Γράφει ο Γιάννης Μπαχάς
[email protected]
Θα επεκτείνουμε εφεξής τον τίτλο της Στήλης ώστε να συμπεριλάβει όλους τους καλλιτέχνες, εκτός από τους λογοτέχνες, οι οποίοι εμπνεύστηκαν στο έργο τους και φρόντισαν στην προσωπική τους ζωή κατοικίδια ζώα, γάτες, σκύλους ή άλλα. Έτσι, πλέον η Στήλη θα ονομάζεται «Καλλιτέχνες και Γάτες» και θα περιλαμβάνει ζωόφιλους γλύπτες, ζωγράφους, μουσικούς και άλλους.
Τα ζώα, είτε ως σύμβολα, είτε ως «διακοσμητικά στοιχεία» είτε ως ένδειξη της στενής σχέσης ανθρώπων και ζώων είτε ως πλάσματα μυθικά και θεϊκά, είτε απλά σαν το αγαπημένο θέμα των εκάστοτε καλλιτεχνών πρωτοστάτησαν στην τέχνη από την πρωτόγονη μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Με διάφορους τρόπους απεικόνισης, με ποικιλία χρωμάτων, μέσα από την προσωπική ευαισθησία του κάθε καλλιτέχνη και τα δεδομένα κάθε εποχής, στόλισαν και στολίζουν βράχους, τοίχους, οροφές, ναούς, πίνακες, ανθρώπινα κορμιά.
Θα δώσουμε μερικά ενδεικτικά παραδείγματα: Στην Αρχαία Αίγυπτο, για παράδειγμα, η γάτα ήταν ζώο ιερό, σύμβολο της θεάς της γονιμότητας Μπάστετ και απεικονίζεται σε τάφους, τοιχογραφίες, γλυπτά κ.τλ. Από την άλλη, στη μινωική Κρήτη και ειδικά στην Κνωσό, λατρευόταν ο ταύρος, ζώο δυνατό σαν το μινωικό πολιτισμό. Το «μέγαρο της βασίλισσας» στα ανάκτορα της Κνωσού είναι διακοσμημένο με τη γνωστή νωπογραφία των δελφινιών. Απεικονίσεις ταύρων έχουμε και σε έργα με αφορμή τα ταυροκαθάψια που γιορτάζονταν στην Κρήτη και στη Θεσσαλία προς τιμήν του θεού Ποσειδώνα. Ολόκληρη εξάλλου η αρχαία ελληνική τέχνη είναι κατάμεστη από γλυπτά, έργα ζωγραφικής και ψηφιδωτά μυθικών και θεϊκών πλασμάτων, όπως ο τραγοπόδαρος Πάνας, ο Μινώταυρος, ο Κένταυρος, ο Πήγασος, η Μέδουσα κ.α. Τέλος, στα βυζαντινά χρόνια και με την ανάπτυξη της βυζαντινής αγιογραφίας, τα ζώα, μέρος παραβολών και εικόνων παίζουν σημαντικό ρόλο, αφού έχουν αλληγορική σημασία. Το ολόλευκο περιστέρι συμβολίζει την αγνότητα και καθαρότητα, τα πρόβατα συμβολίζουν τους ανθρώπους, το ποίμνιο του Θεού, ο ιχθύς συμβολίζει τον ίδιο τον Ιησού, αφού για τους χριστιανούς ιχθύς σημαίνει Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ.
Ακολουθώντας τη μακρά αυτή παράδοση της παρουσίας των ζώων στις εικαστικές τέχνες θα έρθουμε σε έναν καλλιτέχνη του 15ου αιώνα, τον Ολλανδό ζωγράφο Ιερώνυμο Μπος (1450-1516). Κατά τον Μεσαίωνα και την πρώιμη Αναγέννηση, έχουμε την είσοδο στη ζωγραφική ζώων αλλά και τεράτων, κυρίως στην Αναγέννηση των βόρειων χωρών. Οι Αναγεννησιακοί καλλιτέχνες όπως ο Boch, o Durer, o Ghirlandaio, o Da Vinci και πολλοί άλλοι φιλοτέχνησαν εξαιρετικά καλλιτεχνήματα που συμπεριέλαβαν τη γάτα ως σύμβολο της οικιακής ζωής, αλλά και της λαγνείας, της δολιότητας και του κακού. Οι γάτες, πολύ συχνά έχουν θέση σε θρησκευτικούς πίνακες, αλλά κυρίως προς το τέλος του αιώνα, εξελίσσονται σε σύντροφοι των γυναικών στα πορτρέτα τους και σε απαραίτητες προσθήκες σε ρεαλιστικές οικιακές σκηνές.
Στα έργα που φιλοτέχνησε ο Μπος μπορεί κανείς να βρει δεκάδες οικόσιτα αλλά και άγρια ζώα, όπως επίσης και τερατόμορφα πλάσματα βγαλμένα από την οργιώδη φαντασία του ζωγράφου. Η παρουσία όλων αυτών των ζώων είναι αλληγορική και ενδεικτικά μόνο θα αναφερθούμε στην ερμηνεία κάποιων από αυτά. Γενικώς τα ζώα συμβολίζουν τις ενστικτώδεις και συναισθηματικές παρορμήσεις που πρέπει να ξεπεραστούν πριν ο άνθρωπος μπορέσει να εισέλθει στις πνευματικές περιοχές. Ειδικά τώρα, η γάτα συμβολίζει τη λάμψη της νύχτας, την κρυφή επιθυμία, τη λαγνεία και την τεμπελιά. Ο ελέφαντας παραπέμπει στην ισχύ, την πιστότητα, τη συζυγική πίστη, την υπομονή και τη σοφία. Ο γάιδαρος αναφέρεται στην υπομονή, την ανοησία και το πείσμα. Το κοράκι ερμηνεύεται ως προφητεία, σύμβολο του μαυρίσματος, της νέκρωσης και του θανάτου.
Στο εξωπραγματικό περιβάλλον του «Κήπου των Απολαύσεων» (έργο του 1480) κατοικούν δράκοι, ψάρια, γιγάντια πουλιά, άκακα τέρατα και ζώα που προαναγγέλλουν τα τέρατα του Σουρεαλισμού του 20ού αιώνα. Στο αριστερό φύλλο του πίνακα, που εικονίζει τον Παράδεισο, μια γάτα κουβαλάει έναν αρουραίο στο στόμα της. Σε ένα άλλο διάσημο έργο του Μπος, τον «Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου» (έργο του 1500) ο άγιος, ένας ερημίτης που καταδιώκεται ανηλεώς από τους δαίμονες, διαλογίζεται ενώ μια γάτα προσπαθεί να πιάσει ένα ψάρι δίπλα σε μια γυμνή γυναίκα που βγαίνει από ένα θάμνο. Οι γάτες στα έργα του Μπος αλλά και των άλλων καλλιτεχνών της εποχής του συνδυάζονται στενά με τις γυναικείες μορφές. Εξάλλου, ήταν σε αυτόν τον αιώνα (τον 15ο) όπου οι γαλλικές λέξεις le chat, le min (η γάτα, το γατάκι), ακόμη και η αγγλική λέξη pussy cat, άρχισαν να χρησιμοποιούνται στην αργκό για τη γυναικεία σεξουαλικότητα. Μια παροιμία της εποχής ισχυρίζεται: «Αυτός που αγαπάει τις γάτες, θα πάρει όμορφη σύζυγο» (Breuner, 1999).
Πληροφορίες, εμπεριστατωμένη κριτική και πολλές όμορφες φωτογραφίες από τα έργα του Ιερώνυμου Μπος θα βρείτε στο καλύτερο έργο που κυκλοφορεί για το θέμα στα Ελληνικά, το «ΜΠΟΣ. Το πλήρες έργο» του Walter Bosing από τις εκδόσεις Taschen. Αναζητήστε το.
Βιβλιογραφία
ΜΠΟΣ. Το πλήρες έργο. Walter Bosing, Taschen.
Ιστορία της Τέχνης, Hugh Honour / John Fleming, Εκδόσεις ΥΠΟΔΟΜΗ.
Το χρονικό της Τέχνης, Ε. Η. Gombrich, ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ
ArtBook, Μανέ, Γκωγκέν, Εφημερίδα «ΗΜΕΡΗΣΙΑ».
Νταλί, Ντόουν Αίντς, Εκδόσεις ΥΠΟΔΟΜΗ.
Μπαρόκ και Ροκοκό, Ζερμαίν Μπασέν, Εκδόσεις ΥΠΟΔΟΜΗ.
Αρχαία Ελληνική Τέχνη, Τζων Μπόρντμαν, Εκδόσεις ΥΠΟΔΟΜΗ.
***
Πρώτη ανάρτηση: 28 Σεπτεμβρίου 2014
