός αυτός οδηγεί στη διαστροφή τους κι ότι όλη αυτή η εισαχθείσα νωχέλεια, τα λουτρά και τα κομψά συμπόσια απάρτιζαν τη δουλεία τους. Στην Germania παρουσιάζει την αντίθεση μεταξύ των ανδροπρεπών αρετών ενός ελεύθερου λαού και του εκφυλισμού και της δουλείας των Ρωμαίων σε ένα καθεστώς δεσποτισμού. Είναι φανερό ότι η πρόθεσή του δεν είναι να εξυμνήσει τους Γερμανούς αλλά να κατηγορήσει τους Ρωμαίους. Και, προφητικά, επισημαίνει την απειλή κατά της Ρώμης που θα προερχόταν από τις απλές αρετές και τα πρωτόγονα ήθη των Γερμανών.
Ο Τάκιτος θεωρεί τον ιστορικό σαν δικαστή που θα κρίνει τις πράξεις των πρωταγωνιστών της Ιστορίας, θα ανταμείψει και θα καταδικάσει. Δεν ήταν όμως πολύ καλός δικαστής γιατί στα Χρονικά και τις Ιστορίες του είδε τα πράγματα μόνο από τη συγκλητική, την αριστοκρατική πλευρά, παραβλέποντας την παρακμή της τάξης αυτής και τη μεταβολή των συνθηκών. Αγνόησε τα επιτεύγματα του Αυγούστου και καταδίκασε τον Τιβέριο επειδή εκμηδένισαν την ισχύ της Συγκλήτου και θεωρεί ότι οι ηγεμόνες που καταδίωξαν την αριστοκρατία κατάντησαν τους Ρωμαίους «ένα συρφετό που αγαπά τις αλλαγές και είναι πάντα έτοιμος να συνταχθεί με τον ισχυρότερο». Ονομάσθηκε delator temporis acti, κατήγορος του παρελθόντος, και μαστίγωσε μια εκατοενταετηρίδα με τη γραφίδα του. Αλλά δεν μπορεί να αιτιολογηθεί από το έργο του, πώς αυτός ο εφιαλτικός αιώνας που περιγράφει, η ανηθικότητα, η καταπίεση και η διαφθορά, οδήγησαν στη θαυμαστή, όπως και ο ίδιος παραδέχεται, διακυβέρνηση των Αντωνίνων. Η ιδεολογική του στράτευση στην πλευρά της αριστοκρατίας ίσως παραμορφώνει την εικόνα της αυτοκρατορικής Ρώμης και η κριτική του στον Τιβέριο ίσως είναι αντανάκλαση των όσων βίωσε επί Δομιτιανού.
Εκείνο που καθιστά μεγάλο ιστορικό τον Τάκιτο, είναι ότι υπήρξε μέγιστος λογοτέχνης. Η ζωηρότατη απεικόνιση των προσώπων, η γνώση της ψυχολογίας της πολιτικής εξουσίας και πάνω απ’ όλα το λαμπρό του ύφος, η ζωντάνια και ο σαρκασμός του, η επιγραμματικότητά του και το εξαιρετικά συμπαγές των εννοιών του τον κατατάσσουν στην πρώτη γραμμή των Λατίνων συγγραφέων.

Αποφθέγματα

Στο μέρος που έφεραν ερήμωση λένε πως έφεραν ειρήνη.
ubi solitudinem faciunt, pacem appellant
Agricola (98), Κεφάλαιο 30

Η ευπιστία είναι, ίσως, αδυναμία αχώριστη αυτών που αγαπούν την αλήθεια.

Η λογική και η κρίση είναι τα χαρακτηριστικά ενός καλού ηγέτη.

Μια κακή ειρήνη είναι χειρότερη από τον πόλεμο.

Όσο πιο διεφθαρμένη είναι μια πολιτεία, τόσους περισσότερους νόμους έχει.
Corruptissima re publica plurimae leges.
Annals (117), Βιβλίο ΙΙΙ, 27

Στον άνθρωπο είναι έμφυτη η επιθυμία να αντιστέκεται στην καταπίεση.

Την επικίνδυνη ελευθερία από την ήσυχη δουλεία προτιμώ.

– Εικόνα: Η Πυρκαγιά της Ρώμης, Karl von Piloty

Σχετικά άρθρα

Κυνηγήστε μας

6,398ΥποστηρικτέςΚάντε Like
1,713ΑκόλουθοιΑκολουθήστε
713ΑκόλουθοιΑκολουθήστε


Τελευταία άρθρα

- Advertisement -