Tης Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Θυμάμαι πως η πρώτη φορά που παρακολούθησα έργο της Σάρα Κέιν ήταν και η πρώτη φορά που ανέβηκε έργο της στην Ελλάδα. Ήταν το «Καθαροί πια», που παρουσιάστηκε το 2001 σε σκηνοθεσία Λευτέρη Βογιατζή. Θυμάμαι ακόμα πως η παράσταση δίχασε το κοινό και την κριτική. Δεν ήταν λίγες οι αποχωρήσεις από το θέατρο «Ροές», όπου παιζόταν. Θεατές ταραγμένοι εκδήλωναν την αποστροφή τους, κυρίες αληθινά σοκαρισμένες από το περιεχόμενο του έργου έτρεμαν. Το γράψιμό της, το ανέβασμα από τον Λευτέρη Βογιατζή και η προσέγγιση των εκλεκτών ηθοποιών (Λευτέρης Βογιατζής, Αμαλία Μουτούση, Νίκος Κουρής, Χρήστος Λούλης, Γιάννος Περλέγκας, Αλεξία Καλτσίκη, Θάνος Σαμαράς) μού δημιούργησαν μια βαθιά επιθυμία και ένα ασίγαστο ενδιαφέρον να ασχοληθώ με τα κείμενά της. Έχει αφήσει πολύ δυνατά ίχνη η Σάρα Κέιν. Έγραψε για να πει τα πάντα. Ξεγύμνωσε τον εαυτό της, τον κόλλησε στο χαρτί και μας τον έδωσε. Είναι σαν να έβαλε τον πλούτο της σ’ ένα κουτί, το κλείδωσε και πέταξε το κλειδί σ’ ένα πηγάδι. Αυτό που έκανε τρομάζει κάθε θεατή, κάθε αναγνώστη.
Η Σάρα Κέιν βρέθηκε κρεμασμένη από τα κορδόνια των παπουτσιών της σε μια τουαλέτα στο London’s King’s College Hospital, ακολουθώντας την παράδοση που έχτισαν οι ιδανικοί αυτόχειρες Σύλβια Πλαθ, Βιρτζίνια Γουλφ, Έρνεστ Χέμινγουεϊ. Ο μύθος της συναγωνίζεται το μύθο των ρομαντικών καταραμένων στην ιστορία της τέχνης.
Με ιστορικό βαριάς κατάθλιψης και εθελοντικής νοσηλείας, η Αγγλίδα θεατρική συγγραφέας, της οποίας τα έργα χαρακτηρίζονται από ωμή βία και ακραία σεξουαλικότητα, υπηρετεί ένα θέατρο που υπάρχει για να διαφεύγει τους περιορισμούς των ειδικών, το οποίο όμως σε κάθε περίπτωση κατορθώνει να αγγίξει ποικιλοτρόπως τον δέκτη του ως τις πιο σκοτεινές πτυχές του μυαλού, ως τις πιο αβυσσαλέες επιθυμίες.
Τα έργα της τα βλέπουμε σαν μια προετοιμασία για το τέλος ή σαν μέρος αυτού του δραματικού τέλους. Η υπόθεση της σύντομης ζωής και του τραγικού της τέλους δεν έπαψε στιγμή να απασχολεί τον κόσμο του θεάτρου. Η αυτοκτονία της πήρε διαστάσεις μύθου και έθρεψε την ιδέα των πληγωμένων ηρώων – συγγραφέων. Υπάρχει πιο ιδανικό τέλος για μια ιδιοφυία από μια αυτοκτονία;
Αν και έχουν γραφτεί πολλά για τη θυελλώδη προσωπικότητά της, στην πραγματικότητα μόνο μέσα από τα έργα της μπορούμε να διαβάσουμε πράγματα για το χαρακτήρα της. Οι πληροφορίες για την προσωπική της ζωή είναι ελάχιστες. Οι φίλοι της κράτησαν το στόμα τους ερμητικά κλειστό. Το σίγουρο είναι ότι έδινε μάχη για χρόνια με την κατάθλιψη.
Ωστόσο, ας μελετήσουμε λίγο τα λόγια ενός φίλου της, του συγγραφέα Μαρκ Ρέιβενχιλ. Οι φήμες λένε ότι δέχτηκε να μιλήσει, με μια συμφωνία: να αποκατασταθεί το όνομά της. Μίλησε για τη φίλη του για πρώτη φορά, έξι χρόνια μετά το θάνατό της. Λέει με βρετανικό χιούμορ, ανάμεσα στα άλλα: «Όπου κι αν πάω από τότε που πέθανε, με ρωτάνε αν ήξερα τη Σάρα Κέιν. Και πιστεύω πως όταν πεθάνω, στη νεκρολογία μου θα υπάρχει το “γνώριζε τη Σάρα Κέιν”». Για τον Ρέιβενχιλ η Κέιν είναι μια κλασική συγγραφέας. Η καλύτερη της γενιάς της. «Η δουλειά της είναι πολύ καλύτερη από το μύθο της αυτοκτονίας της», λέει. «Κανένα έργο δε γράφτηκε από ένα άτομο που ήξερε ότι θα αυτοκτονήσει. Ο μύθος, η βιογραφία και τα κουτσομπολιά είναι πλήθος γύρω από το έργο του κάθε καλλιτέχνη, δυσκολεύει την άποψή μας, αλλά κανείς δεν την ήξερε περισσότερο από όσο η ίδια τον εαυτό της. Αν και τη γνώριζα δεν την ξέρω. Κανείς ποτέ δεν την ήξερε. Καλύτερα, ας σκύψουμε πάνω από το έργο της».
H Σάρα Κέιν είναι σαν τον άνεμο που σαρώνει τον κόσμο. Το υπαρξιακό της στίγμα και η περίεργη αναρχία της ξεβολεύουν τους εφησυχασμένους καθωσπρέπει συντηρητικούς. Είναι τρυφερή, ευάλωτη και άγρια.
«Μην κάνετε κανένα λάθος, αυτή δε θα είναι μια διασκεδαστική βραδιά», έγραφε η «Γκάρντιαν». «Αυτά τα κείμενα δεν ωθούν το θέατρο στα άκρα, το διαλύουν απλά. Όπως ακριβώς διαλύθηκε και η Κέιν. Το “4.48 Ψύχωση” είναι κόλαση, μια ελεύθερη πτώση».
Υπερβολή; Έλλειψη κατανόησης; Φόβος; Άμυνα;
To σίγουρο είναι πως το θέατρό της ταρακουνά, κλωτσά, σπρώχνει, τραβά, δεν ποζάρει!
Το θεατρικό έργο «4.48 Ψύχωση» παρουσιάζεται από το Θέατρο Δωματίου σε σκηνοθεσία Άντζελας Μπρούσκου στο Bios basement, σ’ ένα νέο κύκλο παραστάσεων. Προηγήθηκαν οι περσινές. Η παράσταση χαρακτηρίζεται από τη μεταδραματική δομή της μέσα από μια σκληρή και αποκαλυπτική γλώσσα. Πρόκειται για ένα μονόλογο ή ένα έργο για πολλές φωνές. Ο μονόλογος εντείνεται και κλιμακώνεται, γίνεται το παραλήρημα μιας γυναίκας πονεμένης που υποφέρει από ψυχωτικές αντιδράσεις. Γίνεται κραυγή υπαρξιακής εξουθένωσης.
Το έργο αναφέρεται σε εκείνη τη χαρακτηριστική ώρα πριν από την ανατολή. Ένας χρόνος καταγεγραμμένος σαν μία στιγμή ακραίας διαύγειας.
Οι πρωινές ώρες που στατιστικά διαπράττεται ένας μεγάλος αριθμός αυτοκτονιών. Ένα ταξίδι μέσα στο μυαλό κάποιου ή μια συνεδρία ανάμεσα σ’ ένα ασθενή και τον γιατρό του; Τι είναι η ψυχική αρρώστια; Γιατί αρρωσταίνουμε; Υπάρχει θεραπεία; Η αρρώστια σαν κοινωνικό στίγμα.
O λόγος είναι βαθύς και ποιητικός, συχνά αποσπασματικός, κομματιασμένος σε περισσότερες από μία εσωτερικές φωνές. Η συγγραφέας δεν δίνει σκηνοθετικές οδηγίες που να προσδιορίζουν το χώρο και το χρόνο της δράσης του έργου. Καταλαβαίνουμε μόνο πως η ώρα είναι η ίδια ώρα που ξυπνά κι εκείνη κάθε νύχτα από τον ταραγμένο ύπνο της. Το κείμενο μας δημιουργεί την αίσθηση ατμόσφαιρας ψυχιατρείου, εκεί όπου είτε μεταφορικά είτε κυριολεκτικά βρίσκεται η ηρωίδα. Από τους μονολόγους του γίνεται φανερό πως το πρόσωπο πιστεύει πως το πνεύμα του βρίσκεται μακριά από το σώμα του. Εκτός από την κοινωνία, υπεύθυνο μοιάζει να είναι εδώ και το ίδιο το άτομο –σώμα που αρνείται ή δεν μπορεί να απαλλαγεί από μια επιτελεστικά κατασκευασμένη χριστιανική ηθική και ως εκ τούτου είναι ήδη ακυρωμένο και νεκρό.
Η Κέιν μας καλεί να αντιμετωπίσουμε την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχικής εμπειρίας σε όλο τον τρόμο και την ομορφιά της. Oι πολλαπλές φωνές μιας μόνης ψυχής επιχειρούν να καταλάβουν τον εαυτό και να ερμηνεύσουν τον κόσμο μέσα από ένα σώμα σε διαρκή πολιορκία.
Η Άντζελα Μπρούσκου φτιάχνει μια παράσταση με θεατρικότητα, ρυθμό, μετρημένο ζύγισμα και ευφυή οικονομία. Στοιχεία δουλεμένα και κατακτημένα. Κάποιες στιγμές αποφορτίζει με χιούμορ τις ζοφερές συνθήκες.
Το συνεχές βλέμμα μιας κάμερας συμβάλλει σε έναν ιδιαίτερο μηχανισμό αφήγησης παράλληλα με το θέατρο και τη ζωντανή μουσική καθώς διεισδύει σ’ έναν κατακερματισμένο νου. Η σκηνοθετική δουλειά αναδεικνύει ένα θέατρο ως τέχνη για την όραση. Το βίντεο ως συνομιλητής προσθέτει νέα επίπεδα και φορτισμένη ένταση σε κάθε σκηνή. Οι προβολές των φωτογραφιών λειτουργούν ως στοιχείο αποστασιοποίησης και το φως καθορίζει το χώρο.
Η Παρθενόπη Μπουζούρη υποστηρίζει με πάθος τον εσωτερικό διάλογο της ηρωίδας, μιας γυναίκας που υποφέρει, άλλοτε κραυγάζοντας και άλλοτε σωπαίνοντας. Ένα είδος ανταπόκρισης από κείνη την περιοχή του μυαλού που πολλοί πιστεύουν ότι δεν θα προσεγγίσουμε ποτέ. Σαρκαστική, μαγνητική, αμυντική και επιθετική ταυτόχρονα, μια λέαινα τραυματισμένη, άρα επικίνδυνη.
«Μπορώ να γεμίσω το χώρο μου, να γεμίσω το χρόνο μου αλλά τίποτα δεν μπορεί να γεμίσει αυτό το κενό στην καρδιά μου».
Η Κωνσταντίνα Αγγελοπούλου πρόσθεσε στην παράσταση ωραίες επιπλέον ψηφίδες, ευαισθησίας, νιότης και οργής.
Πρωτότυπη και εντυπωσιακή η δουλειά της νεαρής μουσικού Nalyssa Green.
Η παρουσία της Άντζελας Μπρούσκου διαπερνά τη σκηνή, όπως πάντα, στιβαρή, καταλυτική και καθοριστική.
Η βία και η σκληρότητα που βρίσκονται στα έργα της Κέιν απαντώνται παντού στον κόσμο σήμερα, ίσως και πάντα. Η αγάπη είναι λύση, σωσίβια λέμβος, όαση, ζώνη ασφαλείας. Μέσα από το έργο φανερώνεται μια ψυχή που μπορεί να αγαπήσει, που είναι ικανή να νιώσει. Να νιώσει σε όλη του την ένταση τον πόνο και να υψώσει φωνή μεγάλη σε μια ύστατη προσπάθεια να τον νικήσει. Να νιώσει την αδιαφορία και να θελήσει να τη διαπεράσει. Να νιώσει τον έρωτα και να θελήσει να τον διεκδικήσει. Να νιώσει την απόγνωση και να θελήσει να τη δαμάσει. Κανείς δεν μπορεί να πληγεί τόσο βαθιά εάν δεν διαθέτει ο ίδιος μεγάλο βάθος και μεγάλα αποθέματα αγάπης. Ποιος είναι τελικά ο άρρωστος και ποιος ο υγιής; Πού σταματά η αληθινή αγωνία και πού ξεκινά η αναπαράστασή της;
Η «4.48 Ψύχωση» είναι μια πραγματική θεατρική εμπειρία, από αυτές που πλαταίνουν και βαθαίνουν το νου μας!
«Αν μάθετε αύριο το πρωί πως πέθανα, να ξέρετε ότι δολοφονήθηκα από τις ειδήσεις των 8.30».
Πληροφορίες
Σκηνοθεσία – μετάφραση – κάμερα – σχεδιασμός χώρου: Άντζελα Μπρούσκου
Μουσική – Σχεδιασμός ήχου: Nalyssa Green
Συμμετέχουν: Άντζελα Μπρούσκου, Παρθενόπη Μπουζούρη, Κωνσταντίνα Αγγελοπούλου, Nalyssa Green
Χώρος: BIOS Basement
* Η Sarah Kane γεννήθηκε στις 3 Φεβρουαρίου του 1971, στο Μπρέντγουντ του Έσσεξ και μεγάλωσε μέσα σε μια οικογένεια ευαγγελικών.
Σπούδασε θέατρο στο πανεπιστήμιο του Μπέρμινχαμ και αποφοίτησε το 1992. Έγραψε τις δύο πρώτες σκηνές του «Blasted», στη διάρκεια των σπουδών της.
Ήθελε να γίνει ποιήτρια, αλλά θεώρησε ότι δεν μπορούσε να εκφράσει μέσα από την ποίηση τις σκέψεις και τα συναισθήματά της. Επέλεξε την τέχνη του θεάτρου. Δήλωνε ότι τη θεωρούσε την πιο υπαρξιακή τέχνη, γιατί «το θέατρο δεν έχει μνήμη».
Ανάμεσα στο κοινό που παρακολούθησε την επί σκηνής παράσταση αυτών των σκηνών ήταν ο ατζέντης Μελ Κάνιον, ο οποίος της συνέστησε να στείλει τη δουλειά της στο Ρόγιαλ Κορτ. Τότε γεννιέται θεατρικά η Σάρα Κέιν. Τότε γεννιέται το «In-yer-face theatre».
Ήδη από το 1979, με καλλιτεχνικό διευθυντή τον Μαξ Στάφορντ Κλαρκ και τον Στίβεν Ντάλτρι από το 1990, το Ρόγιαλ Κορτ, έθρεψε μια ομάδα νέων συγγραφέων. Ανάμεσά τους η Κάριλ Τσέρτσιλ, η Σάρα Κέιν, ο Μάρτιν Μακ Ντόνα. Νέοι, οργισμένοι και ταραχώδεις.
Τα έργα τους είναι ωμά, κανένας έλεος για το θεατή. Κάθε ανέβασμα είναι μια πρόκληση. Το Ρόγιαλ Κορτ είναι το πιο μοντέρνο θέατρο της Ευρώπης. Η πρότασή του γίνεται κανόνας.
Το θεατρικό κίνημα που δημιουργείται εξακολουθεί να επηρεάζει από άκρη σε άκρη την Ευρώπη μέχρι σήμερα. Λέγεται: «In-yer-face theatre». Μέχρι σήμερα είναι το πιο ισχυρό θεατρικό ρεύμα του μεταπολεμικού κόσμου.
Κύριο χαρακτηριστικό του είναι η ωμή αναπαράσταση της πραγματικότητας. Κύριος σκοπός, να ταρακουνηθεί το κοινό. Κυρίως αυτό και μόνον αυτό.
Το Ρόγιαλ Κορτ μέσα από επικρίσεις ισχυροποιείται όλο και περισσότερο. Το αναγνωρίζει πρώτα η παγκόσμια θεατρική κοινότητα. Την ίδια εβδομάδα που οι «New York Times» παρουσιάζουν το Royal Court ως το πιο σημαντικό θέατρο στην Ευρώπη, οι «Times» το αποκαλούν «χωματερή».
Το 1995, το Ρόγιαλ Κορτ ανεβάζει το πρώτο έργο της Σάρα Κέιν «Blasted». Σκηνοθετεί ο Τζέιμς Μακντόναλντ. Πρόκειται για την πιο ακριβή παραγωγή της ιστορίας του.
Στο έργο της η Κέιν παραλληλίζει τη βία της Βρετανίας με τη βία στον εμφύλιο της Βοσνίας. Η αντίδραση των κριτικών είναι καταδικαστική.
Ο Τζακ Τίνκερ της “Daily Mail” κάνει λόγο για «αηδιαστική γιορτή βρομιάς», ενώ ο Τσαρλς Σπένσερ της Telegraph το αποκαλεί «δυσάρεστο έργο». Το “Blasted” αποτελεί θεατρικό σκάνδαλο. Ο Χάρολντ Πίντερ υπερασπίζεται την καλλιτεχνική δημιουργία της Κέιν. Οι ίδιες περίπου αρνητικές κριτικές γράφονται και για το “Phaedra’s Love”. H “Τelegraph” γράφει: «Εδώ δεν απαιτείται κριτικός θεάτρου, απαιτείται ψυχίατρος». Μόνο με το τέταρτο έργο της, το “Crave”, η κριτική αρχίζει κάπως να μετακινείται θετικά. Αρχίζουν να αναγνωρίζουν ότι αυτό το ρεύμα δεν είναι μια πρόσκαιρη μόδα. Οι συγγραφείς έχουν τη δική τους προσωπική, ισχυρή φωνή.
Η Σάρα Κέιν στη σύντομη καριέρα της έγραψε πέντε έργα: Blasted, Phaedra’s Love, Cleansed, Crave, 4.48 Psychosis και μια ταινία (Skin).
Το 2005, η “Γκάρντιαν” δημοσιεύει μια δημόσια συγγνώμη για τον τρόπο με τον οποίο αποκάλεσε τη Σάρα Κέιν. Όχι, δε νοσηλευόταν σε ψυχιατρική κλινική, όχι δεν ήταν τρελή. Αυτό διαβάζει κανείς κάτω από τις γραμμές. Είναι η δημόσια συγγνώμη μιας μεγάλης εφημερίδας προς την οικογένεια και τους φίλους της έξι χρόνια αργότερα. Η αναγνώριση μιας συγγραφέως, της οποίας τα έργα μέχρι και σήμερα δεν έχουν παιχτεί στις μεγάλες σκηνές της Βρετανίας.
Έχουν περάσει δεκαπέντε χρόνια από την αυτοκτονία της Σάρα Κέιν. Τα έργα της έχουν ανέβει και συνεχίζουν να ανεβαίνουν με την ίδια συχνότητα σε όλο τον κόσμο. Διεκδικεί μια θέση δίπλα στους κλασικούς συγγραφείς. Κανένας άλλος συγγραφέας της γενιάς της δεν έχει αναλυθεί τόσο πολύ.
Η πυκνότητα και η ποίηση της γραφής της υπερβαίνουν το τραγικό της τέλος. Αυτός είναι ο αληθινός λόγος. Την ανεβάζουν οι μεγάλοι σκηνοθέτες. Μπαίνει στο ρεπερτόριο των μεγάλων θεάτρων της Ευρώπης. Με μια πρόχειρη εκτίμηση, τα πέντε έργα της έχουν ανέβει περισσότερες από πεντακόσιες φορές σε όλο τον κόσμο.
