Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Σοφός, σεβαστός και σαφής, ο θεατράνθρωπος Ryszard Nieoczym με τη μεγάλη επαγγελματική εμπειρία, σε συνδυασμό με την ικανότητά του να αποκαλύπτει τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής, έρχεται τον Μάιο στην Ελλάδα για να μας προσφέρει ένα ακόμα από τα φημισμένα Masterclass του.
Μετά τη διακοπή λόγω της πανδημίας ο Ryszard Nieoczym επιστρέφει.
Έπειτα από το επιτυχημένο πιλοτικό πρόγραμμα «Love and War Inc. Laboratorium», το οποίο διεξήχθη σε Βρυξέλλες, Αθήνα και Θεσσαλονίκη το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 2016, οι This Famous Tiny Circus theater group (Κωνσταντίνος Μάρκελλος και Ελένη Στεργίου) διοργάνωσαν το δεύτερο Masterclass του για Ηθοποιούς.
Αυτό πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Actor’s Laboratorium in Athens για τη σεζόν 2016-2017. Τίτλος του «O Ηθοποιός Παρών» – “Η Δύναμη της Φαντασίας και η Καθολική Δράση πάνω στη Σκηνή”. Η εισαγωγή στον τρόπο δουλειάς για τους νέους συμμετέχοντες ήταν το εργαστήριο «Soundings, Voice Power / Αντηχήσεις, Ανακαλύπτοντας τη Δύναμη της Φωνής».
Ο Ryszard Nieoczym εκτός από ιδρυτής και καλλιτεχνικός διευθυντής του Le THAL Laboratorium, του θεατρικού ερευνητικού κέντρου στο Τορόντο και του Wildflecken Theater, στο Βερολίνο, είναι και πρώην μαθητής – συνεργάτης του Jerzy Grotowski τόσο στο θεατρικό όσο και στο εκτός θεάτρου έργο του.
Το καλλιτεχνικό του όραμα είναι η δημιουργία ενός Φανταστικού Θεάτρου ριζωμένου στη μυθολογία. Το επίκεντρο της δουλειάς του είναι η έρευνα στο θέατρο και η εμβάθυνση της τέχνης του ηθοποιού, που ο ίδιος αποκαλεί Soundings (Αντηχήσεις).
Η δουλειά του κόβει την ανάσα συνδυάζοντας την αμεσότητα με την αγνότητα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Η διδασκαλία του καταργεί τα σύνορα: σύνορα ανάμεσα στο συνειδητό και το υποσυνείδητο, ανάμεσα στο σώμα και την ψυχή, ανάμεσα στο παλιό και το νέο, σύνορα ανάμεσα στους ανθρώπους.
Ο ηθοποιός μαθαίνει πώς να αναμετρηθεί με το υλικό ενός ρόλου αλλά και με τις ανασφάλειές του. Ο Ryszard Nieoczym ως σκηνοθέτης και δάσκαλος, επηρεάζει όσο λίγοι το σύγχρονο θέατρο. Έχει βουτήξει στα βαθιά νερά της ελληνικής μυθολογίας και φιλοσοφίας. Έχει εμπνευστεί από τον Νίκο Καζαντζάκη. Επιπλέον, είναι ένας αγνός σύγχρονος φιλέλληνας που συμπάσχει με την ελληνική κοινωνία.
Ο Ryszard Nieoczym, μάς έκανε την τιμή να μιλήσει στο catisart.gr.
Διαβάστε τη συνέντευξη.
***
-Σε ποια ηλικία, κύριε Nieoczym, αποφασίσατε να ασχοληθείτε με την τέχνη και τι σας έσπρωξε στο θέατρο;
* Ως μέλος της πολωνικής κοινότητας του Kirkland Lake άρχισα να συμμετέχω σε παραστάσεις στη χορωδία της εκκλησίας στα δώδεκά μου και συνέχισα οργανώνοντας συναυλίες και παραστάσεις για το παλιό Πολωνικό Δημαρχείο. Επειδή ήμουν σοπράνο με ενθάρρυναν να συμμετέχω στις ετήσιες σχολικές παραγωγές ειδικά στα Guilbert & Sullivan musicals. Δεν με πίεσε κανείς να το κάνω. Μου φαινόταν κατά κάποιον τρόπο φυσικό.
-Πώς ήταν η Πολωνία των παιδικών σας χρόνων;
* Δεν γεννήθηκα στην Πολωνία αλλά σε ένα γερμανικό προσφυγικό στρατόπεδο μετά τον πόλεμο. Οι γονείς μου ήταν αιχμάλωτοι πολέμου και αργότερα γνωρίστηκαν σε ένα στρατόπεδο προσφύγων. Οι αναμνήσεις μου από αυτήν την περίοδο είναι κυρίως από ταξίδια με το τρένο διασχίζοντας την Ευρώπη.
-Υπήρξατε μαθητής και συνεργάτης του Γέρζι Γκροτόφσκι τόσο στο θεατρικό όσο και στο παραθεατρικό έργο του. Τι αναμνήσεις έχετε από εκείνον;
* Πρόκειται να δημοσιοποιήσω ένα εκτεταμένο κείμενο για τον Grotowski και για τη συνεργασία μου μαζί του κατά τη διάρκεια μιας περιόδου μεγαλύτερης των 20 χρόνων στο blog μου, με τον τίτλο: «The Garderoba Talks». Στα πολωνικά «Garderoba» σημαίνει το «Πράσινο Δωμάτιο» στο οποίο συναντιούνται οι ηθοποιοί πριν και μετά τις παραστάσεις. Αυτά θα είναι επιλεγμένα αποσπάσματα από το βιβλίο που γράφω αυτήν τη στιγμή για αυτόν και το οποίο έχει τον τίτλο «Γκροτόφσκι: Χάρισμα και Σκιά».
-Τι είναι το LeTHAL (Le Theatre de l’ Homme Actor’s Laboratorium), στο Τορόντο του Καναδά, του οποίου είστε συν-ιδρυτής και συν-σκηνοθέτης;
* Για πολλά χρόνια λειτουργούσαμε ως θίασος που συντηρούσε δικό του χώρο, ένα θέατρο στο Τορόντο. Ήμασταν θίασος πειραματικός, ερευνητικός αλλά και θίασος ρεπερτορίου. Ύστερα από 25 χρόνια παραγωγής έργων, οργάνωσης θεατρικών φεστιβάλ και συντονισμού masterclass σεμιναρίων για επαγγελματίες ηθοποιούς, δημιουργήσαμε τις συνθήκες έτσι ώστε να δουλεύουμε παράλληλα και στον Καναδά αλλά και στο εξωτερικό.
-Θέλετε να μας μιλήσετε για τις «Αρχετυπικές μορφές της Αγάπης, της Λαγνείας και του Έρωτα», τη νέα σας παράσταση, καθώς και για το πρότζεκτ «Έρως και Πόλεμος Α.Ε.»;
* Ο βασικός μας στόχος είναι αρχικά να απελευθερώσουμε την αληθινή φωνή μέσα από την ερευνητική διαδικασία πάνω στο φωνητικό μας κέντρο, ως συνολικό μέρος του σώματος. Δεν «εκπαιδεύουμε» τη φωνή με έναν περιοριστικό τρόπο. Αναζητούμε να ξαναέρθουμε σε επαφή με την εσωτερική δύναμη της πρωτογενούς φωνής μας και να την ενοποιήσουμε με το κέντρο των συναισθημάτων, το ερωτικό μας κέντρο και το κέντρο της φαντασίας. Κατά την περίοδο 2015/2016 οι συμμετέχοντες των Soundings κλήθηκαν να συμμετάσχουν στη διαδικασία της ακρόασης του Archetypes: Love Lust Eros & War project, που είναι ένα τριετές ερευνητικό πρόγραμμα.
-Πώς αντιλαμβάνεστε αν ένας μαθητής σας έχει ταλέντο;
* Ηγούμαι εκπαιδευτικών προγραμμάτων για ηθοποιούς. Ονομάζονται Soundings και είναι πολύ έντονα σωματικά και διανοητικά. Οδηγούμε τους ηθοποιούς στα όριά τους. Σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα γίνεται ξεκάθαρο ποιος έχει το κουράγιο, τη δύναμη, να δουλέψει σκληρά. Εκεί φαίνεται ποιος είναι δρομέας μεγάλων ή μικρών αποστάσεων. Ποιος έχει την εσωτερική σπίθα, το φως, τη φλόγα, την ορμή και τη θέληση. Εδώ θα φανεί ποιος είναι και θα παραμείνει μέτριος.
-Το ταλέντο βαραίνει περισσότερο στη ζυγαριά για έναν επαγγελματία ηθοποιό ή η εργατικότητα και η αφοσίωση;
* Συχνά γνωρίζω γονείς που με ρωτούν: Έχει το παιδί μου τη δυνατότητα να τα καταφέρει στο θέατρο; Πολλοί άνθρωποι έρχονται με δυνατότητες που δεν τις αξιοποιούν. Προτιμώ να συνεργάζομαι με κάποιον που δουλεύει σκληρά για να καταφέρει κάτι, παρά με κάποιον που έχει δυνατότητες αλλά που κάνει πολύ λίγα σε σχέση με αυτό. Προτιμώ τη δράση απ’ τη δυνατότητα.
-Τι σημαίνει για σας εκπαίδευση ηθοποιού;
* Σημαίνει να προετοιμαστείς για τη σκηνή δουλεύοντας πάντα στα όριά σου κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας ή της προετοιμασίας, ώστε να προσεγγίσεις την «Ολική Δράση», το να είσαι ολοκληρωτικά παρών.
-Ταλέντο χωρίς εκπαίδευση μπορεί να σταθεί;
* Ταλέντο χωρίς δουλειά είναι ανεκμετάλλευτο δυναμικό.
-Τι είναι αυτό που προσπαθείτε να κατακτήσουν κυρίως οι μαθητές σας;
* Να ανακαλύψουν τα βάθη της δικής τους μοναδικής ανθρώπινης φύσης. Έχουμε ήδη πολλά ρομπότ στο θέατρο, στην τηλεόραση και στον κινηματογράφο…
-Η υποκριτική χρειάζεται έλεγχο και πειθαρχία;
* Η υποκριτική χρειάζεται αυστηρότητα και, όπως πολύ εύστοχα έθεσε ο Αρτώ, κάθε μορφή αυστηρότητας είναι σκληρότητα.
-Τι προσφέρει αληθινή ευχαρίστηση στον καλλιτέχνη;
* Το να βρει το βάθος του ρόλου που υποδύεται και να βρει τρόπους να μοιραστεί αυτό το βάθος με ένα κοινό.
-Έχετε γράψει πάνω από 40 θεατρικά έργα. Ποια είναι τα θέματα που κυρίως σας ενδιαφέρουν;
* Τι είναι ο έρωτας; Γιατί ο έρωτας είναι συγκριτικά αδύναμος σε σχέση με το μίσος, τον πόλεμο, την εκδίκηση; Γιατί το θηλυκό είναι τόσο υποτιμημένο στον δυτικό πολιτισμό; Αυτές είναι οι ερωτήσεις που με απασχολούν. Αυτές με ενδιαφέρουν. Οι απαντήσεις μου δείχνουν το δρόμο για το πώς θα δουλέψω και το πώς θα «παίξω».
-Η μνήμη και η παρατήρηση τι ρόλο παίζουν στο θέατρο;
* Η μνήμη είναι μια μορφή να επαναφέρεις και να ξαναζωντανεύεις το παρελθόν. Μια μορφή φαντασίας• και η φαντασία στο θέατρο είναι ένα εργαλείο δημιουργίας εικόνων. Σε βοηθάει να δημιουργείς εικόνες μέσα στις οποίες μπορείς ή δεν μπορείς να δημιουργήσεις ζωή και ζωντανό λόγο πάνω στην σκηνή. Το θέατρο έχει τις ρίζες του σε εικόνες-αρχέτυπα που έχουν αποκρυσταλλωθεί μέσα από την παράδοση του γραπτού και προφορικό λόγου. Γι’ αυτό ονομάζω το θέατρο που κάνω «Θέατρο των Εικόνων». Οι εικόνες για τις οποίες μιλάω βρίσκονται και συχνά αναδύονται απ’ το υποσυνείδητο, και γι’ αυτόν τον λόγο είναι πολύ χρήσιμο να είμαστε προσεκτικοί παρατηρητές των ονείρων μας και των φαντασιώσεών μας, μέρα νύχτα.
-Το εργαστήριό σας λέγεται «Soundings / Αντηχήσεις». Γιατί επιλέξατε έναν όρο από την ωκεανογραφία για να το προσδιορίσετε;
* Ένας ηθοποιός πρέπει πάντα να ψάχνει σε βάθος την τέχνη του· ο παλιός τρόπος να οδηγεί κανείς ένα σκάφος ήταν να στέλνει ηχητικά σήματα και να αντιλαμβάνεται, να «ακούει» μέσω της αντήχησης των σημάτων, το ραγματικό βάθος του ποταμού πάνω στον οποίο ταξίδευε, ώστε να μην πέσει σε κάποια ξέρα. Πολλοί ηθοποιοί χάνονται στα αβαθή νερά στα οποία τους σπρώχνει η αδυναμία τους να οδηγήσουν τα σκάφη τους στα ρηχά νερά της επιτυχίας, της διασημότητας ή της αποτυχίας.
-Το έργο σας «Αρχαίοι Καθρέφτες / Σύγχρονες Φωνές», που παίχτηκε σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, αποτελείται από γυναικείους μονολόγους βασισμένους σε αρχετυπικές μορφές. Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς σας έχουν εμπνεύσει;
* Από τα παιδικά μου χρόνια ήμουν συνεπαρμένος από τους ελληνικούς θρύλους, τις ιστορίες και τους μύθους. Ήταν φυσική εξέλιξη για μένα να βουτήξω στα βάθη της ελληνικής μυθολογίας που είναι η πηγή όλης της δυτικής σκέψης και διανόησης, συμπεριλαμβανομένων όλων των φιλοσόφων όπως ο Ηράκλειτος ή και ο Πλάτωνας, που ήθελε να εξορίσει τους ηθοποιούς από την Πολιτεία του. Επίσης έχω εμπνευστεί βαθιά απ’ τον Νίκο Καζαντζάκη.
-Σε κάθε ηθοποιό ταιριάζει διαφορετικό κλειδί;
* Από τη στιγμή που κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός, κάθε ηθοποιός πρέπει να βρει τον δικό του/της τρόπο• και δεν υπάρχει συνταγή για να καταφέρεις κάτι τέτοιο. Δεν υπάρχει μια συνταγή για όλον τον κόσμο σε αντίθεση με όσα υποστηρίζει το τρέχον εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο επιδρά τόσο ισοπεδωτικά στα νεαρά σώματα και μυαλά.
-Πώς προσεγγίζεται η έννοια του Καθολικού Ηθοποιού;
* Με το να παραδοθείς στη βαθύτερη και απόλυτα υποσυνείδητη φυσική ροή του σώματος και της ψυχής, χωρίς να προσπαθείς να ελέγξεις τα πάντα με το εγώ. Να ανακαλύψεις άλλες δυνατότητες στη φυσική σοφία του σώματος και όχι μόνο μέσω της λογικής και της διάνοιας. Οι ηθοποιοί πρέπει να μάθουν να εμπιστεύονται τον εαυτό τους για λογαριασμό τους και όχι να υιοθετούν τις γνώμες των άλλων. Να ανακαλύπτουν τη γνώση, παρά να συλλέγουν πληροφορίες.
-Πώς απελευθερώνεται από τις ανασφάλειες ο ηθοποιός;
* Οι ανασφάλειες προέρχονται από την αμφιβολία για τον εαυτό μας. Για τον ηθοποιό αυτό είναι καλό. Κάνει τον ηθοποιό να δουλεύει σκληρότερα για να ξεπεράσει αυτήν την αυτοαμφισβήτηση. Οι ανασφάλειες μπορεί να αποδειχθούν για τον ηθοποιό ένα όχημα για να ανακαλύψει το βάθος και την αξία του. Μπορούν να κάνουν καλό σε κάθε είδους καλλιτέχνη. Ή όπως έχω δηλώσει και αλλού: το θέατρο δεν πρέπει να συγχέεται με την ψυχοθεραπεία.
-Η υποκριτική είναι τέχνη ή τεχνική;
* Η άψυχη τεχνική από μόνη της οδηγεί στον αυτοματισμό που είναι θανατηφόρος για τον ηθοποιό. Η τεχνική είναι μοναχά ένας βατήρας που σε βοηθά να ξεκολλήσεις από το έδαφος. Για να πετάξεις ψηλά, να διασκεδάσεις. Δεν υπάρχει, όμως, θέατρο χωρίς το πνεύμα του παιχνιδιού. Η τεχνική συχνά «βρωμίζει» αυτήν τη διαδικασία του παιχνιδιού. Πρέπει πάντα να θυμόμαστε πως ο Σαίξπηρ ονόμαζε τους ηθοποιούς του «παίκτες».
-Τι θεωρείτε ερασιτεχνισμό σε έναν ηθοποιό;
* Οποιοσδήποτε παίζει μόνο για την ικανοποίηση του εγώ του χωρίς καμία αίσθηση της ευθύνης να επικοινωνήσει το βάθος ενός δοσμένου κειμένου με το κοινό. Ο ηθοποιός είναι εκεί για το κείμενο και όχι το αντίθετο.
-«Ένας ηθοποιός δεν είναι ποτέ τόσο καλός όσο όταν σου θυμίζει κάποιο ζώο. Να προσγειώνεται σαν γάτα, να ξαπλώνει σαν σκύλος, να κινείται σαν αλεπού», αυτό έλεγε ο François Truffaut. Συμφωνείτε;
* Όλοι οι ηθοποιοί είναι ζώα, όπως και η υπόλοιπη ανθρωπότητα. Ακόμα και ο Αριστοτέλης ονομάζει τον άνθρωπο λογικό «ζώο». Πολύ συχνά ξεχνάμε το ζώο μέσα μας, το αφήνουμε να μαραζώνει σε πολιτισμένα κλουβιά και τελικά αρρωσταίνει. Οι ηθοποιοί πρέπει να μαθαίνουν να ελευθερώνουν αυτό το φυλακισμένο ζώο και να του επιτρέπουν να μιλήσει με τη δική του φωνή. Δυστυχώς όμως, η φωνή που αφήνουμε να βγει στην καθημερινότητά μας δεν είναι αυτή μιας τίγρης ή ενός λιονταριού αλλά ενός ποντικού ή ενός λαγού.
-Έρχεστε συχνά στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Τι παρατηρείτε στην κοινωνία της και πώς θα σχολιάζατε την οικονομική κρίση;
* Οι άνθρωποι εδώ είναι πολύ κουρασμένοι και έχουν δουλέψει πολύ. Υπάρχει μια βαθιά αίσθηση απελπισίας και απόγνωσης που οφείλεται στην αβεβαιότητα του μέλλοντος. Και στην ερώτηση «πότε θα τελειώσει όλο αυτό;», θα απαντούσα λέγοντας ότι: Το να ζεις χωρίς την ελπίδα για θετικές αλλαγές όχι μόνο για το παρόν, αλλά και για το μέλλον των παιδιών σου, είναι ένα βαρύ φορτίο για να το σηκώνεις σε καθημερινή βάση.
-Θέλετε να σχολιάσετε το φαινόμενο των πολλών θεάτρων και ηθοποιών σήμερα στην Αθήνα;
* Κατά έναν παράδοξο τρόπο όταν οι καιροί είναι σκληροί, οι καλλιτέχνες γίνονται σκληρότεροι, αφού δεν έχουν τίποτα πια να χάσουν. Αυτό τους ενθαρρύνει να πάρουν μεγαλύτερα και δημιουργικότερα ρίσκα, σαν κάποιου είδους αυτολογοκρισία να έχει αρθεί. Είναι φαινόμενο όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε άλλα μέρη της Ευρώπης που η επιδότηση των τεχνών έχει μειωθεί δραματικά. Και βέβαια ιστορικά, αυτή η πόλη έχει υπάρξει το κέντρο της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
-Έχετε κάποιο όραμα για την Ελλάδα;
* Θα ήταν αλαζονικό εκ μέρους μου να πω οτιδήποτε για το όραμα οποιασδήποτε χώρας. Είμαι φιλοξενούμενος εδώ. Να το πω απλά, εκτιμώ την ελληνική κουλτούρα -την τωρινή και την αρχαία- και έχω μεγάλο σεβασμό προς τους ανθρώπους που υποφέρουν σε καθημερινή βάση. Αν υπάρξει οποιοδήποτε όραμα, αυτό το όραμα θα γεννηθεί από αυτά τα πάθη και δεινά και θα πρέπει να προέρχεται από τους Έλληνες και όχι από τους ξένους.
-Τι θα θέλατε να πείτε για την ομάδα This Famous Tiny Circus;
* Βρίσκουν το δικό τους δρόμο. Παίρνουν δημιουργικά ρίσκα, συνεχίζουν να δουλεύουν ακόμη και χωρίς επιδοτήσεις ή υποστήριξη. Είναι θαρραλέοι στην ιδιωτική και καλλιτεχνική τους ζωή. Και χαίρομαι πολύ που έχω την ευκαιρία να δουλέψω και να παίξω μαζί τους.
-Ποια είναι η σχέση σας με τα ζώα;
* Πέρασα τα παιδικά μου χρόνια στη φύση στο Βόρειο Οντάριο του Καναδά. Έχω μάθει να σέβομαι τα άγρια ζώα και το φυσικό περιβάλλον τους και μου έχουν διδάξει πολλά χρήσιμα πράγματα τα οποία με οδηγούν σε όλη τη διάρκεια της ζωής μου. Για παράδειγμα αν θέλεις να δεις από κοντά ένα άγριο ζώο στη φύση, θα πρέπει να μάθεις να μένεις στη σιωπή, να έχεις υπομονή όπως κι εκείνα. Να ακούς τη σιωπή και να μην κάνεις τίποτα. Όσον αφορά τα οικόσιτα ζώα, αυτήν τη στιγμή λατρεύουμε τον γάτο μας τον Pac, που κυριαρχεί στο σπίτι με την παρουσία του, την ανεξάρτητη ιδιοσυγκρασία του και ελπίζω την αγάπη.
-Κύριε Nieoczym, σας ευχαριστώ πολύ γι’ αυτή τη συζήτηση.
*Κι εγώ ευχαριστώ το Catisart για τη φιλοξενία.
***
• Για την πραγματοποίηση αυτής της συνέντευξης το catisart.gr ευχαριστεί τους Κωνσταντίνο Μάρκελλο και Ελένη Στεργίου (This Famous Tiny Circus theater group), καθώς και την ηθοποιό Χριστίνα Δενδρινού.
• Περισσότερες πληροφορίες θα βρείτε στο blog του Ryszard Nieoczym: Imaginaltheatre.wordpress.com
***
Εδώ, η παραπάνω συνέντευξη όπως δημοσιεύθηκε στο Catisart στις 28 Μαρτίου του 2017
Ryszard Nieoczym: Δεν υπάρχει θέατρο χωρίς το πνεύμα του παιχνιδιού…
