Γράφει η Ειρήνη Αϊβαλιώτου
Ο μπαμπάς, η μαμά, η μικρή Ζηνοβία, η οικιακή βοηθός. Ένα στενάχωρο διαμέρισμα με μια φωτισμένη σουρεαλιστική σκάλα, λιγοστά λιτά έπιπλα. Αυτό το σκηνικό δύσκολα υπόσχεται περιπέτεια. Μόνο που υπάρχει το …Σμουρτς.
Ένα πλάσμα που μένει μαζί τους. Πότε διπλωμένο σε μια γωνία, πότε κάτω από το τραπέζι. Ο ρόλος του; Να δέχεται χτυπήματα.
Η μαμά και ο μπαμπάς έχουν μια διαφωνία; Το δεξί χέρι χτυπάει από καιρό σε καιρό, λίγο απρόθυμα στην αρχή αλλά εκρηκτικά, τόσο που αυτό πονάει και ουρλιάζει.
Η Ζηνοβία προσπαθεί να επικοινωνήσει μαζί του αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Είναι η μόνη. Ύστερα υπάρχει και ο θόρυβος: ο εκκωφαντικός θόρυβος που, από καιρό σε καιρό, ανεβαίνει τις σκάλες.
Αμέσως, η έντρομη οικογένεια μετακομίζει στον επάνω όροφο. Αλλά το διαμέρισμα τότε είναι ακόμα μικρότερο και χαμηλοτάβανο. Πόσο μακριά θα φτάσει αυτό;
Στο κορυφαίο αυτό έργο του Μπορίς Βιάν, βρίσκουμε τόσο τα θαύματα του θεάτρου του παραλόγου – μια σύμπραξη κωμωδίας και σκληρότητας – όσο και μια αναπαράσταση της καταπίεσης.
Ποιο είναι το Σμουρτς; Ποιο είναι αυτό το ον στο οποίο η αστική κοινωνία ασκεί βία χωρίς καν να το βλέπει;
Στη Γαλλία του 1957-1959, και εν μέσω του πολέμου της Αλγερίας, δεν μπορούμε παρά να σκεφτούμε τη φιγούρα του μετανάστη εργάτη.
Το Les Bâtisseurs d’Empire ή Le Schmürz είναι το πιο δημοφιλές θεατρικό έργο του Vian, στη Γαλλία και στο εξωτερικό.
Το έργο ανέβηκε για πρώτη φορά το 1959 στο Παρίσι, σε σκηνοθεσία του Ζαν Βιλάρ, και απαγορεύτηκε έως το 1962. Στη χώρα μας παραμένει σχετικά άγνωστο, καθώς μέχρι σήμερα δεν είχε την τύχη να παρουσιαστεί επί σκηνής.
Λίγα λόγια για την υπόθεση του έργου
Η ιστορία λαμβάνει χώρα μέσα σε ένα απροσδιόριστο συγκρότημα διαμερισμάτων, όπου μια τριμελής μεσοαστική οικογένεια, μαζί με την οικιακή της βοηθό, καταδιώκεται από έναν ανεξήγητο και τρομακτικό θόρυβο, γεγονός που την αναγκάζει να δραπετεύει συνεχώς από το ένα διαμέρισμα στο άλλο. Σε έναν κόσμο υπό κατάρρευση που διαρκώς συρρικνώνεται, η εκτόνωση της πίεσης είναι αναπόφευκτη και οδηγεί σε ακραίες συμπεριφορές.
Το τολμηρό αυτό κείμενο, το οποίο εντάσσεται στο θέατρο του Παραλόγου και χαρακτηρίζεται από το γνωστό σουρεαλιστικό χιούμορ του συγγραφέα, επιτρέπει πολλά επίπεδα ανάγνωσης. Από το υπαρξιακό ή το ψυχολογικό θρίλερ έως την κοινωνικοπολιτική αλληγορία και τη μοντέρνα δυστοπία. Ο Μπορίς Βιάν διασυνδέει ευφυώς το συλλογικό με το ατομικό, καθώς η ιστορική παθογένεια παραλληλίζεται με την κοινωνική αλλά και την ατομική παθογένεια. (Η έμμεση αναφορά του συγγραφέα στο αποικιοκρατικό παρελθόν της χώρας του, ενώ βρίσκονται σε εξέλιξη τα κινήματα ανεξαρτησίας της Αλγερίας, είναι πρόδηλη).
Η Αλγερία
Αποικιακή κτήση από τον 19ο αιώνα, η Αλγερία ήταν ενσωματωμένη στο γαλλικό κράτος, του οποίου αποτελούσε διοικητικό διαμέρισμα. Ήταν επίσης πατρίδα μιας κοινότητας εποίκων ευρωπαϊκής καταγωγής, οι οποίοι, σε αντίθεση με τον αραβικής και λοιπής προέλευσης γηγενή πληθυσμό, είχαν την ιδιότητα Γάλλων υπηκόων και αντιπροσώπευαν το 10,3% σε σύνολο πληθυσμού 9.430.000 ανθρώπων. Η ένοπλη εξέγερση του αλγερινού Μετώπου Εθνικής Απελευθέρωσης (Front de Libération Nationale, FLN) την 1η Νοεμβρίου 1954 εγκαινίασε μια εμπόλεμη περίοδο που διήρκεσε ως το 1962 λήγοντας με την ανεξαρτησία της Αλγερίας. Ο πόλεμος της Αλγερίας σημάδεψε με ανεξίτηλο τρόπο τη γαλλική ιστορία. Μεταξύ των συνεπειών του υπήρξε και η πολιτειακή αλλαγή του 1958, όταν οι τριγμοί που προκάλεσε στο εύθραυστο οικοδόμημα της Τέταρτης Γαλλικής Δημοκρατίας οδήγησαν τελικά στην πτώση της και στην επάνοδο του στρατηγού Ντε Γκωλ στα πολιτικά πράγματα της χώρας έπειτα από τα γεγονότα της 13ης Μαΐου.
Οι θεματικοί άξονες του έργου
Εστιάζοντας στα διαχρονικά του στοιχεία, η συγκεκριμένη απόδοση αποφεύγει να προσδιορίσει το χωροχρονικό πλαίσιο του έργου, το οποίο στηλιτεύει την υποκρισία και ουσιαστικά σαρκάζει την κατάρρευση και την αποτυχία των αξιών του νεότερου Δυτικού πολιτισμού. Η κριτική της αστικής τάξης και του πατριαρχικού μοντέλου, το αντιπολεμικό ιδεώδες, οι σχέσεις εξουσίας, η έλλειψη επικοινωνίας, αλλά και το υπαρξιακό αδιέξοδο, αποτελούν βασικούς θεματικούς άξονες πάνω στους οποίους ο συγγραφέας συνυφαίνει αριστοτεχνικά την πλοκή της ιστορίας του.
Λίγα λόγια για τον συγγραφέα Μπορίς Βιάν
Ο Γάλλος συγγραφέας Μπορίς Βιαν γεννήθηκε στη Βιλ – ντ’ Αβραί στις 10 Μαρτίου του 1920 και έφυγε από τη ζωή μόλις στα 39 του χρόνια στις 23 Ιουνίου του 1959, στο Παρίσι.
Υπήρξε πολύπλευρη προσωπικότητα, μηχανολόγος μηχανικός στο επάγγελμα εκτός από το συγγραφικό του έργο είχε να επιδείξει και μια αξιόλογη παρουσία στη μουσική (έπαιζε τρομπέτα και τραγουδούσε) και στον κινηματογράφο.
Έγραψε μεταξύ άλλων μυθιστορήματα, θεατρικά έργα και ποιήματα.
Γνωστός, τα πρώτα χρόνια της Απελευθέρωσης και του υπαρξισμού, ως «ο πρίγκιπας του Σαιν-Ζερμαίν-ντε Πρε», συγχρωτίστηκε με τον Ζαν-Πωλ Σαρτρ, τη Σιμόν ντε Μπωβουάρ και τον Ρεημόν Κενώ.
Τα βιβλία του ανακαλύπτονται εκ νέου τη δεκαετία του ’60 και γίνονται αναγνώσματα καλτ για τη γενιά του Μάη του ’68, αλλά και για τις μετέπειτα γενιές. Ο «αιώνιος έφηβος», κατά τον Μωρίς Ναντώ, εξακολουθεί να σαγηνεύει τους απανταχού αναγνώστες του. Ο Μπορίς Βιάν πέρασε στην απέναντι όχθη, ενώ παρακολουθούσε δοκιμαστική προβολή για τη μεταφορά του «Θα φτύσω τους τάφους σας» στον κινηματογράφο.
Σήμερα, ο συγγραφέας που αντιμετωπίστηκε ως «διαρκές σκάνδαλο» και δεύτερης κατηγορίας όσο ζούσε, θεωρείται από τους σημαντικότερους διανοούμενους της μεταπολεμικής Γαλλίας, πρόδρομος του «Νέου Μυθιστορήματος» («Nouveau Roman») σύμφωνα με τον ίδιο τον «πατέρα» του νέου λογοτεχνικού ρεύματος, τον Αλέν Ρομπ -Γκριγιέ.
Ένας οραματιστής
Τελευταίο έργο που γράφτηκε από τον τον «πρίγκιπα του Σαιν-Ζερμαίν-ντε Πρε», δύο χρόνια πριν από τον πρόωρο θάνατό του το 1959, το «The Empire Builders or the Schmürz», απεικονίζει μια ανθρωπότητα που απομακρύνεται από τις αγωνίες της, προτιμώντας να εγκλωβιστεί σε ένα σύμπαν που συρρικνώνεται παρά να αντιμετωπίσει τον έξω κόσμο.
Οι αρχετυπικοί χαρακτήρες του έργου συνεχίζουν να κινούνται όλο και ψηλότερα. Και σε όλο και πιο στενή κατοικία. Το Σμουρτς απροσδιόριστο, αψηφά την ερμηνεία. Ποιο είναι το Σμουρτς; Είναι ο ξένος, ο μετανάστης; Είναι η αναπαράσταση του θανάτου; Είναι ό,τι δεν αντέχουμε, ό,τι σπρώχνουμε κάτω από το χαλί; Είναι ο αποδιοπομπαίος τράγος;
Με μια σαφή επιρροή από τον «Ρινόκερο» του Ionesco, τον Μπέκετ και τον Κάφκα, σ’ αυτό το αντισυμβατικό έργο με τη σχεδόν μουσικά επαναλαμβανόμενη γραφή, οι σιωπές είναι συχνά πιο εύγλωττες από τις απαντήσεις.
Ο αντιμιλιταριστής συγγραφέας κατέχει απόλυτα αυτό που υπερασπίζεται στη σκηνή. Οι ηθοποιοί είναι όλοι στην υπηρεσία του έργου ενσαρκώνοντας τη σκοτεινή πλευρά των χαρακτήρων. Ό,τι καταπιέζουμε στον εαυτό μας, αρνητικές σκέψεις, τα ελλείμματά μας. Ό,τι είναι αυτό για το οποίο δεν αναλαμβάνουν την ευθύνη το βάζουν σε μια γωνιά, το σπρώχνουν, το κρύβουν, το χτυπάνε. Ακόμα κι αν είναι κομμάτι του ίδιου τους του εαυτού.
Πρόκειται για μια ανάγνωση της τραγικότητας της ιστορίας του αιώνα του Μπορίς Βιάν; Για ένα ανελέητο κάτοπτρο; Έχουμε ανάγκη το ανελέητο κάτοπτρο του Βιάν.
Μια οικογένεια ανεβαίνει από όροφο σε όροφο και η άνοδός της είναι στην πραγματικότητα μια κάθοδος. Επειδή το σπίτι κατοικείται από ένα επαναλαμβανόμενο κακό – από το οποίο προσπαθεί να απαλλαγεί – το Schmürz, ένα συνονθύλευμα κακών αναμνήσεων, ψεμάτων, ενοχών στα οποία η οικογένεια εκτονώνεται. Μέχρι τη στιγμή που ξεσπά, και ο πατέρας πρέπει τότε να συνειδητοποιήσει ότι η τύφλωσή του – η απρόθυμη όραση – είναι η αιτία του δικού του ναυαγίου.
«Το κωμικό είναι η βαθύτερη γνώση του παραλόγου, γι’ αυτό νομίζω ότι προξενεί μεγαλύτερη απόγνωση από το τραγικό. Το κωμικό είναι τραγικό και η τραγωδία του ανθρώπου είναι μια κωμωδία», έγραψε ο Ιονέσκο.
Αν η τέχνη έχει τη δύναμη να ανασκάπτει και να αναφαίνει την αλήθεια, ο Μπορίς Βιάν έχει προκαλέσει ένα ηλεκτρικό σοκ στη ναρκωμένη από την υπερπροστατευτική μας συνείδηση «αλήθεια», ώστε να μην είναι εύκολο ν’ αντέξουμε την αποτρόπαια, αποκρουστική του απεικόνιση.
Η σκηνοθέτις έδωσε χρώμα και εικόνα στο έργο, ενώ παράλληλα ιχνογράφησε τις σκηνές με χάρη, εφοδιάζοντάς τες με χιούμορ προς τέρψη των αγωνιώντων θεατρόφιλων, κυρίως όμως προς έντεχνη διοχέτευση εκείνου που ο δημιουργός του έχει κατά νουν. Το πνεύμα του Μπορίς Βιάν διαπερνούσε όλη την παράσταση, παρ΄όλη την ηθελημένη απλοϊκότητα των χαρακτήρων, συμπερασματικά υπερτέρησε με τις ερμηνείες των ικανών πρωταγωνιστών.
Οι ηθοποιοί (Γιώργος Χουλιάρας, Μαρία Μπρανίδου, Ειρήνη Δάμπαση, Χριστίνα Δενδρινού, Παναγιώτης Τζαφέρης, Κατερίνα Κασσάνδρα) που είδαμε επισκίασαν καθετί ανάλογο που έχουμε δει τελευταία, με την εξέχουσα γλαφυρότητα, την υποκριτική δεινότητα, τον έλεγχο της συμπεριφοράς, την απλότητα των αντιδράσεων, τις ικανότατες ερμηνείες τους. Ερμηνείες που ιχνογράφησαν με έντονο τρόπο κάθε μοναχικό και ιδιόρρυθμο άτομο, που μόνον αυτό θα μπορούσε να αντιδράσει στον ξεπεσμό και την ομαδική μαζικοποίηση.
Η ερμηνεία της Μαρίας Μπρανίδου ήταν ακριβής και αρίστευσε στην αποστολή της συζύγου και μητέρας. Επίσης η Χριστίνα Δενδρινού ερμήνευσε με μαεστρία, έναν ιδιαίτερα απαιτητικό ρόλο, αυτόν της υπηρέτριας.
Τα λιτά σκηνικά, τα ευφάνταστα κοστούμια και οι υποβλητικοί φωτισμοί (Μαρίζα Σουλιώτη και Στέβη Κουτσοθανάση) είχαν την απαραίτητη αληθοφάνεια προς τη σωστή κατεύθυνση.
Ο Στέλιος Γιαννουλάκης συνέθεσε εμφαντική μουσική και ηχητική συνοδεία, επιβοηθητική των επί σκηνής δρώμενων. Έδωσε ζωή και παλμό στους ερμηνευτές, σύμφωνα με το σκηνοθετικό πνεύμα.
Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει για τη διδασκαλία της κίνησης του εμπειρότατου Κωνσταντίνου Καρβουνιάρη, ο οποίος κατανόησε την ατμόσφαιρα της αταξίας και της σύγχυσης των ηρώων και δίδαξε με επιμέλεια τον θίασο.
Όλοι οι υποκριτές εμβάθυναν στους ρόλους τους και λειτούργησαν ως μαριονέτες, όπως έπρεπε, ώστε να αναδειχθεί η ιδιαιτερότητα των ανθρώπινων σχέσεων, που φανταζόταν ο συγγραφέας. Είναι όλοι τους άξιοι επαίνων.
«Οι Οικοδόμοι της Αυτοκρατορίας». Το τολμηρό έργο του Μπορίς Βιάν από τη Σοφία Καλογιάννη στο «104»
