Γράφει η Ειρήνη Αϊβαλιώτου
Το «Πριν την αποχώρηση» γράφτηκε από τον Τόμας Μπέρνχαρντ την εποχή των απανωτών σκανδάλων που ξέσπασαν στη Γερμανία και αφορούσαν αποκαλύψεις για το ναζιστικό παρελθόν υψηλόβαθμων αξιωματούχων της κυβέρνησης. Η συγγραφή του έργου ήρθε ως αντίδραση στις διώξεις που υφίστατο η εξεγερμένη νεολαία και κυρίως στην απόλυση του προσωπικού φίλου και συνεργάτη του Μπέρνχαρντ, Κλάους Πάιμαν, που ήταν ο κυριότερος εκπρόσωπος της πολιτικο-ποιημένης θεατρικής πρωτοπορίας στη Γερμανία, από τη θέση του καλλιτεχνικού διευθυντή του Θεάτρου της Στουτγάρδης.
Για δεύτερη φορά στη μακρά διαδρομή τους, το Θέατρο Οδού Κεφαλληνίας και η Μπέττυ Αρβανίτη παρουσιάζουν το αριστουργηματικό έργο του Thomas Bernhard «Πριν την αποχώρηση», του κορυφαίου Αυστριακού συγγραφέα, ο οποίος με το συνολικό του έργο σφράγισε τη γερμανόφωνη λογοτεχνία το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα.
Είκοσι χρόνια μετά την πρώτη πολύ επιτυχημένη και βραβευμένη παρουσίασή του στο Θέατρο Οδού Κεφαλληνίας (με 15.000 θεατές) σε σκηνοθεσία του Στάθη Λιβαθινού με τους Μπέττυ Αρβανίτη, Σοφοκλή Πέππα και Αννέζα Παπαδοπούλου, το «Πριν την αποχώρηση» έκανε ξανά πρεμιέρα στις 30 Οκτωβρίου 2019 σε μετάφραση Βασίλη Πουλαντζά και σκηνοθεσία αυτή τη φορά του Νίκου Μαστοράκη.
Μια ευυπόληπτη οικογένεια
Στο έργο, η εκλεκτή οικογένεια Χέλλερ, όπως και πολλές ευυπόληπτες γερμανικές οικογένειες εκείνου του καιρού, έχει ευγενή ιδανικά: τιμά τη μνήμη των γονέων, φροντίζει την ανάπηρη αδελφή, εκτιμά την υψηλή τέχνη και την κλασική μουσική. Ο Ρούντολφ είναι φιλότεχνος, φιλόπατρις, φυσιολάτρης και οικολόγος. Η ψυχή του νιώθει αποτροπιασμό για τα ειδεχθή εγκλήματα που διαπράττουν οι εγκληματίες του κοινού ποινικού δικαίου, τις υποθέσεις των οποίων εκδικάζει στο Κακουργιοδικείο. Η δηλητηριώδης πένα του Μπέρνχαρντ όμως ανατρέπει αυτή την παρηγορητική -πολιτικώς ορθή- εικόνα.
Η αξιότιμη οικογένεια Χέλλερ έχει καλά κρυμμένα μυστικά. Η μητέρα αυτοκτονεί από απόγνωση, η ανάπηρη αδελφή υφίσταται ταπεινώσεις, η κλασική μουσική κακοποιείται σε απαίδευτα χέρια, η οικολογική ευαισθησία υποκρύπτει προσωπικό συμφέρον.
Το αγνό αίσθημα φιλοπατρίας στην ουσία είναι ένας παραληρηματικός εθνοκεντρισμός που ευθύνεται για τη μαζική εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων στα κρεματόρια. Στο τέλος του έργου ο Ρούντολφ καταρρέει και η Βέρα τρέχει να φωνάξει τον Eβραίο γιατρό, εξαφανίζοντας πανικόβλητη ναζιστικές στολές, περιβραχιόνια και αγκυλωτούς σταυρούς, όλα απομεινάρια ενός φρικιαστικού παρελθόντος.
Το πιο σκοτεινό
Στο «Πριν την αποχώρηση» ο Benrhard δίνει πολιτικές διαστάσεις σ’ ένα ψυχολογικό οικογενειακό δράμα. Το έργο είναι μία πολιτική σάτιρα που αποκαλύπτει την «αρρώστια» του δυτικού πολιτισμού με γκροτέσκα διάθεση, είναι μια κωμωδία της γερμανικής ψυχής.
Η πρώτη του παρουσίαση, το 1979, ήταν ένας θρίαμβος. Η εφημερίδα Die Zeit έγραφε τότε: Τι είναι λοιπόν το “Πριν την αποχώρηση”; To ντεμπούτο ενός εντελώς καινούργιου Τhomas Bernhard; Ενός ανελέητου πολιτικού κωμωδιογράφου; Το έργο είναι φάρσα με θέμα τους ναζί, τους φασίστες που τους ξεσκεπάζει κάνοντάς μας να ξεκαρδιζόμαστε στα γέλια; Τίποτα από όλα αυτά δεν ισχύει. Το «Πριν την αποχώρηση» είναι το πιο δύσκολο. Το πιο σκοτεινό, το πιο άρτιο απ’ όλα τα έργα του Bernhard. Όποιος θα δει σ’ αυτό μόνο τη σκανδαλώδη πλευρά (τις πολιτικές αναφορές και τα αστεία) δεν θα έχει καταλάβει το έργο.
Το θέατρο
Το Θέατρο Οδού Κεφαλληνίας, σε σκηνοθεσία Νίκου Μαστοράκη και μετάφραση Βασίλη Πουλαντζά, συνεχίζοντας μια παράδοση ποιότητας και προσφοράς στο ελληνικό θέατρο, που μας γνώρισε σημαντικά ονόματα της παγκόσμιας δραματουργίας, φέτος, σε μια καίρια εποχή, μας παρουσίασε αυτό το απαιτητικό και συμβολικό έργο του Μπέρνχαρντ.
Οι άνθρωποι του Θεάτρου Οδού Κεφαλληνίας παρατηρούν, επεξεργάζονται, μεταβολίζουν τα γεγονότα και δημιουργούν θέατρο που είναι ουσιαστική παιδεία για τον θεατή. «Καύσιμο» στο ταξίδι τόσων δεκαετιών είναι η συγκινητική εντιμότητα και η αγάπη τους για την τέχνη και το κοινό.
Η υπόθεση
Στο εμπνευσμένο από το κλίμα των αποκαλύψεων της εποχής “Πριν την αποχώρηση”, ο ένας από τους κεντρικούς ήρωες, ο Ρούντολφ Χέλλερ, πρώην υποδιευθυντής στρατοπέδου συγκεντρώσεως και νυν δικαστής, γλίτωσε την τιμωρία κρυμμένος επί δέκα χρόνια στο υπόγειο του σπιτιού του. Ζει πλέον στο πατρικό σπίτι μαζί με τις δύο αδελφές του, τη μεγαλύτερη σε ηλικία Βέρα και τη μικρότερη και ανάπηρη Κλάρα, απολαμβάνοντας μια ήρεμη και αξιοπρεπή ζωή, χάρη στον παχυλό μισθό που λαμβάνει ως Πρόεδρος του Δικαστηρίου. Σύντομα μάλιστα πρόκειται να συνταξιοδοτηθεί και να περάσει άνετα την υπόλοιπη ζωή του με μια γενναιόδωρη σύνταξη, όπως συνέβη και με άλλους Γερμανούς δικαστές που, σαν κι αυτόν, ξεκίνησαν τη σταδιοδρομία τους με τους ναζί. Η άνοδος του Χέλλερ ήταν γρήγορη και εντυπωσιακά απροσδόκητη. Από απλός στρατιώτης των ναζί έφτασε μέχρι το βαθμό του συνταγματάρχη και εν συνεχεία ασκούσε χρέη δικαστή στο ανατολικό μέτωπο. Ύστερα από δέκα χρόνια στην παρανομία, επέστρεψε στην ενεργό ζωή ως δικαστής. Εκείνα τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια «κανείς δεν ρωτούσε τίποτε», επειδή κανείς δεν ήθελε να θυμάται ούτε και να ξέρει πολλά. Η λήθη σβήνει τις ενοχές και η σιωπή απαλύνει τον πόνο.
Ο Χίμλερ
Ένα ενδιαφέρον στοιχείο στα έργα του Μπέρνχαρντ είναι το ότι ο συγγραφέας συσχετίζει τα πλασματικά πρόσωπα των ιστοριών του με ιστορικά πρόσωπα εντείνοντας μ’ αυτό τον τρόπο τη δραματικότητα μέσω της αληθοφάνειας. Ο Χίμλερ συγχαίρει τον Ρούντολφ Χέλλερ για την υποδειγματική πειθαρχία του στρατοπέδου του και τις υπηρεσίες που προσφέρει στην πατρίδα του.
Κάθε χρόνο στις 7 Οκτωβρίου ο Ρούντολφ γιορτάζει τα γενέθλια του Χίμλερ μαζί με τις δύο αδελφές του. Για χάρη του Χίμλερ, οργανώνεται κάθε Οκτώβριο η ίδια ιδιότυπη ιεροτελεστία, που λαμβάνει χώρα σε ιδιαιτέρως στενό οικογενειακό κύκλο. Η Βέρα, η μεγάλη αδελφή, ο στυλοβάτης της οικογένειας, που επί δέκα χρόνια φρόντιζε τον κρυμμένο στο υπόγειο αδελφό της, η Βέρα που δηλώνει τόσο ταυτισμένη με τις ιδέες του, κάνει τις προετοιμασίες για τη γιορτή. Στολίζει με ακριβά λουλούδια τα βάζα, ετοιμάζει ένα ωραίο δείπνο. Βουρτσίζει και σιδερώνει τη στολή των Ες Ες καθώς και την τήβεννό του και γυαλίζει τις μπότες και το όπλο του. Τέλος, σιδερώνει ένα ριγέ σακάκι από αυτά που φορούσαν οι κρατούμενοι στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως.
Η νεότερη Κλάρα παρακολουθεί με βουβή παραφορά την προετοιμασία αυτού του μακάβριου “παιχνιδιού”, της τελετής στην οποία είναι αναγκασμένη και η ίδια να συμμετάσχει. Είναι καθηλωμένη στην αναπηρική της καρέκλα, θύμα των αεροπορικών βομβαρδιστικών επιθέσεων των Αμερικανών. Τα αδέλφια της προτίμησαν να την κρατήσουν σπίτι και να τη φροντίζουν παρά να την κλείσουν σε ίδρυμα. Η Κλάρα είναι το μοναδικό ελεύθερο πνεύμα στο σπίτι των Χέλλερ. Κρατά ζωντανές τις ανεξάρτητες απόψεις της και στέλνει πύρινα γράμματα στις αριστερές εφημερίδες.
Η Βέρα, εξισορροπιστής των δύο πλευρών, συμμετέχει με ζήλο σε μια ιδεοληψία επιθυμώντας ταυτόχρονα να λυτρωθεί από αυτήν. Είναι ο πιο ολοκληρωμένος και ενδιαφέρον χαρακτήρας. Συνδυάζει σύνθετα και αντιφατικά στοιχεία: τον κυνισμό, τη διαστροφή, αλλά ταυτόχρονα και την επίγνωση της διαστροφής, όπως και μια οξυμένη συνείδηση του αδιεξόδου της ολέθριας πορείας που ακολουθεί. Μια συνείδηση που τη διαφοροποιεί από τον μονοδιάστατο και εμμονικό Ρούντολφ, που είναι το απλό όχημα μιας αρρωστημένης ιδεολογίας.
Ο Ρούντολφ και η Βέρα δεν έχουν παντρευτεί ποτέ. Η αδελφή τους Κλάρα ούτως ή άλλως ως ανάπηρη εξαρτάται από αυτούς. Ως υπηρέτρια έχουν μια αναλφάβητη χωριατοπούλα, που τη διάλεξαν κωφάλαλη για ευνόητους λόγους. Οι δυο τους φοβούνται να βάλουν στο σπίτι τους έναν ξένο. Ο πατέρας τους ήδη είχε καλλιεργήσει στην οικογένεια ένα κλίμα φιλυποψίας απέναντι στους άλλους. Η μητέρα τους ήταν διαφορετική, αντιστεκόταν. Επειδή δεν μπορούσε να την αφομοιώσει, ο άνδρας της την εξόντωσε. Την κακομεταχειριζόταν σε σημείο που έσπασε, έγινε κομμάτια, καθώς «ήταν φτιαγμένη από εύθραυστο υλικό».
Η γιορτή – θρίλερ
Κάθε χρόνο η “μυστική συμφωνία” τους επικυρώνεται με αυτή τη γεμάτη σημασία γι’ αυτούς τελετή, όπου γιορτάζονται τα γενέθλια του αρχηγού των Ες Ες, Χίμλερ. Να σημειωθεί πως ο Χάινριχ Χίμλερ ήταν από τους πιο σημαντικούς διαμορφωτές της ναζιστικής πολιτικής. Θεωρείται ο ιθύνων νους και ηθικός αυτουργός του Ολοκαυτώματος. Από τη θέση του σαν «Ανώτατος Αρχηγός» (Reichsführer) των Ες – Ες, πραγματοποίησε την εξόντωση των Εβραίων και των άλλων ανεπιθύμητων στο Ράιχ κοινωνικών ομάδων.
Ο Μπέρνχαρντ δημιουργεί μια ατμόσφαιρα θρίλερ καθώς στήνει τη γιορτή. Η τελετή, που γίνεται κάθε χρόνο προκειμένου να κρατηθεί ζωντανή η εθνικοσοσιαλιστική ιδέα, επισφραγίζεται με την αιμομιξία. Ο Τόμας Μπέρνχαρντ επιστρατεύει ένα γκροτέσκο, χολερικό χιούμορ, υπογραμμίζοντας το υπαρξιακό άγχος των ηρώων του, τον κυνισμό και τον σαδισμό τους. Το πραγματικό πρόσωπο του πολιτισμένου ανθρώπου, την αληθινή φύση της ανθρώπινης ψυχής: τη βαρβαρότητα και τη γυμνή βία.
Οι διαδοχικές αποκαλύψεις στην αφήγηση είναι σοκαριστικές, όχι απλά μελαγχολικές αλλά μαύρες, απαισιόδοξες, οδυνηρές, δηλαδή αληθινές.
Ο αντισημίτης σκέφτεται με στερεότυπα, με σύμβολα, γιατί είναι ανίκανος να δει τον Άλλον ως πρόσωπο και να συνάψει ισότιμη σχέση μαζί του. Το αρχέτυπο του Εβραίου κατασκευάζεται με τρόπο αυτιστικό, χωρίς καμία σχέση με την πραγματικότητα.
Η παράσταση
Δυναμική η παράσταση που σκηνοθέτησε ο Νίκος Μαστοράκης, με ρέουσα αφήγηση και υποδόρια συγκίνηση και ανατριχίλα. Μιλάει για το ανομολόγητο και το αδιάφανο, εμβαθύνει στους κραδασμούς ενός σπιτιού και μιας οικογένειας, όταν κάτι σ’ αυτό αλλάζει, σχεδόν τελεσίδικα. Κεντάει τις σχέσεις ανάμεσα στους ήρωες σαν ένα παζλ, αντιμετωπίζοντας μετωπικά και ποιητικά το θέμα. Στην παράσταση αναπλάθεται με ανατρεπτικό του χιούμορ μια βαριά ατμόσφαιρα γενικής συνενοχής, όπου η οικειότητα και η καθημερινότητα δίνουν τη θέση τους στη φρίκη και την τερατωδία. Από τη σκηνή δεν λείπουν το κωμικοτραγικό, η ειρωνεία και η ζωηρή αποτύπωση του σαρκασμού που διατρέχουν το έργο. Η τέχνη της υπερβολής, η τέχνη της μεγαλοποίησης φέρνουν στο φως μια τεράστια αλήθεια: οι ήρωες του Μπέρνχαρντ είναι νοσηρές προσωπικότητες που συντρίβονται κάτω από το βάρος των ιδεολογικών εμμονών τους.
Το “Πριν την αναχώρηση” ανήκει στα κείμενα – δασκάλους, που προκαλούν ρίγος. Στην παράσταση, οι σιωπές, οι εκφράσεις, τα χάσματα, οι τόνοι, οι ρυθμοί εκφοράς, είναι στοιχεία με ιδιότητες υδραργύρου, στα οποία αντικατοπτρίζεται ο κυνικά ψυχρός ψυχισμός των ηρώων.
Εκθαμβωτικές είναι οι διάχυτες αποχρώσεις στις ερμηνείες των τριών πρωταγωνιστών. Η έξοχη Μπέττυ Αρβανίτη, η μεγάλη κυρία του θεάτρου μας, πραγματικά ακτινοβολεί στο ρόλο της Βέρα. Η ευαίσθητη Σμαράγδα Σμυρναίου, μία από τις μεγαλύτερες ηθοποιούς μας σήμερα, είναι συναρπαστική ως Κλάρα.
Ο δε Περικλής Μουστάκης είναι από τους ελάχιστους πρωταγωνιστές μας σήμερα, που θα μπορούσαν να υποδυθούν τόσο άψογα τον αποτρόπαιο Ρούντολφ με τη μοναδική παράνοιά του.
Όλοι οι συντελεστές υπηρέτησαν αριστοτεχνικά το εξαιρετικό αυτό κείμενο που με τόση απλότητα και αμεσότητα περιγράφει την απύθμενη ηλιθιότητα της αυταρχικής και φασιστικής σκέψης. Μια σπουδή στο φόβο και στην ανθρώπινη ανασφάλεια.
Απόλυτη η αρμονία κειμένου, σκηνοθεσίας, ερμηνειών. Η άριστη μετάφραση του Βασίλη Πουλαντζά, τα έξοχα σκηνικά – κοστούμια της Eλένης Μανωλοπούλου και οι επιμελημένοι φωτισμοί του Αλέκου Αναστασίου σχεδίασαν με αδρές πινελιές τα εσωτερικά εφιαλτικά τοπία των ηρώων, κάνοντας τη σκληρότητα και την ένταση να μοιάζουν με συνεχή ηλεκτρική εκκένωση.
Όλες οι βελόνες στα κόκκινα. H αφήγηση σε συνεχή υπερένταση. H ατμόσφαιρα κλειστοφοβική, καχύποπτη, ερεβώδης, ανήλιαγη, επιθετική, εχθρική, εκστατική.
Σίγουρα στο Θέατρο Οδού Κεφαλληνίας μόνο άρτιες παραστάσεις έχουμε δει και βλέπουμε. Και όταν η παράσταση τελειώνει και “αποχωρείς” για το σπίτι σου, δεν δυσκολεύεσαι να αναλογιστείς ξανά τη μαγεία του θεάτρου που δεν χάθηκε ακόμα.
- Ο Νίκος Μαστοράκης συνεργάζεται για έβδομη φορά με το Θέατρο Οδού Κεφαλληνίας – το θέατρο απ’ όπου ξεκίνησε να σκηνοθετεί το 1994 με το «Τρίπτυχο» του Χεράντιαν Ράιντερς – και για πέμπτη φορά με την Μπέττυ Αρβανίτη.
- Οι προηγούμενες συναντήσεις τους ήταν: «Παλιοί καιροί» του Χ. Πίντερ, 1996, «Επιστροφή» του Χ. Πίντερ, 2001, «Ο Γλάρος» του Άντον Τσέχοφ, 2002, «Μαρία Στιούαρτ» του Φρήντιχ Σίλλερ, 2003.
∼
Συντελεστές
Μετάφραση: Βασίλης Πουλαντζάς
Σκηνοθεσία: Νίκος Μαστοράκης
Σκηνικά-Κοστούμια: Eλένη Μανωλοπούλου
Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου
Παίζουν:
Μπέττυ Αρβανίτη στο ρόλο της Βέρα
Περικλής Μουστάκης στο ρόλο του Ρούντολφ Χέλλερ
Σμαράγδα Σμυρναίου στο ρόλο της Κλάρα
***
ΤΟ ΕΙΣΙΤΗΡΙΟ ΣΑΣ ΕΔΩ ΜΕ ΕΝΑ “ΚΛΙΚ”
***
Πληροφορίες
Έναρξη παραστάσεων: 30 Οκτωβρίου 2019
Θέατρο Οδού Κεφαλληνίας (Σκηνή Μπέττυ Αρβανίτη)
Κεφαλληνίας 16Α, Κυψέλη – τηλ. 210.883872
www.theatroodoukefallinias.gr
