Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Διάβασα τους δύο πρώτους τόμους του έργου «Μέγας Ανατολικός» γύρω στα Χριστούγεννα του 1990, τότε που πρωτοεμφανίστηκε το βιβλίο. Η άποψή μου ήταν διχασμένη. Από τη μία θαύμασα το υπέροχο κείμενο και από την άλλη η τολμηρότητα με έφερνε σε αμηχανία. Η είδηση της έκδοσης, όπως άλλωστε αναμενόταν, υπήρξε μείζων γεγονός για τα γράμματά μας. Αντιδράσεις και κρίσεις ακολούθησαν, όπως συνέβη και με την πρωτοποριακή «Υψικάμινο» του Ανδρέα Εμπειρίκου τον Μάρτιο του 1935. Διάχυτες οι αμφιβολίες, οι κριτικές, οι διαφωνίες. Δεν υπήρχε ψυχραιμία. Το βιβλίο υμνήθηκε μεν αλλά και στιγματίστηκε. Οι πρώτοι τόμοι βέβαια εξαντλήθηκαν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα και επί πολλούς μήνες το μυθιστόρημα ήταν στην κορυφή των πωλήσεων. Λόγο τότε είχαν οι πάντες, το γεγονός ξέφυγε από τα όρια της λογοτεχνίας. Ο Τύπος (εγχώριος και διεθνής) ασχολήθηκε εκτενώς και επανειλημμένως με το έργο και τις αντιδράσεις που προκάλεσε. Έτσι ο «Μέγας Ανατολικός» ενέπνευσε γελοιογράφους, έδωσε υλικό σε τηλεοπτικά τραπέζια, δημιούργησε ανέκδοτα, συσχετίστηκε με την πολιτική επικαιρότητα και φυσικά δίχασε κριτικούς και αναγνωστικό κοινό. Όσο για μένα, δεν θα διστάσω να το πω ότι άργησα να συμφιλιωθώ με το έργο και να αποβάλω κάποιες κοινωνικές προκαταλήψεις και αγκυλώσεις που αφορούσαν την ελευθεροστομία της διήγησης. Εν τούτοις νιώθω τυχερή που συνέχισα να το διαβάζω, που το διάβασα και με τον καιρό βεβαιώθηκα για την αξία του. Τώρα νιώθω ακόμη πιο τυχερή δε διότι παρακολούθησα μια εξαιρετική παράσταση, προσεγμένη και υψηλής αισθητικής, δίχως ίχνος χυδαιότητας αλλά και δίχως σεμνοτυφία ούτε λογοκρισία, που μας πρόσφεραν οι Μπάμπης Γαλιατσάτος και Κατερίνα Μαούτσου στο Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων. “Ὁ Μέγας Ἀνατολικός: ἐρωτογραφία ἐν πλῷ”, η θεατρική διασκευή βασισμένη στο μυθιστόρημα του Εμπειρίκου, είναι μια παράσταση ώριμη, ηδονική και αισθαντική, ακριβού γούστου και λεπτής ευαισθησίας, που συναρπάζει τον θεατή.
Ένα πλήθος ανθρώπων, μια πανσπερμία φυλών και εθνοτήτων που αντιπροσωπεύουν όλα τα κοινωνικά στρώματα (αξιωματικοί, κόμισσες, χορευτές, πυγμάχοι, υπηρέτες, ναύτες και άλλοι), ταξιδεύουν προς το Νέο Κόσμο (συμβολικά: προς έναν κόσμο ελεύθερο από κάθε οδύνη, θλίψη, στέρηση, προκατάληψη, δεισιδαιμονία, φόβο, βία, καταπίεση), επιδιδόμενοι στο κυνήγι της σαρκικής ηδονής. Ανάμεσα στους ταξιδιώτες, που όλους τους υποδύονται οι ίδιοι ηθοποιοί, είναι ο Ιούλιος Βερν, αφού από το ίδιο πλοίο εμπνεύστηκε κι αυτός για να γράψει το μυθιστόρημά του «Πλωτή πόλη», αλλά και ο ίδιος ο ποιητής, ο οποίος εμφανίζεται ως Ανδρέας Σπερχής. Ο Ανδρέας Σπερχής, όπως περιγράφεται στο τρίτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους του μυθιστορήματος, κατάγεται από την Άνδρο και είναι γιος εφοπλιστή, αν και ο ίδιος παραιτήθηκε από την οικογενειακή επιχείρηση, προκειμένου να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία. Η περιγραφή αυτή ταυτίζεται απόλυτα με βιογραφικά στοιχεία του Ανδρέα Εμπειρίκου. Οι ήρωες είναι όλοι τους χαρακτήρες θετικοί, χαρούμενοι, εύθυμοι, δεν έχουν τίποτα κοινό με τους ήρωες των ερωτογραφημάτων των “καταραμένων” Ζενέ, Μποντλέρ ή του Μαρκήσιου ντε Σαντ. Ο “Μέγας Ανατολικός”, που συγκρίνεται και αντιπαρατίθεται συχνά με τις “120 Μέρες των Σοδόμων” του Μαρκήσιου ντε Σαντ, αποτελεί για το συγγραφέα μια αφορμή «για να δημιουργήσει μία κινούμενη μονάδα – νησίδα όπου, χωρίς τους περιορισμούς της πιθανοφάνειας, θα συσσωρεύσει όλες τις παραλλαγές και τις εκφάνσεις της σαρκικής ομιλίας, από την ονείρωξη και τον αυνανισμό αρχινώντας, ως την επιδειξιομανία, τον ηδονοβλεπτισμό, τον λεσβιασμό, την παιδεραστία, την αιμομιξία, τον φετιχισμό, τον σαδισμό, τον μαζοχισμό, την κοπροφαγία και οτιδήποτε άλλο μπορεί να βάλει ο νους του ανθρώπου αποβλέποντας στην ικανοποίηση του ερωτικού ενστίκτου». (Οδυσσέας Ελύτης). Το σκηνικό στην παράσταση είναι ένα παλιό περσικό χαλί και στα όριά του στέκονται κρυστάλλινα κολονάτα ποτήρια με κρασί και λικέρ. Ένα σκαμπό από σουέτ σηματοδοτεί το μέσον του χώρου. Οι θεατές τοποθετούνται αντικριστά άνδρες και γυναίκες ώστε να κοιτάζονται κατά τη διάρκεια της παράστασης σε ένα ερωτικό, όμορφο και αγνό παιχνίδι βλεμμάτων και υπονοούμενων.
Ο «Μεγάλος Ανατολικός» είναι το κείμενο του Εμπειρίκου που έχει προκαλέσει τον πλέον άκρατο ενθουσιασμό και την πλέον βίαιη επίκριση. Το μυθιστόρημα αυτό των δύο χιλιάδων πυκνοτυπωμένων σελίδων αποδεικνύει το βάθος της ψυχαναλυτικής γνώσης του συγγραφέα του και το μέγεθος του απελευθερωτικού του οράματος. Το ποιητικό έργο του Εμπειρίκου, με τις καλλιτεχνικές αρετές του και το γεμάτο πάθος αίτημα της απελευθέρωσης που το διαπνέει, είναι ένα έργο πολύ σημαντικό για την ελληνική λογοτεχνία. Πρόκειται για το πιο ευφάνταστο, το πιο ευρηματικό και γλωσσικά το πιο πολύτροπο και το πλέον ελευθεριάζον ελληνικό μυθιστόρημα, ένας αληθινός θησαυρός της ελληνικής ερωτικής γλώσσας. Οι αμέτρητες σελίδες του «Ανατολικού» έχουν πολλές παράξενες γωνίες, δαιδαλώδεις διαδρόμους, κρυφές πόρτες, μυστικά δωμάτια. Η ανάγνωσή του σε ένα μόνο επίπεδο μπορεί να είναι σκανδαλιστική και ερεθιστική, αλλά τίποτα άλλο δεν θα σου δώσει ή δεν θα σου πάρει αν το προσεγγίσεις έτσι. Η πραγματική ανάγνωση ξεκινάει μόλις ανασηκώσουμε το επικάλυμμα του τολμηρού αναγνώσματος. Αυτό έπραξαν και οι δύο συντελεστές της παράστασης. Σήκωσαν το κάλυμμα των λέξεων και μας βοήθησαν να αντικρίσουμε την ανθρώπινη ουτοπία του Εμπειρίκου, που ο ίδιος έντυσε με κοστούμι πλοίου. Μία ουτοπία που ξεκινάει από την πλήρη απελευθέρωση των σωμάτων, από τη μετατροπή του χυδαίου στην απόλυτα φυσική εξέλιξη. Ο ιδεατός κόσμος του πλοίου, που αποτελείται από όλα τα κοινωνικά στρώματα, έχει ως απαραίτητη προϋπόθεση τη διάλυση όλων των ταμπού. Μια ηθική άνευ ηθικής, μια υπέρβαση που σε κάνει να ανατριχιάζεις. Ο Εμπειρίκος προκαλεί ανοιχτά θρησκείες και ιδεολογίες σε πόλεμο ώστε να δείξει τι έχει στο μυαλό του ο καθένας για τον τέλειο κόσμο και πώς αυτός θα γίνει πραγματικότητα. Προτείνει μιαν άλλη εκδοχή της παγκοσμιοποίησης, με όχημα την ανεκτικότητα, τη συναδέλφωση, την καλοσύνη και την αγάπη. Ο «Μέγας Ανατολικός» είναι ένα πολιτικό μανιφέστο; Αναμφίβολα. Το μυθιστόρημα άρχισε να γράφεται το 1945, αμέσως μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας -νωρίτερα, στα Δεκεμβριανά, ο Εμπειρίκος είχε μια επώδυνη εμπειρία, όταν πιάστηκε από την Πολιτοφυλακή του ΕΛΑΣ (ΟΠΛΑ) και οδηγήθηκε ως όμηρος στα Κρώρα. Τελείωσε το 1952, μετά τη λήξη του Εμφυλίου και ολοκληρώθηκε το 1970, ύστερα από πολλά χρόνια επεξεργασίας. Θέμα του είναι το παρθενικό ταξίδι του υπερωκεάνιου «Μέγας Ανατολικός», που απέπλευσε από το Λίβερπουλ στις 21 Μαΐου του 1867.
Κάθε πρόσωπο πάνω στο πλοίο είναι αιχμάλωτο των ορέξεών του και των πεποιθήσεών του, αυτός που ξέρει να διαβάζει την Ιστορία, ξέρει να αποκρυπτογραφεί ένα ακόμα επίπεδο του βιβλίου. Στον «Μεγάλο Ανατολικό», όλα τα προπατορικά συμπλέγματα, οιδιπόδεια και μη, καταλύονται. Κι όλοι οι ήρωες, μεγάλοι και μικροί, άνδρες και γυναίκες, αναζητούν την απόλυτη και διαρκή ηδονή, αυτήν που -σύμφωνα με τον Εμπειρίκο- οδηγεί στην ολοκληρωτική, «άνευ όρων και ορίων» απελευθέρωση του ανθρώπου.
«Είναι σαφές για όσους έχουν στοιχειώδεις ψυχαναλυτικές γνώσεις, πως η σημασία του παιδικού ερωτισμού εδώ προσδιορίζεται από τη σημασία που έχει στην ψυχανάλυση η λεγόμενη περίοδος του λανθάνοντος ερωτισμού, κατά την οποία το παιδί ενοχοποιεί, μαθαίνει να καταπιέζει τους ερωτικούς του πόθους», εξηγεί ο επιμελητής Γιώργης Γιατρομανωλάκης. Για τον Εμπειρίκο, συνεχίζει, «η ιστορία του οιδιπόδειου συμπλέγματος είναι η ιστορία της ερωτικής καταπίεσης, και κατ’ επέκταση η ιστορία των καταπιεστικών δομών μέσα στις ανθρώπινες κοινωνίες».
Μυημένοι φίλοι
Το θρυλικό μυθιστόρημα για το οποίο γνώριζαν λεπτομέρειες μόνο μερικοί μυημένοι φίλοι του Εμπειρίκου, άργησε να εκδοθεί. Αποσπάσματα από αυτό διάβαζε ο ποιητής στο σπίτι του, στην οδό Αινιάνος 8, στην αρχή της λεωφόρου Αλεξάνδρας, μπροστά σε έμπιστα πρόσωπα. Ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Γιώργος Λίκος, ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Γιάννης Μόραλης, ο Νάνος Βαλαωρίτης και άλλοι απολάμβαναν την ανάγνωση και έπειτα μετέδιδαν σε άλλους τις εντυπώσεις τους, ενισχύοντας τον μύθο του έργου.
Επιβάτες και πλήρωμα διαπλέουν τον Ατλαντικό μέσα στην ηδονική Κιβωτό, απολαμβάνοντας αδιαπραγμάτευτα όλες τις μορφές του έρωτα. Επηρεασμένοι από έναν πρωτογενή ερωτισμό που ελκύει το ίδιο το υπερωκεάνιο, ζουν, κατά τον δεκαήμερο πλου, την απόλυτη ελευθερία και ηδονή για να καταλήξουν σε μια ανώτατη μορφή αθωότητας και ευτυχίας.
Το πλοίο «Great Eastern» (Μεγάλος Ανατολικός) εικονίζεται και στο εξώφυλλο του βιβλίου σε χρωμολιθογραφία η οποία βρίσκεται στην κατοχή της οικογένειας του ποιητή.
Ο Οδυσσέας Ελύτης γράφει για τον «Μεγάλο Ανατολικό» ότι η απώτερη αξία του δεν βρίσκεται στα περιγραφόμενα, «βρίσκεται στην παναγαθοσύνη του ποιητή που διαχέεται πάνω στους χαρακτήρες και στις πράξεις των πλέον διαφορετικών τύπων του έργου, πρωταγωνιστών ή κομπάρσων, και αναεκπέμπεται αδιάκοπα στον αναγνώστη σαν ένα είδος ευλογίας. […] Ο Μέγας Ανατολικός ναυπηγήθηκε με τα υλικά του ψυχαναλυτή στις δεξαμενές ενός οραματιστή και προφήτη».
Έργο ζωής τού Ανδρέα Εμπειρίκου, γράφτηκε κατά τη διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου πολέμου και του Ψυχρού Πολέμου, και δεν εκδόθηκε παρά μόνον μετά το θάνατο του ποιητή, ψυχαναλυτή και εισηγητή του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα.
Η παράσταση
Η θεατρική διασκευή του μυθιστορήματος του Ανδρέα Εμπειρίκου ανεβαίνει στο Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων για έναν ολόκληρο κύκλο παραστάσεων.
Η παράσταση μέσα σε ένα πνεύμα ευφρόσυνο ήταν μια ευδαιμονική ιεροτελεστία προς την κατεύθυνση του μυστηριακού. Οι επιλογές των συντελεστών από το τεράστιο μυθιστόρημα, που αποτελείται από 100 κεφάλαια, τα οποία συγκροτούν πέντε μέρη και περιλαμβάνονται σε οκτώ τόμους, ήταν ευφυέστατες. Μας μετέφεραν γενναιόδωρα το υπέροχο αίσθημα της αληθινής αθωότητας και της αμετάκλητης έλξης. Τα περίπλοκα ερωτικά μέρη γεφυρώνονταν θαυμάσια με τα στοχαστικά και φιλοσοφικά. Ροή κυμαινόμενη που συνένωνε όλα τα συστατικά του μεγαλειώδους κειμένου. Δομή με σφρίγος πλοκής και λόγος τελεστικός.
Οι ερμηνείες
Η Κατερίνα Μαούτσου ένα θαυμάσιο πλάσμα, διάφανης ομορφιάς, που φλέγεται, ίπταται, αστράφτει. Εκφραστική, με σκηνική ειλικρίνεια, αναδεικνύει με λεπτότητα τις αποχρώσεις του κειμένου. Με τον Μπάμπη Γαλιατσάτο έχουν μια απίστευτη χημεία, σχεδόν μεταφυσική. Η επικοινωνία τους συνειδητή και άμεση δημιουργεί αλήθεια και μόνο αλήθεια. Ο Γαλιατσάτος, ένας ηθοποιός με καθαρότητα και διεισδυτικότητα, λειτουργεί άψογα στην παράσταση, με εκτόπισμα σοβαρότητας και μέτρου. Δύσκολη γι’ αυτόν η σκηνή του τέλους, έχει όμως διαίσθηση και σωστή αντίληψη, γι’ αυτό και κινήθηκε με άνεση, ισορροπία και τόλμη που απογείωσαν την παράσταση.
Συνοψίζοντας, θα μπορούσα να πω ότι η παράσταση ήταν ένα εκστατικό ονειροπόλημα, γεμάτο ποίηση και έρωτα, σύμφωνη με την πρωτοπορία του συγγραφέα. Στο θεατή κινεί την περιέργεια να ψάξει πράγματα, βιβλία και γεγονότα. Τη φαντασία του την παίρνει και την ανεβάζει ένα σύννεφο παραπάνω. Διεισδύει στην ψυχή του και προκαλεί ρήγματα και ηθικά ερωτήματα. Οι συντελεστές συγχωνεύουν τις δύο καταστάσεις κι ας δείχνουν αυτές εξωτερικά τόσο αντιφατικές, του ονείρου και της πραγματικότητας, σε ένα είδος απόλυτης πραγματικότητας, μιας υπερπραγματικότητας. Όλα αυτά μάλλον θα κάνουν τον Εμπειρικό, κάπου από τη χώρα της Οκτάνας, να χαμογελάει ευχαριστημένος. Είναι γνωστό πως έβρισκε τα ερωτήματα πολύ χρήσιμα.
* Υπέροχα τα κοστούμια (Μπάμπης Γαλιατσάτος) των δύο ηθοποιών, συμπλέουν με τον ενδυματολογικό εξωτισμό των ηρώων του Εμπειρίκου.
Ο έρως…
«Ένα ζευγάρι αποφασίζει να ταξιδέψει με τον Μεγάλο Ανατολικό από το Λίβερπουλ έως τη Νέα Υόρκη. Συναντά τα πρόσωπα του μυθιστορήματος, που διερωτώνται, που ερωτώνται, που ερωτεύονται. Η επανάσταση, οι ενοχές, οι απαγορεύσεις. Όλα ηδονικά. Στη θάλασσα, όλα ξεκινούν από την αρχή. Δεν υπάρχουν κανόνες, θρησκείες, παρελθόν, μέλλον – μόνο η αχανής μπλε επιφάνεια… Και ο Μέγας Ανατολικός είναι ο τρόπος να την προσεγγίσεις. Να καταλάβεις το μέγεθός της. Στην ένωσή τους. Η θάλασσα και ο Μέγας Ανατολικός. Η γυναίκα και ο άνδρας. Ο Παν. Ο έρως…».
Συντελεστές
Διασκευή, σκηνοθεσία, ερμηνεία: Μπάμπης Γαλιατσάτος, Κατερίνα Μαούτσου – βοηθός σκηνοθέτη: Έμη Πανουργιά – σκηνικά – κοστούμια: Μπάμπης Γαλιατσάτος, Κατερίνα Μαούτσου – φωτισμοί: Αποστόλης Τσατσάκος – ηχογραφήσεις – επιμέλεια ηχογραφήσεων: Γιωργής Τσουρής. Ακούγονται οι φωνές των: Ελένης Βεργέτη, Λευτέρη Γαλιατσάτου, Ακύλα Καραζήση, Θεανώς Μεταξά, Ηρώς-Ελένης Μπέζου, Έμης Πανουργιά, Άλκηστις Πουλοπούλου, Μαρίας Σκουλά, Γιωργή Τσουρή, Νικόλα Χανακούλα
Πληροφορίες
“Ὁ Μέγας Ἀνατολικός: ἐρωτογραφία ἐν πλῷ”
Θεατρική διασκευή βασισμένη στο μυθιστόρημα του Ανδρέα Εμπειρίκου
Μπάμπης Γαλιατσάτος, Κατερίνα Μαούτσου
Κάθε Σάββατο και Κυριακή | 21:30
Γενική είσοδος: 10 €, φοιτητικό: 8 €, μειωμένο εισιτήριο (άνεργοι, κάρτα ΣΕΗ): 5 €
Διάρκεια: 100 λεπτά
Kρατήσεις: 213 00 40 496 / 69 45 34 84 45
Πολυχώρος Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων
Κύπρου 91Α και Σικίνου 35Α, 11361, Κυψέλη, Αθήνα
Τηλ.: (00 30) 213 00 40 496
Κινητό: (00 30) 69 45 34 84 45
E-mail: [email protected]
http://polychorosket.gr/
https://www.facebook.com/kentron.el
* Το όνομα Εμπειρίκος έχει σφραγίσει την ελληνική ναυτιλία τους τρεις τελευταίους αιώνες. Το πρώτο ναυτιλιακό γραφείο της οικογένειας ιδρύθη το 1896 στο Κάρντιφ και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στο Λονδίνο, όπου και λειτούργησε μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’90. Η οικογένεια Εμπειρίκου είναι ένα από τα πιο ιστορικά σπίτια της ναυτιλίας με καταγωγή από την Άνδρο. «Το σπίτι των Μπιρίκων», που αργότερα έγιναν Εμπειρίκοι. Στις αρχές του 20ού αιώνα οι Εμπειρίκοι θεωρούνταν οι πιο μεγάλοι και οι πιο ισχυροί εφοπλιστές. Γενάρχης της οικογένειας είναι ο Αλκιβιάδης Κ. Εμπειρίκος, ο οποίος διακρίθηκε επιχειρηματικά στον Δούναβη.
Aπόσπασμα
Ο ουρανός εξηκολούθει να είναι καθαρός και οι αναρίθμητοι αστέρες εσπίθιζαν εις τήν αδιατάρακτον γαλήνην τής νυκτός. Ο «Μέγας Ανατολικός» γλιστρούσε εις τά σκοτεινά νερά ως υπερκόσμιον φάντασμα και προχωρούσε εις τόαυροφίλητον έρεβος, ουχί ως μονάς, αλλά ως ολόκληρη αρμάδα, νύκτωρ εξορμήσασα, με όλα τά φώτα της αναμμένα, ως στόλος πανηγυρικός και ατρόμητος, πλέων, εν πυκνώ σχηματισμώ, προς κατάκτησιν ενός νέου κόσμου. Ο Ανδρέας Σπερχής μόλις τώρα κατήρχετο από τήν γέφυραν. Επωφελούμενος τής ερημιάς, ήθελε να βηματίση μόνος του εις εν εκ τών καταστρωμάτων τής πρώτης θέσεως. Η ευκαιρία ήτο πράγματι λαμπρά. Ουδείς ευρίσκετο εκεί τήν ώραν εκείνην, και ο δροσερός αήρ ήτο κατάλληλον αντίδοτον προς μετριασμόν τής φωτιάς που κατέκαιε τήν ψυχήν του.
Ω, πόσον διαφορετικόν θα ημπορούσε να είναι τό ταξίδιον τούτο, εσκέπτετο ο Σπερχής με σπαραγμόν, ενώ εβημάτιζε επάνω-κάτω. Πόσον διαφορετικόν, επανελάμβανε ενδομύχως, και έβλεπε τόν εαυτόν του στηριζόμενον εις τήν κουπαστήν, εις τό πλευρόν τής Βεατρίκης και ψιθυρίζοντα λόγια αγάπης φλογερά, ενώ εκείνη τόν ήκουε με σιωπηλήν περιπάθειαν, μεθυσκομένη από τήν θέρμην τού έρωτός του, με τήν ωραίαν της καστανήν κόμην κυματίζουσαν εντεύθεν και εκείθεν τού προσώπου της, που ωμοίαζε με πρόσωπον ωραίας Φλωρεντινής τού Πιέρρο Φραντσέσκα ντέλλα Μοργκέζε, ή τού Αλεσσάντρο Μποτιτσέλλι, με τά επιμήκη καστανά και υποκύανα εις τό άσπρο των μάτια της συλλαμβάνοντα τήν φλόγα τού έρωτός του και όλας τάς μαρμαρυγάς τών άστρων. Αντ’ αυτού —εξηκολούθει να σκέπτεται ο Σπερχής— τούτο τό μοναχικόν και μελαγχολικόν ταξίδιον, με τήν πικρίαν ριζωμένην εις τήν καρδίαν του, χωρίς καμμίαν σαφή προοπτικήν μπροστά του, και με τήν έμμονον ιδέαν ενός απολεσθέντος παραδείσου εμφωλεύουσα αδυσωπήτως εις τόν νούν του. Ω, ας ήτο εφιάλτης μόνον, τό τελευταίον τούτο δίμηνον τού μαρτυρίου του. Ας αφυπνίζετο αιφνιδίως, και ας μην ήτο πλέον ο προγεγραμμένος, αλλά ο εκλεκτός, ο προτιμηθείς από τήν Βεατρίκην άνδρας, και, κατά συνέπειαν, ο ευτυχέστερος άνθρωπος εις τόν κόσμον.
Ο Ανδρέας Σπερχής, κατάκοπος από τήν πολύωρον ορθοστασίαν εις τήν γέφυραν και από τούς βηματισμούς εις τό κατάστρωμα, δια τών οποίων προσεπάθησε να καταπραΰνη ολίγον τόν σάλον τής ψυχής του και να εκδιώξη τάς οδυνηράς φαντασιώσεις του, εκάθησε επί ενός πάγκου, ευρισκομένουμακράν από τό άμεσον φως τών φανών, και με ύφος περίλυπον ήκουε τόν ρυθμικόν γδούπον τής έλικος και τόν αφρόεντα παφλασμόν, που προεκάλουν με τάς σταθεράς περιστροφάς των εις τήν θάλασσαν τά πτερύγια τών τεραστίων τροχών τού υπερωκεανείου.
Τί περίεργον! Αι ώραι παρήρχοντο τόσον βραδέως, και όμως η ημέρα είχε ανατείλει! Εν άρωμα από γαρδένιες και γαζίες εγέμιζε τόν αέρα. ∆ύο ελαφρά και επιμήκη σύννεφα έπλεαν εις τόν ουρανόν, σαν νησίδες εις πέλαγος γαλάζιο, ροδίζοντα συνεχώς από τάς πρώτας ακτίνας τού ηλίου που τά ήγγιζαν. Τό άγγιγμα τούτο ήτο σαν μία θωπεία εραστού εις τά βυζιά, ή τό αιδοίον, μίας κόρης δια πρώτην φοράν θωπευομένης, ή εις τούς μαστούς και τό αιδοίον μίας γυναικός ερωτευμένης, που, κατόπιν μακράς αναμονής, συνευρίσκεται με τόν εραστήν της. Εν δροσερόν ψιμύθιον αφρού ανήρχετο από τά ελαφρότατα κύματα που διέτρεχαν ως ρίγος ηδυπαθείας τήν επιφάνειαν τών πρωινών υδάτων, και διεσκορπίζοντο επί τού πελωρίου σκάφους, καθώς και επί τών χειρών και τού προσώπου τού Ανδρέου Σπερχή. Θα έλεγε κανείς, ότι η ώρα προμηνούσε κάτι τό ασύνηθες, κάτι τό θαυμαστόν — ίσως τήν αναπήδησιν εκ τής θαλάσσης μιας σποράδος εξαισίας, ή τήν εμφάνισιν εις τόν ουρανόν ενός σέλαος ανεσπέρου.
«Ανατολή! Ανατολή!» εψιθύρισε αγαλλιών ο Έλλην ποιητής, και πάσα θλίψις άπεπτη από τήν ψυχήν του. Εν αίσθημα όλβου και μια γαλανή γαλήνη εγέμισαν τώρα τήν μέχρι προ ολίγου ακόμη σφαδάζουσαν καρδίαν του. Κάτι επέκειτο. Κάτι οριστικόν, ευδαιμονικόν και τελεσίδικον — κάτι, όπως η γέννησις μίας κόρης ουρανίας, κάτι, όπως η γέννησις τής Αφροδίτης! Και ιδού που τό εκπληκτικόν, τό θαυμαστόν συνετελέσθη! Μία νεάνις ωραιότατη, με καστανά μαλλιά και βελούδινα μάτια, εστάθη προ τού ποιητού και τού έτεινε τήν χείρα. « Βεατρίκη! » ανεφώνησε αφυπνιζόμενος ο Σπερχής και τό ωραίον όνειρον εχάθη. […]
«Ο Μέγας Ανατολικός» – Ανθολόγιον
Εκδόσεις Άγρα
Επιμέλεια: Γιώργης Γιατρομανωλάκης
Χρονολόγιο Ανδρέα Εμπειρίκου
1901. 2 Σεπτεμβρίου: Γέννηση του Ανδρέα Εμπειρίκου στην Μπραΐλα της Ρουμανίας. Η οικογένεια θα αποκτήσει τρία ακόμη αγόρια: το Μαρή, τον Δημοσθένη (πέθανε νέος) και τον Κίμωνα.
1902. Εγκατάσταση της οικογένειας στην Ερμούπολη της Σύρου. 1908 Έρχονται στην Αθήνα. Το 1909 ο πατέρας του Λεωνίδας Εμπειρίκος ιδρύει την Εθνική Ατμοπλοΐα Ελλάδος.
1917-20. Τελειώνει το γυμνάσιο. Υπηρετεί τη θητεία του στο Ναυτικό. Χωρίζουν οι γονείς του. Γράφεται στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας αλλά σύντομα διακόπτει τις σπουδές του και φεύγει στη Λωζάνη όπου θα εγκατασταθεί η μητέρα του Στεφανία. Παρακολουθεί οικονομικά μαθήματα στο εκεί Πανεπιστήμιο. Γράφει τα πρώτα του ποιήματα.
1921-5. Εργάζεται στην οικογενειακή ναυτιλιακή εταιρεία Byron Steamship Co Ltd του Λονδίνου όπου και σπουδάζει φιλοσοφία και φιλολογία.
1926-31. Ύστερα από διάσταση με τον πατέρα του πηγαίνει στο Παρίσι. Εκεί αποφασίζει να ασχοληθεί με την ψυχανάλυση. Κοντά στον René Laforgue, ιδρυτικό μέλος και πρώτο πρόεδρο της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Παρισίων, θα κάνει προσωπική και διδακτική ανάλυση. Γύρω στο 1929 γνωρίζει τον κύκλο των υπερρεαλιστών και μυείται στην τεχνική της αυτόματης γραφής τους.
1931. Επιστρέφει στην Ελλάδα και εργάζεται για λίγο στα ναυπηγεία του πατέρα του. Παραιτείται.
1935. Δίνει διάλεξη «Περί σουρρεαλισμού» στη Λέσχη Καλλιτεχνών. (Μάρτιος) Τυπώνεται η «Υψικάμινος» στις εκδόσεις «Κασταλία» σε 200 αριθμημένα αντίτυπα. Γνωριμία με τον Οδυσσέα Ελύτη, μαζί επισκέπτονται το σπίτι του ζωγράφου Θεόφιλου στη Mυτιλήνη. Ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη με τη Μαργκερίτ Γιουρσενάρ. Αρχίζει να ασκεί ως επάγγελμα την ψυχανάλυση.
1936. 5-29 Μαρτίου: Οργανώνει στο σπίτι του την «Επίδειξη σουρρεαλιστικών έργων» ζωγραφικής.
1938. Μεταφράζει κείμενα του Μπρετόν στο τεύχος Υπερ(ρ)εαλισμός Α΄. Συχνά ταξίδια στη Γαλλία.
1940. Γάμος με την ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου.
1944. Ο Α. Ε. γράφει τον πρόλογο στην ελληνική έκδοση του βιβλίου της Μαρίας Βοναπάρτη: Η λανθάνουσα νεκροφιλία στο έργο του Έδγαρ Πόε. Χωρίζει με τη Μ. Χατζηλαζάρου. Ο ζωγράφος και ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος κρύβεται στο σπίτι του. Τελειώνει την ιστορία Αργώ ή Πλους αεροστάτου (31 Δεκεμβρίου). Συλλαμβάνεται από την ΟΠΛΑ, περνά από ανάκριση και οδηγείται μαζί με άλλους ομήρους, που σχηματίζουν φάλαγγα, στο χωριό Κρώρα. Κοντά στη Θήβα ο Eμπειρίκος διαφεύγει και επιστρέφει στην Αθήνα εξαντλημένος.
1945. Αρχίζει να γράφει το μυθιστόρημα O Μέγας Aνατολικός. Γράφει τα κείμενα Ζεμφύρα ή Το μυστικό της Πασιφάης και Βεατρίκη ή Ένας έρωτας του Buffalo Bill. Ένα κείμενο για τον Νίκο Εγγονόπουλο στο περιοδικό Τετράδιο με τίτλο «Νικόλαος Εγγονόπουλος ή το θαύμα του Ελμπασάν και του Βοσπόρου». Τυπώνεται η ΕΝΔΟΧΩΡΑ από τις εκδόσεις του περ. Τετράδιο
1947. Δεύτερος γάμος του με τη Βιβίκα Ζήση.
1948. Συμμετέχει στην πρώτη ελληνική ψυχαναλυτική ομάδα με τους Γ. Ζαβιτζιάνο και Δ. Κουρέτα. Πεθαίνει ο πατέρας του Λεωνίδας στη Γενεύη.
1949 Παρακολουθεί στη Ζυρίχη το Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συνέδριο.
1950. Εκλέγεται μέλος της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Παρισίων.
1951. Διακόπτει την ψυχαναλυτική πρακτική. Τελειώνει στην Άνδρο το μυθιστόρημα «Ο Μέγας Ανατολικός».Tο έργο αποτελείται από 1.700 χειρόγραφες σελίδες στην πρώτη μορφή του. Θα συνεχίσει να το συμπληρώνει και να του προσθέτει νέα κεφάλαια ως το τέλος της ζωής του. Παρακολουθεί στο Άμστερνταμ το νέο Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συνέδριο και λίγο αργότερα εγκαθίσταται στο Παρίσι.
1953. Επιστρέφει στην Ελλάδα. Mε τη Bιβίκα ταξιδεύουν συχνά στην Άνδρο και σε άλλα μέρη της Eλλάδας.
1955. Έκθεση φωτογραφιών του στην αίθουσα «Ιλισσός» (Αμερικής 13).
1957. Οκτώβριος: Γέννηση του γιου του Λεωνίδα. Eγκαθίσταται στην οδό Νεοφύτου Βάμβα, αρ. 6. Από το χρόνο αυτό περνάει τα καλοκαίρια στη Γλυφάδα.
1959-65. Γράφει τα περισσότερα ποιήματα των συλλογών Οκτάνα και Aι Γενεαί πάσαι ή Η σήμερον ως αύριον και ως χθες.
1960. Τυπώνονται τα ΓΡΑΠΤΑ ή ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ (1936-1946) από τις εκδόσεις «Δίφρος».
1962. Τυπώνονται στη σειρά των εκδόσεων «Γαλαξίας» η Υψικάμινος και η Ενδοχώρα σ’ ένα τόμο με γενικό τίτλο: Ποιήματα. Ο Eμπειρίκος, ο Ελύτης και ο συγγραφέας Γιώργος Θεοτοκάς ταξιδεύουν στην Σοβιετική Ένωση ύστερα από πρόσκληση του Συνδέσμου «Ε.Σ.Σ.Δ. – Ελλάς». Μετά το ταξίδι αυτό θα γράψει το ποίημα «Ες Ες Eς Ερ Ρωσσία».
1963. 6 Φεβρουαρίου: Ομιλία για τον Νίκο Εγγονόπουλο στην αίθουσα του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου με την ευκαιρία της ατομικής έκθεσης του ζωγράφου.
1964. Δημοσιεύεται σε συνέχειες η «Αργώ ή Πλους αεροστάτου» στο περ. Πάλι και σε μετάφραση του Michel Saunier στο περ. Mercure de France. Από την εταιρία «Διόνυσος» κυκλοφορεί στη σειρά «Ελληνικά ποιήματα» ο δίσκος: Ο Εμπειρίκος διαβάζει Εμπειρίκο.
1965. Γράφει το μακρύ επικό ποίημα «Η άσπρη φάλαινα (παραλλαγαί στο μέγα θέμα του Moby-Dick του Herman Melville)».
1966. Κυκλοφορούν σε αγγλική έκδοση τα Γραπτά με τίτλο Amour Amour σε μετάφρ. Nίκου Στάγκου και A. Ross και σκίτσα του Μ. Αργυράκη.
1967. Τυπώνεται σε αγγλική έκδοση (μετ. N. Στάγκου) η Αργώ ή Πλους αεροστάτου. Δίνει συνέντευξη στην Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου, που δημοσιεύεται μόλις τον Μάρτη του ’76. Γράφει το [Άρμαλα ή] Εισαγωγή σε μία πόλι, εισαγωγικό μέρος σ’ ένα νέο μυθιστόρημα που όμως δεν θα τελειώσει.
1971. 26 Ιανουαρίου: Ομιλία του στο Κολέγιο Αθηνών για την μοντέρνα ποίηση.
1973. Kαλεσμένος στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης μιλάει για το έργο του. Θάνατος της μητέρας του.
1974. Το ποίημα Ο ΔΡΟΜΟΣ κυκλοφορεί σε αυτοτελή έκδοση από τις εκδόσεις του περ. Τραμ. Η Υψικάμινος, η Ενδοχώρα και τα Γραπτά κυκλοφορούν σε νέα έκδοση από τις εκδόσεις «Πλειάς».
1975. 3 Αυγούστου: Ο Ανδρέας Εμπειρίκος πεθαίνει στην Κηφισιά, σε ηλικία 74 ετών.
(Πηγή: το site του Υπουργείου Πολιτισμού στα πλαίσια του έτους Εμπειρίκου το 2001, για τα εκατό χρόνια από τη γέννησή του ποιητή. (http://www.embiricos2001.gr/)
Επίμετρο του επιμελητή Γιώργη Γιατρομανωλάκη (Αθήνα, 11 Νοεμβρίου 1990)
Δεν είναι, πιστεύουμε, καθόλου υπερβολικό να υποστηρίξουμε ότι κανένα έργο της νεότερης λογοτεχνίας μας δεν έχει κεντρίσει την περιέργεια τόσων ανθρώπων και δεν έχει προκαλέσει τόσα ερωτήματα όπως το ανέκδοτο Μυθιστόρημα ο Μέγας Ανατολικός (ΜΑ), το ηδονικό και ώριμο Magnum Opus του Ανδρέα Εμπειρίκου. Φήμες για το μέγεθός του, για το περιεχόμενό του και για την ακόλαστη ελευθεροστομία του κυκλοφορούν εδώ και 40 χρόνια, καθώς ο ποιητής συνήθιζε, όπως γνωρίζουμε, να προβαίνει σε αποσπασματικές αναγνώσεις ορισμένων κεφαλαίων του Μεγάλου Ανατολικού σε κλειστό κύκλο φίλων και γνωστών. Για τους πολλούς όμως ο Μέγας Ανατολικός παρέμεινε, έως σήμερα, ερμητικός, άγνωστος και συνάμα διαβόητος, με ολοένα αυξανόμενη φήμη και ανάλογο μυστήριο.
Ο ίδιος ο Εμπειρίκος υπήρξε ιδιαίτερος προσεκτικός στις δηλώσεις του για το Μεγάλο Ανατολικό και αρκετά απρόθυμος να δώσει στη δημοσιότητα κάποιο τμήμα του έργου, ή να προβεί στην έκδοσή του. Άλλωστε η εκδοτική δραστηριότητα του ποιητή υπήρξε πάντοτε περιορισμένη και διστακτική, αντίθετα με την πληθωρική παραγωγή του, και γνωρίζουμε με πόση καθυστέρηση κάθε φορά εξέδιδε τα έργα του. Τη φρόνιμη αυτή στάση του Εμπειρίκου (χωρίς αμφιβολία καθόρισε και η ίδια η κοινωνική πραγματικότητα και «ηθική»), επιβεβαιώνει πανηγυρικά τόσο ο «απαγορευμένος» Μέγας Ανατολικός όσο και κάποια άλλα έργα του, που εξακολουθούν να παραμένουν ανέκδοτα. Τούτο φαίνεται καθαρότατα επίσης και από τη μοναδική, εξ όσων γνωρίζουμε, δημόσια αναφορά του συγγραφέα στο Μυθιστόρημα σε μια συνέντευξη που παραχωρεί το Μάρτιο του 1967. «Πολλά κείμενά μου», λέει, «δεν έχουν εκδοθεί. Λόγω ελευθεροστομίας. Ενοχλούνται τα καλώς κείμενα ώτα. Το μυθιστόρημά μου Ο Μέγας Ανατολικός, έχει για θέμα το παρθενικόν ταξείδιον του υπερωκεανίου Ανατολικός από την Αγγλίαν εις την Αμερικήν. Εκτός από τους ήρωας, ο ίδιος ο Ανατολικός είναι πρόσωπον του έργου συμβολικώς. Το έγραψα από το 1945 έως το 1951».
Αυτή είναι η πρώτη και τελευταία αναφορά του ίδιου του Εμπειρίκου στο Μεγάλο Ανατολικό, δεκαέξι ολόκληρα χρόνια μετά το πέρας της συγγραφής του. Λακωνικός αλλά μεστός στο λόγο του ο συγγραφέας μας κοινολογεί το θέμα του βιβλίου του, μας παρουσιάζει έναν τουλάχιστον από τους «ήρωας» του, δηλώνει πόσο χρόνο διήρκεσε η συγγραφή του και υπαινίσσεται την ελευθερόστομη φύση του. Όλα δείχνουν ότι ο συγγραφέας αναφέρεται σε έργο οριστικά τελειωμένο, που περιμένει τον κατάλληλο καιρό για να εκδοθεί. Και όμως, καθώς σήμερα μπορούμε να γνωρίζουμε, ακριβώς την εποχή που δίδει τη συνέντευξή του, ο Εμπειρίκος εξακολουθεί να ασχολείται καθημερινά με τον Μεγάλο Ανατολικό στην προσπάθειά του να ολοκληρώσει και να βελτιώσει το τεράστιο κείμενο.
Αυτή η απροθυμία του Εμπειρίκου να μιλήσει αναλυτικά για τον Μεγάλο Ανατολικό φαίνεται επαρκώς δικαιολογημένη σήμερα καθώς μπορούμε να διαβάσουμε (με τη γνώση πλέον του όλου μυθιστορήματος) το ένα και μοναδικό δείγμα γραφής του ΜΑ που έχει δει το φως της δημοσιότητας. Αναφερόμαστε σε ορισμένα αποσπάσματα του ΜΑ που δημοσιεύονται στο περιοδικό Πάλι (6 [Δεκ. 1966], σελ. 15-21 = Πάλι, Ανάτυπο έξι τευχών, σελ 449-455). Το δημοσιευμένο αυτό κείμενο έχει τον τίτλο «Ανδρέας Εμπειρίκος – Εικόνες από το μυθιστόρημα Ο Μέγας Ανατολικός», με την παρενθετική ένδειξη «αποσπάσματα εκ του 52ου κεφαλαίου». Αλλεπάλληλες σειρές αποσιωπητικών εύγλωττα δηλώνουν την όντως αποσπασματικότητα του κειμένου ενώ συγχρόνως υποδηλώνουν ότι τα αποσιωπούμενα είναι πιθανώς πιο ενδιαφέροντα από τα λεγόμενα. Ελάχιστοι είναι οι χαρακτήρες του πολυπρόσωπου μυθιστορήματος που αναφέρονται στο απόσπασμα (Χίραμ Ουάιτ, Έθελ, Βεατρίκη) και μόνο ένας από αυτούς εμφανίζεται: ο Έλλην ποιητής Ανδρέας Σπερχής, που εύκολα μαντεύουμε ποιος κρύβεται κάτω από το γεμάτο σημασία όνομά του – «ο συγγραφέας κάτω από ένα αδιαφανέστατο ψευδώνυμο».
Η γλώσσα, το ύφος καθώς και ορισμένα θέματα που συναντούμε στο απόσπασμα μας είναι οικεία από προηγούμενα δημοσιευμένα έργα του ποιητή, κυρίως από τα Γραπτά (οριστική και πλήρης έκδοση 1960) και από την Αργώ ή Πλους Αεροστάτου, που δημοσιεύεται σε συνέχειες (αλλά όχι πλήρης) στο Πάλι 1, 2-3. 4. 1964-1965. Όμως αυτά καθ’ αυτά τα αποσπάσματα ελάχιστα μας διαφωτίζουν για το περιεχόμενα του έργου –θα λέγαμε μάλιστα ότι μας παραπλανούν- αφού, λογοκριμένα όπως είναι, δεν μας επιτρέπουν να φανταστούμε το απερίγραπτα ηδονικό σύνολο που εκπροσωπούν. Ούτε όμως μας βοηθούν να αντληθούμε το μέγεθος του ΜΑ, παρά το γεγονός ότι η αναφορά του 52ου κεφαλαίου είναι μια ένδειξη ότι έχουμε να κάνουμε με ένα εκτεταμένο κείμενο. Αυτό τελικά που αποδεικνύεται από τα αποσπάσματα του ΜΑ είναι ότι ο ποιητής προτίμησε να αυτολογοκριθεί παρά να διακινδυνεύσει να παρεξηγηθεί από «τα καλώς κείμενα ώτα». Εξ ου και γενικότερη απροθυμία του για άλλες αποσπασματικές δημοσιεύσεις.Αυτές είναι όλες κι όλες οι πληροφορίες που ο ίδιος ο Εμπειρίκος μας έδωσε όσο ζούσε για το ΜΑ: μια λακωνική αναφορά στο μυθιστόρημα και ελάχιστα «ανεπαρκή» αποσπάσματα. Όμως τρία χρόνια μετά το θάνατο του ποιητή, το 1978, ο Οδυσσέας Ελύτης, ένας από εκείνους που είχαν την τύχη, όπως γράφει, να ακούσουν αποσπάσματα «από την ιδιάζουσα θερμή, παλλόμενη φωνή» του ποιητή, στο μικρό αλλά σημαντικότατο κείμενό του Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο κάνει επανειλημμένως λόγο για τον ΜΑ. Συγκεκριμένα μας δίδει αρκετές πληροφορίες για το μέγεθος και το θέμα του ΜΑ καθώς καταρτίζει ένα σύντομο αλλά κατατοπιστικό «πίνακα περιεχομένων» και εντάσσει πολύ ορθά το μέγα και αδημοσίευτο εισέτι Μυθιστόρημα στην όλη πεζογραφική δημιουργία του ποιητή. Το κυριότερο προβαίνει σε σύντομες αλλά καίριες κρίσεις για το μυθιστόρημα, αξιολογεί τη λογοτεχνική του αξία και ερμηνεύει την ηθική του προλαβαίνοντας έτσι όλες τις αντιδράσεις που ενδεχομένως θα προκαλούσε η δημοσίευσή του.
Αφήνοντας προς ώρας τις κρίσεις του Ελύτη, ας δούμε τις τόσο ενδιαφέρουσες και αποκαλυπτικότατες πληροφορίες του σχετικά με το ΜΑ. «Δεν έχω» γράφει, «συγκρατήσει –πιθανόν και να μην έτυχε ποτέ- τη Ζεμφύρα ή το μυστικόν της Πασιφάης. Αντίθετα, ζωηρά επανέρχονται στο νου μου σκηνές του Μεγάλου Ανατολικού που είχα την ευκαιρία ν’ ακούσω περίπου κατά το ήμισυ (το σύνολο απ’ όσο ξέρω δεν το γνωρίζει κανείς) ανάμεσα στο 1952 και στο 1960. Εδώ η πρόθεση του ψυχαναλυτή και υπερρεαλιστή συνάμα είναι απροσχημάτιστα δεδομένη. Ο ιστορικά εξακριβωμένος πλους του πρώτου υπερωκεανίου που συνέδεσε τη Μεγάλη Βρετανία με τις Ηνωμένες Πολιτείες, του «Grant Eastern», γίνεται η αφορμή για να δημιουργήσει μια κινούμενη μονάδα-νησίδα όπου, τους περιορισμούς της πιθανοφάνειας, θα συσσωρεύσει όλες τις παραλλαγές και τις εκφάνσεις της σαρκικής ομιλίας από την ονείρωξη και τον αυνανισμό αρχινώντας, ως την επιδειξιομανία, τον ηδονοβλεπτισμό, τον λεσβιασμό, την παιδεραστία, την αιμομιξία, τον φετιχισμό, τον σαδισμό, τον μαζοχισμό, την κοπροφαγία και οτιδήποτε άλλο μπορεί να βάλει ο νους του ανθρώπου αποβλέποντας στην ικανοποίηση του ερωτικού του ενστίκτου».
«Δεν θα είχε κανένα νόημα». Συνεχίζει ο Ελύτης, «να επιχειρήσω την, από μνήμης, ανάπλαση μιας οποιασδήποτε από της σκηνές ερωτικού περιεχομένου που συμβαίνουν μέσα σ’ αυτήν την κιβωτό της ακολασίας (αν και κάποτε η εφευρετικότητά τους, αυτή καθαυτή, θα ‘ταν αρκετή να εξάψει το ενδιαφέρον), εφ’ όσον η γοητεία όλη, όπως καταλαβαίνει ο καθένας, έγκειται στο προσωπικό ύφος και στον ιδιάζοντα χειρισμό του θέματος. Εξάλλου η αποσιώπηση των πιο τολμηρών εκφράσεων θα μας οδηγούσε μοιραία σε μια πλήρη αποδυνάμωση της ίδιας της ουσίας του έργου.
»Σωστή πανσπερμία φυλών και εθνοτήτων ταξιδεύει με αντιπροσωπευμένα όλα τα στρώματα της κοινωνίας επάνω στο πρώτο αυτό υπερωκεάνειο. Κόμησσες που τις ακολουθούν στρατιές υπηρετών, παιδίσκες με γκουβερνάντες, ανώτατοι αξιωματικοί, γερουσιαστές, τυχοδιώκτισσες, χορεύτριες (ένας ολόκληρος θίασος), υπνωτιστές, βιρτουόζοι του βιολιού, πυγμάχοι, νέγροι, σεΐχηδες, ως και ο Ιούλιος Βερν που, αν δεν κάνω λάθος, εμφανίζεται κοντά στ’ άλλα και σαν συλλέκτης γραμματοσήμων!»
Αυτά ως προς την «περίληψη» του περιεχομένου του μισού έργου, που μας δίδει ο Ελύτης, στηριζόμενος απλώς στη μνήμη του. Ερεθιστικές πληροφορίες, που ωστόσο, όπως σωστά παραδέχεται και ο ίδιος, δεν έχουν τελικά νόημα, αφού «η γοητεία όλη έγκειται […] στο προσωπικό ύφος και στον ιδιάζοντα χειρισμό του θέματος». Όμως δεν παύουν οι πληροφορίες αυτές για το περιεχόμενο του έργου να είναι οι εγκυρότερες που διαθέτουμε ως σήμερα. Και τούτο είναι πολύ σημαντικό. […]
Έτσι λοιπόν έχουν τα πράγματα ως σήμερα που οι οικείοι και κληρονόμοι του νεκρού ποιητή, η γυναίκα του η Κυρία Βιβίκα Εμπειρίκου, και ο γιος του, ο κύριος Λεωνίδας Α. Εμπειρίκος, απεφάσισαν, ύστερα από χρόνιες σκέψεις και δικαιολογημένους δισταγμούς, ότι πρέπει επιτέλους να εκδοθεί το ωκεάνειο αυτό μυθιστόρημα. Αυτή τελικά η γενναία απόφαση είναι που μετρά, ότι ο ΜΑ βλέπει το φως της δημοσιότητας και παίρνει οριστικά και αμετάκλητα τη αρμόζουσα θέση του μάσε στη νεοελληνική λογοτεχνία, μια θέση κυριολεκτικά μοναδική. Το μυθιστόρημα του ΜΑ, το ναυπηγημένο «με τα υλικά του ψυχαναλιτή στις δεξαμενές ενός οραματιστή και προφήτη, όπως γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης παρέμεινε χρόνια αγκυροβολημένο, με τις μηχανές του έως ότου έλθει ο καιρός για το ταξίδι του. Ελπίζουμε πως σήμερα επέστη ο χρόνος. Αλλά και αν αποδειχτεί ότι και οι σημερινοί καιροί είναι αντίδρομοι ή απαγορευτικοί, ο ίδιος ο Μέγας Ανατολικός έχει τις δικές του ηθικές δυνάμεις και τις μοναδικές του λογοτεχνικές αρετές για το επικίνδυνο ταξίδι του. Άλλωστε ανάλογα φαίνεται να έκανε και το ίδιο το υπερωκεάνειο «Great Eastern», του οποίου το παρθενικό ταξίδι περιγράφει ο Μέγας Ανατολικός, ή το άλλο εκείνο υπερωκεάνειο στις «Στροφές Στροφάλων» που υμνολογεί ο ποιητής (από την Ενδοχώρα, Άγρα 1997):
Στροφές Στροφάλων
Ως υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις
Άσπρο στο σώμα σου και κίτρινο στις τσιμινιέρες
Διότι βαρέθηκες τα βρωμερά νερά των αγκυροβολίων
Εσύ που αγάπησες τις μακρινές σποράδες
Εσύ που σήκωσες τα πιο ψηλά μπαϊράκια
Εσύ που πλέχεις ξέθαρρα στις πιο επικίνδυνες σπηλιάδες
Χαίρε που αφέθηκες να γοητευθής απ’ τις σειρήνες
Χαίρε που δεν φοβήθηκες ποτέ τις συμπληγάδες.
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις
Στο σέλας της θαλάσσης με τους γλάρους
Κ’ είμαι σε μια καμπίνα σου όπως εσύ μέσ’ στην καρδιά μου.
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις
Οι αύρες μάς εγνώρισαν και λύνουν τα μαλλιά τους
Προστρέχουν κι αυτές και πλαταγίζουν οι πτυχές τους
Λευκές οι μεν και πορφυρές οι δε
Πτυχές κτυποκαρδιών πτυχές χαράς
Των μελλονύμφων και των παντρεμένων.
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις
Φωνές εδώ και φάλαινες στο πέρασμά σου πάρα κάτω
Από τα ύφαλά σου αντλούνε τα παιδιά την μακαριότητα
Από το πρόσωπό σου την ομοιότητα με σένα
Και μοιάζεις με αυτούς που εσύ κ’ εγώ γνωρίζουμε
Αφού γνωρίζουμε τι θα πη φάλαινα
Και πώς ιχνηλατούν οι αλιείς τα ψάρια.
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις
Φυγομαχούν όσοι κρυφά σε μυκτηρίζουν
Όσοι πουλούν τα δίχτυα σου και τρώνε λίπος
Ενώ διασχίζεις τις θαλάσσιες πραιρίες
Και φθάνεις στα λιμάνια με τα πούπουλα
Και τα κοσμήματα της όμορφης γοργόνας
Πούχει στο στήθος της ακόμη τα φιλιά σου.
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις
Είναι ο καπνός σου πλόκαμος της ειμαρμένης
Που ξετυλίγεται μέσ’ στην αιθρία κι ανεβαίνει
Σαν μαύρη κόμη ηδυπαθούς παρθένας ουρανίας
Σαν λυρική κραυγή του μουεζίνη
Όταν αστράφτει η πλώρη σου στο κύμα
Όπως ο λόγος του Αλλάχ στα χείλη του Προφήτη
Κι όπως στο χέρι του η στιλπνή κι αλάνθαστή του σπάθα.
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις
Στις τροχιές των βαθυπτύχων οργωμάτων
Που λάμπουν στο κατόπι σου σαν τροχιές θριάμβου
Αύλακες διακορεύσεως χνάρια ηδονής που ασπαίρουν
Μέσ’ στο λιοπύρι και στο φως ή κάτω από τ’ αστέρια
Όταν οι στρόφαλοι γυρνούν πιο γρήγορα και σπέρνεις
Αφρό δεξιά κι αφρό ζερβά στο ρίγος των υδάτων.
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις
Θαρρώ πως τα ταξείδια μας συμπίπτουν
Νομίζω πως σου μοιάζω και μου μοιάζεις
Οι κύκλοι μας ανήκουνε στην οικουμένη
Πρόγονοι εμείς των γενεών που εκκολάπτονται ακόμη
Πλέχουμε προχωρούμε δίχως τύψεις
Κλωστήρια κ’ εργοστάσια εμείς
Πεδιάδες και πελάγη κ’ εντευκτήρια
Όπου συνέρχονται με τις νεάνιδες τα παλληκάρια
Κ’ έπειτα γράφουνε στον ουρανό τις λέξεις
Άρμαλα Πόρανα και Βέλμα.
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις
Ανθούνε πάντα στην καρδιά μας οι μηλιές
Με τους γλυκείς χυμούς και την σκιά
Εις την οποίαν έρχονται το μεσημέρι τα κορίτσια
Για να γευθούν τον έρωτα μαζύ μας
Και για να δουν κατόπι τα λιμάνια
Με τα ψηλά καμπαναριά και με τους πύργους
Όπου ανεβαίνουν κάποτε για να στεγνώσουν
Οι στεριανές κοπέλλες τα μαλλιά τους.
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις
Αχούν οι φόρμιγγες της άπλετης χαράς μας
Με τα σφυρίγματα του ανέμου πρύμα-πλώρα
Με τα πουλιά στα σύρματα των καταρτιών
Με την ηχώ των αναμνήσεων σαν κιανοκιάλια
Που τα κρατώ στα μάτια μου και βλέπω
Να πλησιάζουν τα νησιά και τα πελάγη
Να φεύγουν τα δελφίνια και τα ορτύκια
Κυνηγητές εμείς της γοητείας των ονείρων
Του προορισμού που πάει και πάει μα δεν στέκει
Όπως δεν στέκουν τα χαράματα
Όπως δεν στέκουν και τα ρίγη
Όπως δεν στέκουν και τα κύματα
Όπως δεν στέκουν κ’ οι αφροί των βαποριών
Μήτε και τα τραγούδια μας για τις γυναίκες που αγαπάμε.
