Mια συντροφιά επτά ατόμων, καλλιτέχνες, επιστήμονες και δημοσιογράφοι, αποφασίσαμε να περάσουμε ένα απόγευμα σε μουσείο. Επιλέξαμε το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση σύγχρονης τέχνης «The last grand tour – Σύγχρονοι Περιηγητές στην Ελλάδα», την οποία οργάνωσε η Βρετανίδα Τζέσικα Μόργκαν, επιμελήτρια της Tate Modern του Λονδίνου. Την περιήγησή μας στην έκθεση, που εκτείνεται σε επτά δωμάτια στο ισόγειο της νέας πτέρυγας, ανέλαβε με επιτυχία η ιστορικός τέχνης Διονυσία Στεφανοπούλου, η οποία παρίσταται στο μουσείο ως εθελόντρια ξεναγός της έκθεσης, εκ μέρους των Φίλων του Μουσείου. Φύγαμε από την ξενάγηση, που σημειωτέον ελπίζαμε να μην τελειώσει, με νεοαποκτηθείσες γνώσεις, μάτια λαμπερά και μια όμορφη αίσθηση πληρότητας που μόνον η τέχνη έχει τη δύναμη να σε κάνει να νιώσεις. Στη φωτογραφία το έργο “Δήλια Ωδή” του Αμερικανού ζωγράφου Σάι Τουόμπλι.
Η έκθεση αποτελείται από έργα καταξιωμένων καλλιτεχνών, που δημιουργήθηκαν τα τελευταία 70 χρόνια και αντανακλούν τους ποικίλους τρόπους με τους οποίους η Ελλάδα, η μακρά πολιτιστική ιστορία της και τα γεωγραφικά της χαρακτηριστικά ενέπνευσαν την καλλιτεχνική πρωτοπορία του 20ού αιώνα.
Η Ελλάδα αποτέλεσε προορισμό των περιηγητών του grand tour χάρη στο λόρδο Βύρωνα στις αρχές του 19ου αιώνα. Η έκθεση αποφαίνεται ότι το ταξίδι των 17 σύγχρονων εικαστικών είναι το τελευταίο grand tour. «Οι καλλιτέχνες σήμερα προτιμούν να πάνε στη Λατινική Αμερική ή την Ινδία απ’ ό, τι στη Ρώμη ή την Αθήνα. Τα φθηνά εισιτήρια και το Διαδίκτυο μετέτρεψαν τον πλανήτη ολόκληρο σε κέλυφός τους. Τι θα γίνει στο μέλλον όταν πλέον οι δημιουργοί δεν θα έχουν καμία γνώση της κλασικής παιδείας;», μας προκαλεί να αναρωτηθούμε η Τζέσικα Μόργκαν.
Από τους ελεγειακούς στοχασμούς των Βρετανών καλλιτεχνών Τζον Κράξτον και Μπεν Νίκολσον στη δεκαετία του 1950, των οποίων οι πίνακες και τα σχέδια αντανακλούν το τοπίο, το φως και τη μυθολογία των ελληνικών νησιών, μέχρι τη ζωγραφική προσέγγιση του Μπράις Μάρντεν, του οποίου τα έργα σε μάρμαρο από τη δεκαετία του 1980 εμφανίζονται σαν θραύσματα αρχαίων κατασκευών μεταμορφωμένων σε αφηρημένη ζωγραφική, η έκθεση περιλαμβάνει μια πληθώρα εικαστικών ανταποκρίσεων στην ελληνική έμπνευση. Επικεντρώνεται σε εκείνους τους καλλιτέχνες που αφιέρωσαν μακρά περίοδο παραμονής στην Ελλάδα ή και σε κάποιες περιπτώσεις δημιούργησαν το δεύτερο σπίτι τους εδώ.
Βρετανοί οι πρώτοι
«Στην Ελλάδα παρατήρησα την υπέροχη στάση του ανθρώπου. Στοχάστηκα την ελληνική φιλοσοφία, το μεγαλείο της ελληνικής τραγωδίας και τη δύναμη του ανθρώπινου μυαλού, που κάνει τους ανθρώπους να γίνονται μεγαλύτεροι όταν τους βλέπεις». Αυτά γράφει στις σημειώσεις της η πρωτοπόρος Βρετανίδα γλύπτρια του μοντερνισμού Μπάρμπαρα Χέπγουορθ (1903-1975). Φιλοτέχνησε πολλά γλυπτά που παραπέμπουν στην Ελλάδα μετά την επίσκεψή της το 1954 σε Αθήνα, Επίδαυρο, Μυκήνες, Δελφούς, Κρήτη, Ρόδο, Κω, Πάτμο, Δήλο και Σαντορίνη. Ο άντρας της, ζωγράφος Μπεν Νίκολσον (1894-1982), φιλοτέχνησε πολλά έργα με αναφορές στη χώρα πολύ πριν ταξιδεύσει εκτεταμένα στην Ελλάδα από το 1959.
Πριν απ’ αυτούς μας επισκέφτηκε ένας άλλος συμπατριώτης τους. Ήταν ο ζωγράφος Τζον Κράξτον (1922-2009) που έφτασε το 1946 και ερωτεύτηκε τη χώρα. Μαζί του ήρθε ο διάσημος Βρετανός ζωγράφος Λουσιάν Φρόιντ, ο οποίος στον Πόρο φιλοτέχνησε το πορτρέτο του φίλου του. Ο Κράξτον εγκαταστάθηκε στην Κρήτη το 1960 και άρχισε να αποτυπώνει στα ζωγραφικά του έργα την καθημερινότητα, βοσκούς, σπίτια, αγροκτήματα και ζώα. Στη φωτογραφία έργο του Τζον Κράξτον με τίτλο “Μαύρο ελληνικό τοπίο με μορφές”.
Σκόπελος, Ύδρα και Κυκλάδες
Είναι τα έργα τους και οι ιστορίες τους που σε υποδέχονται στην έκθεση. Στο επόμενο δωμάτιο η γνωστή μας ποιήτρια και εικαστικός Ετέλ Αντνάν (1925), κόρη χριστιανής Ελληνίδας και μουσουλμάνου Σύρου, εκθέτει τον «Κήπο στη Σκόπελο», που έφτιαξε στο σπίτι που διατηρεί στο ελληνικό νησί. Σε μορφή βιβλίου το έργο της, «συνομιλεί» στον ένα τοίχο με τις «Δήλιες Ωδές» του Σάι Τουόμπλι, μια σειρά σχεδίων που δημιουργήθηκαν στη διάρκεια της πρώτης του επίσκεψης στις Κυκλάδες το 1961 και αντιπροσωπεύουν τη σταθερή εμμονή του καλλιτέχνη με τον ελληνικό πολιτισμό και τη μυθολογία, και στον άλλο με τη ζωγραφική σε μάρμαρο του Αμερικανού ζωγράφου και χαράκτη Μπράις Μάρντεν. Τα μαρμάρινα θραύσματα μάζεψε ο ίδιος στην Ύδρα, την οποία επισκέπτεται κάθε χρόνο.
Μια Ελληνοαμερικανίδα και ένας Ρουμάνος
Ακολουθεί το έργο της Λίντα Μπενγκλίς, της οποίας τα πτυχωμένα και επιχρυσωμένα γλυπτά θυμίζουν τα ενδύματα των Καρυάτιδων, και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα Έλληνα καλλιτέχνη της διασποράς που μεγάλωσε στην Αμερική, αλλά διατηρεί ισχυρούς δεσμούς με τον πολιτισμό της Ελλάδας.
Κεντρική θέση κατέχει η σειρά των είκοσι πέντε γλυπτών «Magie a la noix» του Ρουμάνου Ντάνιελ Σπόερι, που υπήρξε και πρωτεργάτης του κινήματος Φλούξους. Δημιούργησε τα γλυπτά στη διάρκεια της 12μηνης παραμονής του στη Σύμη, από απορρίμματα που συνέλεξε, υπολείμματα τροφίμων και αντικείμενα που ξέβραζε το κύμα. Ένα χρόνο μετά, έγραψε το βιβλίο «Μυθολογία και κεφτέδες», που αντιπροσωπεύει με μοναδικό τρόπο την πεμπτουσία της συσχέτισης τροφής και πολιτισμού από τον καλλιτέχνη.
Ευφάνταστο μουσείο μοντέρνας τέχνης στη Σύρο
Εντυπωσιακό είναι το δωμάτιο του Γερμανού Μάρτιν Κιπενμπέργκερ (1953-1997) με το θρυλικό έργο MoMAS (Museum of Modern Art Syros). Ένα εκτεταμένο και χαρακτηριστικά χιουμοριστικό έργο που χρησιμοποιεί ένα από τα πολλά μισοχτισμένα κτήρια της χώρας ως σημείο εκκίνησης για τη δημιουργία ενός ευφάνταστου μουσείου μοντέρνας τέχνης, στελεχωμένου από φίλους και γνωστούς του καλλιτέχνη – παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Επίσης, το «Metro Net» του ίδιου καλλιτέχνη, ένα φανταστικό σύστημα υπόγειου σιδηρόδρομου, το οποίο ξεκίνησε στη Σύρο με την πρώτη είσοδο μετρό που χτίστηκε εκεί το 1993, παρουσιάζεται μέσα από μακέτες, πίνακες, σκίτσα και εφήμερα.
Διόνυσος και γκρίζες επιφάνειες
Στην έκθεση εκτίθενται επίσης οι διθυραμβικοί πρώτοι πίνακες του Markus Lüpertz από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο τίτλος των οποίων αναφέρεται σε εκστατικά τραγούδια και τελετουργίες προς τιμήν του Διονύσου. Ακόμη οι πίνακες αφηρημένης τέχνης του επίσης Γερμανού Χέλμουτ Μίντεντορφ, που είναι ένας καίριος σχολιασμός των γκρίζων τσιμεντένιων επιφανειών που κυριαρχούν στην Αθήνα. Οι νεότεροι καλλιτέχνες στην έκθεση, Manfred Pernice και Juergen Teller, προσφέρουν μια ειρωνική ματιά στη σύγχρονη θέση της κλασικής κληρονομιάς στο ύφος του Μάρτιν Κιπενμπέργκερ.
Η περίπλοκη σχέση με τη μητέρα – πατρίδα
Την έκθεση συμπληρώνουν οι γεννημένοι στην Ελλάδα Λουκάς Σαμαράς (το έργο του “Φωτογραφική Μεταμόρφωση” αριστερά, στη φωτογραφία), Ιάννης Ξενάκης και Γιάννης Κουνέλλης, που έφυγαν από τη χώρα σε νεαρή ηλικία αλλά συνέχισαν να δημιουργούν έργα στενά συνδεδεμένα με την ιστορία και τον πολιτισμό της, αντιπροσωπεύονται από εμβληματικά έργα που αποκαλύπτουν τη συχνά περίπλοκη σχέση τους με τη μητέρα – πατρίδα.
Ο Λέοναρντ Κοέν παρακολουθεί ένα πουλί
Από τα ηχεία ακούγεται το γνωστό τραγούδι «Πουλί πάνω σε σύρμα» του Λέοναρντ Κοέν, που ως γνωστόν αγόρασε σπίτι στην Ύδρα το 1960. Το εμπνεύστηκε την εποχή που άρχιζε η τεχνολογική ανάπτυξη στο νησί με την ηλεκτροδότηση και την τηλεφωνική σύνδεση. Ο Κοέν από το παράθυρό του παρακολουθούσε τα πουλιά να κάθονται στα τηλεφωνικά καλώδια.
«Πουλί πάνω σε σύρμα», οι στίχοι
Σαν πουλί πάνω σε σύρμα, / σαν μεθυσμένος σε μεταμεσονύκτια χορωδία/ προσπάθησα με τον τρόπο μου να είμαι ελεύθερος./ Σαν σκουλήκι πιασμένο σε άγκιστρο, / σαν ιππότης από παλιομοδίτικο βιβλίο/ φύλαξα όλες τις κορδέλες μου για σένα./ Αν ήμουν σκληρός, ελπίζω να το αφήσεις να ξεχαστεί./ Αν δεν ήμουν αληθινός, ελπίζω να ξέρεις πως δεν ήταν για σένα.
Οι παραλληλισμοί
Ανάμεσα στα ερωτήματα που εγείρει η έκθεση είναι το πώς ο ρόλος του αρχαίου πολιτισμού άλλαξε στη σύγχρονη τέχνη και πότε οι καλλιτέχνες σταμάτησαν να ταξιδεύουν στην Ελλάδα για μεγάλες χρονικές περιόδους. Η έκθεση φωτίζει την εντυπωσιακή αλλαγή του σύγχρονου πολιτισμού, στον οποίο ο παραδοσιακός «Μεγάλος Περίπατος», τόσο στενά συνδεδεμένος με τον Μπάιρον και τους ρομαντικούς καλλιτέχνες, έχει εμφανώς φτάσει σε ένα τέλος. Πού αναζητούν τώρα έμπνευση οι καλλιτέχνες και ποιοι παραλληλισμοί μπορεί να γίνουν τη σημερινή παγκοσμιοποιημένη εποχή της υπερκινητικότητας, συγκριτικά με τα ταξίδια και τις πολιτιστικές εξερευνήσεις καλλιτεχνών των προηγούμενων γενεών;
Οι καλλιτέχνες
Συμμετέχοντες καλλιτέχνες: Etel Adnan, Lynda Benglis, Leonard Cohen, John Craxton, Barbara Hepworth, Martin Kippenberger, Jannis Kounellis, Markus Lüpertz, Brice Marden, Helmut Middendorf, Ben Nicholson, Manfred Pernice, Lucas Samaras, Daniel Spoerri, Juergen Teller, Cy Twombly, Iannis Xenakis.
Επιμέλεια έκθεσης: Jessica Morgan
Η Jessica Morgan έχει επιμεληθεί μεγάλες εκθέσεις στην Tate, μεταξύ των οποίων τις αναδρομικές εκθέσεις του Gabriel Orozco (2011), του John Baldessari (2009) και του Martin Kippenberger (2006), καθώς και ομαδικές εκθέσεις, όπως οι: Common Wealth (2003), Time Zones (2004) και The World as a Stage (2007).
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Νεοφύτου Δούκα 4. Διάρκεια έκθεσης έως 10 Οκτωβρίου 2011.
Η Μαργκότ Φοντέιν και ο Βρετανός ζωγράφος Τζον Κράξτον σε διακοπές στο Μπούρτζι του Ναυπλίου το 1951.
