Του Παναγιώτη Μήλα
[email protected]
Είναι πολύ περίεργο όταν σου λέει κάποιος να κάνεις ένα ταξίδι στον κόσμο ξεκινώντας από ένα… υπόγειο. Στη γωνία Κύπρου 91α και Σικίνου 35α υπάρχει μία μοναδική Κυψέλη πολιτισμού: Το Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων. Ένα υπόγειο…
Κατεβαίνεις λίγα σκαλιά και βρίσκεσαι στο χώρο υποδοχής και στο «καφέ». Καθιστικό, βιβλία κ.λπ. Από το μπαλκόνι βλέπεις κάτω την αίθουσα όπου φιλοξενούνται όλες οι εκδηλώσεις του Κέντρου. Εκεί, η Φωτεινή Μπάνου και ο Δημήτρης Αλεξάκης, που έχουν την καλλιτεχνική διεύθυνση, πέτυχαν κάτι πολύ δύσκολο ειδικά στην εποχή μας με τις δεκάδες καθημερινές πολιτιστικές προτάσεις. Με τις επιλογές τους λοιπόν έχουν πείσει τον κόσμο πως όποια μέρα και να πας, όποια εκδήλωση και να παρακολουθήσεις δεν θα βγεις χαμένος.
Αυτό μου συνέβη πριν από λίγες ημέρες όταν περνώντας από εκεί είπα να σταματήσω και να κατέβω αυτά τα λίγα σκαλιά.
Μπήκα, πήρα τον καφέ μου και ρώτησα τι θα μπορούσα να παρακολουθήσω εκείνο το βράδυ. Μου έδωσαν το έντυπο και διάβασα πως η Θεατρική Ομάδα Λωτοφάγοι παρουσίαζε «Το πορτραίτο της Ντόρα». Είδα πως πρόκειται για έργο γραμμένο το 1976 από τη Γαλλίδα συγγραφέα και θεωρητική του φεμινισμού Hélène Cixous που παρουσιάστηκε στο «Κέντρο» από τις 8 Δεκεμβρίου 2014 και μέχρι τις 3 Φεβρουαρίου 2015 για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα σε σκηνοθεσία Αθηνάς Αρσένη και μουσική Λαέρτη Μαλκότση.
Διάβασα ακόμη ότι «Το Πορτραίτο της Ντόρα», που είναι βασισμένο στη θεραπεία της δεκαοχτάχρονης Ιda Bauer, ανατρέχει στις απαρχές της ψυχαναλυτικής θεωρίας και εστιάζει στα κενά, τις αντιφάσεις και τις προκαταλήψεις της φροϋδικής μελέτης πάνω στην υστερία, παρουσιάζοντας μια εναλλακτική εκδοχή των γεγονότων από την οπτική γωνία του κοριτσιού.
* Η Hélène Cixous γεννημένη στην Αλγερία το 1937, είναι γνωστή από τη μακροχρόνια συνεργασία της με το Théâtre du Soleil και την Ariane Mnouchkin. Είναι ακαδημαϊκός, φεμινίστρια, φιλόσοφος, ποιήτρια, θεατρική συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας, κυριότερη εκπρόσωπος της μετα-δομιστικής φεμινιστικής θεωρίας. Η Hélène Cixous επιμένει να καταπατά τα παραδεδεγμένα όρια μεταξύ ακαδημαϊκού λόγου και ποιητικής γλώσσας και να εξυμνεί τη ζωή παρά τον θάνατο. Η ζωή και το έργο της είναι μια διαρκής προσπάθεια χειραφέτησης του εαυτού και των άλλων, μια αμιγώς πολιτική πράξη ταυτόχρονα όμως με μία ποιητική εκφορά του λόγου.
Για την παράσταση η σκηνοθέτις Αθηνά Αρσένη γράφει στο πρόγραμμα: «…δεν υπάρχει μεγαλύτερη θλίψη από την ανάμνηση της αγάπης».
Μνήμη… Πόσο σημαντική έννοια είναι για μας τους Λωτοφάγους! Τι είναι προτιμότερο, να θυμάσαι κάτι που σε πόνεσε ή να το ξεχνάς; Λωτός… φρούτο που αφαιρεί τη μνήμη… ξεχνάς από πού έρχεσαι και πού πηγαίνεις… ξεχνάς τον προορισμό σου, την Ιθάκη σου! Αιώνες μετά την Οδύσσεια, ακόμη αναζητούμε τη δικιά μας Ιθάκη ή αλλιώς την απάντηση σε κάθε ερώτημα που μας ακολουθεί, σε κάθε αγωνία που μας κατατρέχει… ή μήπως επιλέγουμε να μην τη βρούμε; Φοβόμαστε ότι εκεί βρίσκεται η πραγματική αλήθεια… η αλήθεια που μας θλίβει!
«Όπου υπάρχει καπνός… υπάρχει φωτιά!»
Κατά τους περασμένους αιώνες υπήρχε η πεποίθηση ότι η υστερία είναι κατ’ εξοχήν γυναικεία ασθένεια και συνδέεται με τη μήτρα “υστέρα”, άποψη που η σύγχρονη ψυχολογία και ψυχιατρική κατέρριψε. Η Hélène Cixous γράφοντας αυτό το έργο έρχεται σε αντιπαράθεση με τον Φρόυντ θέλοντας να βγάλει στην επιφάνεια και την πλευρά του κοριτσιού που ήταν αντιμέτωπο με τις συντηρητικές απόψεις της αστικής βιεννέζικης κοινωνίας. Η Ντόρα, ένα δεκαοχτάχρονο κορίτσι, προσπαθεί να ανακαλύψει ποια είναι η σεξουαλική της ταυτότητα, ποια η αλήθεια και ποιο το ψέμα, τα θέλω της και τα θέλω των άλλων… σε μία θεραπεία που κρατάει μόνο τρεις μήνες… μέσα από τις αναμνήσεις, τις φαντασιώσεις και τα όνειρά της.
Στο πρόγραμμα επίσης, μια άλλη Ντόρα, η Δρ. Ψυχανάλυσης Ντόρα Περτέση γράφει:
Η Ντόρα και το ερώτημα της θηλυκότητας
«Η Ντόρα, ψευδώνυμο της Ida Bauer (1882-1945), γεννήθηκε στη Βιέννη και άρχισε την ανάλυσή της με τον Ζίγκμουντ Φρόυντ, έπειτα από αίτημα του πατέρα της που θορυβήθηκε μήπως η κόρη του αυτοκτονήσει, έχοντας ήδη βρει ένα αποχαιρετιστήριο γράμμα της.
Η ανάλυσή της, που διήρκησε μόλις τρεις μήνες και η οποία εξιστορείται λεπτομερώς στο έργο του Φρόυντ “Μελέτες για την υστερία”, διακόπηκε απότομα κατόπιν απόφασης της ίδιας της Ντόρας.
Επρόκειτο για μια νεαρή, έξυπνη και καλλιεργημένη κοπέλα αστικής τάξης η οποία είχε παρουσιάσει στο παρελθόν και παρουσίαζε στο παρόν νευρωτικά, υστερικής φύσεως, συμπτώματα, όπως: βήχα, δύσπνοια, αφωνία, πονοκεφάλους, κακοδιαθεσία και υστερική εν γένει συμπεριφορά.
Η μητέρα της, ασήμαντη και υποτιμημένη προσωπικότητα, ανέκαθεν υπέφερε από τη «νεύρωση της νοικοκυράς», ενώ ο πατέρας της, έξυπνος επιχειρηματίας, διατηρούσε από χρόνια σχέση με την κυρία Κ., σύζυγο του κυρίου Κ., φιλικού ζευγαριού της οικογένειας. Ας σημειώσουμε ότι τον οικογενειακό αστερισμό συμπλήρωνε ένας αδελφός λίγο μεγαλύτερος από την Ντόρα.
Κατά τη διάρκεια της ψυχανάλυσής της η Ντόρα εξιστόρησε την αλήθεια της, γενεσιουργό αιτία των συμπτωμάτων της, η οποία είχε ως εξής: θεωρούσε ότι είχε εξαπατηθεί ως προς την αγάπη του πατέρα της και ότι αυτός στην ουσία τη χρησιμοποιούσε για να καλύπτει τη σχέση του με την Κ. Κατά τη διάρκεια ενός περιπάτου της Ντόρας και του Κ. αυτός της πρότεινε ερωτική σχέση και όταν του ζητήθηκαν εξηγήσεις από τον πατέρα της, ο οποίος το έμαθε από την κόρη του, ο Κ. αρνήθηκε τα πάντα και είπε ότι όλα αυτά τα φαντάστηκε το ταραγμένο μυαλό της Ντόρας. Όταν, τέλος, εκείνη ζήτησε από τον πατέρα της να σταματήσει κάθε επαφή με το ζεύγος Κ., ο τελευταίος αντέδρασε έντονα, θεώρησε ότι ζηλεύει, και αρνήθηκε να το κάνει.
Η αμφιθυμία προς αυτόν τον πατέρα αξίζει να καταγραφεί: ενώ από τη μια πλευρά τον κατηγορούσε ότι προσπαθούσε να την εξαγοράσει με διάφορα δώρα που της έκανε, από την άλλη έκανε ό, τι είναι δυνατόν για να διευκολύνει τη σχέση του με την Κ.
Η Ντόρα εξιστόρησε στον Φρόυντ διάφορα συμβάντα, μεταξύ άλλων, το φιλί του Κ., όταν ήταν δεκατεσσάρων ετών, την έντονη αποστροφή που ένιωσε, η οποία στη συνέχεια έδωσε ως σύμπτωμα μια ανορεξία, όπως και παραισθήσεις στο πάνω μέρος του σώματός της εξαιτίας του βίαιου αγκαλιάσματος.
Όσον αφορά τη σχέση της με την Κ., η Ντόρα ανέφερε ότι τη θαύμαζε ως γυναίκα και όταν μιλούσε γι’ αυτήν επαινούσε το «υπέροχο λευκό κορμί της» σε τόνο που ταίριαζε περισσότερο σε μια ερωτευμένη, ενώ δεν ξέχασε να πει στον Φρόυντ ότι στο μουσείο της Δρέσδης, που είχε επισκεφτεί σ’ ένα ταξίδι, έμεινε μιάμιση ώρα να θαυμάζει μια Μαντόνα η οποία στους συνειρμούς της συνδεόταν με το ερώτημα της θηλυκότητας.
Η σχέση της με τον Κ. έλαβε οριστικά τέλος όταν σε έναν περίπατό τους εκείνος της εξομολογήθηκε την αγάπη του και της είπε ότι η γυναίκα του δεν είναι σημαντική γι’ αυτόν. Τότε η Ντόρα τον χαστούκισε και έφυγε τρέχοντας.
Τα περισσότερα συμπτώματα της Ντόρας θεραπεύτηκαν μετά από άρση της απώθησης και τις κατάλληλες ερμηνείες από την πλευρά του ψυχαναλυτή. Εντούτοις, ο Φρόυντ δεν έδωσε την πρέπουσα θέση στο ζήτημα της Άλλης γυναίκας, δηλαδή της Κ., ως προς τη μεταβιβαστική σχέση με την αναλυόμενή του.
Το 1951, ο Λακάν, στο γραπτό του «Παρέμβαση για τη μεταβίβαση», καταπιάνεται με την περίπτωση της Ντόρας και θεωρεί ότι η αρνητική μεταβίβαση που είχε ως αποτέλεσμα την πρόωρη διακοπή της θεραπείας, σχετιζόταν με τις προκαταλήψεις του Φρόυντ πάνω στη σχέση άνδρα/ γυναίκα, όπως επίσης και με τη λανθασμένη ερμηνεία που αυτός έδωσε, ότι δηλαδή η Ντόρα ήταν ερωτευμένη με τον Κ. – κάτι στο οποίο και ο ίδιος ο Φρόυντ αναφέρεται, κάνοντας την αυτοκριτική του.
Πιο ειδικά, όπως αναφέρει ο Λακάν, στην πρώτη ανάπτυξη της αλήθειας, αυτά δηλαδή που εξιστορεί η Ντόρα, ακολουθεί μια πρώτη διαλεκτική ανατροπή: ο Φρόυντ αρνείται την αθωότητά της και της λέει ότι έχει ευθύνη γι’ αυτό που της συμβαίνει, και τότε, δεύτερη ανάπτυξη της αλήθειας, η Ντόρα το παραδέχεται φέρνοντας στην επιφάνεια νέο υλικό όπως επίσης και τη ζήλεια. Έπεται μια δεύτερη διαλεκτική ανατροπή, και, ενώ το αντικείμενο ζήλεια φαίνεται αρχικά να είναι ο πατέρα της, στην ουσία το σημαντικό για την Ντόρα είναι το ενδιαφέρον της για την Κ., την αντίπαλό της.
Στην τρίτη ανάπτυξη της αλήθειας έρχεται στην επιφάνεια η γοητεία που ασκούσε η Κ. στην Ντόρα και τίθεται ένα ερώτημα: γιατί η Ντόρα δεν είναι θυμωμένη μαζί της αλλά κατηγορεί τον πατέρα της; Αντί να έχουμε μια τρίτη διαλεκτική ανατροπή, ο Φρόυντ αποτυγχάνει να αντιληφθεί τη συμβολική διάσταση αυτού του ενδιαφέροντος. Μέσα από τις προκαταλήψεις του, παραπλανάται και ερμηνεύει λανθασμένα τον υποτιθέμενο έρωτα προς τον Κ., ενώ το ζητούμενο ήταν η Κ., ως αντικείμενο γύρω από το οποίο η Ντόρα προσπαθούσε να αρθρώσει το ερώτημά της του τι είναι μια γυναίκα. Διότι, μέσω της ταύτισής της μ’ έναν άνδρα, τον Κ., η Ντόρα προσπαθεί να διασαφηνίσει το μυστήριο της γυναικείας της ταυτότητας και γι’ αυτόν τον λόγο τον χαστούκισε όταν εκείνος της είπε αυτό που δεν άντεχε να ακούσει -ότι η Κ. δεν είναι σημαντική γι’ αυτόν- διότι αν η γυναίκα του δεν ήταν σημαντική γι’ αυτόν τότε τι θα μπορούσε εκείνος να είναι γι’ αυτήν;
Δύο χρόνια αργότερα, η Ντόρα επισκέφτηκε εκ νέου τον Φρόυντ και του είπε ότι τελικά ο πατέρας της ομολόγησε τη σχέση του με την Κ., ενώ ο Κ. δέχτηκε ότι το συμβάν στη λίμνη είχε γίνει και δεν ήταν της φαντασίας της Ντόρας.
Σημαντικό υλικό για την ερμηνευτική προσέγγιση του Φρόυντ προήλθε από δύο όνειρα της Ντόρας: το όνειρο με την κοσμηματοθήκη και την πυρκαγιά και το όνειρο με τον θάνατο του πατέρα της».
«Η μεγαλύτερη εν ζωή συγγραφέας της γαλλικής γλώσσας»
Αναζητώντας στο Διαδίκτυο δυο λόγια για τη συγγραφέα βρήκα τα εξής: H Ελέν Σιξού (Εβραία, γεννημένη στο Αλγέρι το 1937) είναι μία από τις πιο εξαιρετικές περιπτώσεις συγγραφέων και στοχαστών της εποχής μας. Καταξιωμένη ως η μεγαλύτερη εν ζωή συγγραφέας της γαλλικής γλώσσας από τον Ζακ Ντερριντά, η Ελέν Σιξού εκτύλιξε τη ζωή της μέσα από διαφορετικά είδη δράσεων και μορφών της γλώσσας, συνθέτοντας νέα πεδία σκέψης και λόγου. Με τις ιδιότητες της θεωρητικού, φεμινίστριας, κριτικού της λογοτεχνίας, φιλοσόφου και θεατρικού συγγραφέα, η Ελέν Σιξού έχει συγγράψει πάνω από 40 βιβλία.
Γράφει δημιουργώντας ένα χώρο του «μεταξύ», μεταξύ ποίησης επινόησης θεωρίας αυτοβιογραφίας φιλοσοφίας. Τα διαφορετικά είδη λόγου δεν κανονικοποιούνται, παρά μόνο σχεδιάζουν μία περιοχή ανοιχτή σε δυνατότητες πολυφωνίας και πολλαπλότητας. Η κοινή διάσταση όλων των παραπάνω ίσως είναι η ποιητική φωνή των έργων της που ακούγεται δυνατά μέσα μας καθώς τη διαβάζουμε. Άλλωστε, η ίδια έχει πει: «Έδωσα στον εαυτό μου το δικαίωμα του ποιητή, αλλιώς δεν θα τολμούσα να μιλήσω».
Όταν δεν μπορείς να κάνεις πίσω…
Αυτά διάβασα και πήρα τη θέση μου στην αίθουσα. Το θέμα του έργου δεν με ενθουσίαζε ιδιαίτερα. Σίγουρα δεν θα με έκανε να διασκεδάσω. Όμως τώρα ήταν αργά. Δεν υπήρχε περίπτωση να κάνω πίσω. Κάθισα και περίμενα.
Τα φώτα σβήνουν. Η παράσταση αρχίζει. Τρεις νέες ηθοποιοί αρχίζουν να ξετυλίγουν το κουβάρι αυτής της αληθινής ιστορίας που παρουσιαζόταν για πρώτη φορά σε σκηνή ελληνικού θεάτρου. Το ενδιαφέρον μου άρχισε να μεγαλώνει γιατί μέσα από αυτή την ιστορία μάθαινα περισσότερα για τον Φρόυντ. Ακόμη θαύμαζα τις νεαρές ηθοποιούς που λέξη τη λέξη, φράση τη φράση, σκηνή τη σκηνή είχαν το χάρισμα να κερδίζουν και τον πιο αδιάφορο –όπως ήμουν εγώ– θεατή. Όσο προχωρούσε η ώρα τόσο μεγάλωνε και η περιέργεια για την εξέλιξη της ιστορίας. Η ερμηνεία των τριών κοριτσιών είχε κάτι το ιδιαίτερο. Ήταν πολύ φρέσκια και δυναμική. Ήταν ολοφάνερο πως και οι τρεις δεν διεκπεραίωναν το ρόλο τους. Τον είχαν κάνει δικό τους και τον μοιράζονταν απλόχερα με τους θεατές. Τρία λαμπερά διαμαντάκια: Μαρία Κοντογούρη, Μαρία Κουθούρη, Νάντια Συρίου. Εξαιρετικές αλλά παράλληλα τυχερές αφού είχαν την ευκαιρία να συνεργαστούν με τον μοναδικό Λαέρτη Μαλκότση (μουσική και φωνή). Την ομάδα συμπλήρωναν με ιδιαίτερη επιτυχία οι: Ιωάννα Παπαϊωάννου, σκηνικά και Σοφία Χριστίνα Ραδίτσα, ενδυματολογία. Το βίντεο της παράστασης ήταν του Γιάννη Αρσένη και η σκηνοθεσία της Αθηνάς Αρσένη. Το γνωστό επώνυμο με έκανε να παίξω το παιχνίδι των υποθέσεων, στο οποίο πάντοτε χάνω. Αυτή τη φορά -δεν ξέρω γιατί- έπαιξα και κέρδισα. Το επώνυμο Αρσένη με έφερε πολλά χρόνια πίσω στην Ιθάκη. Τότε που ο επί 20ετία δήμαρχος του νησιού Σπύρος Αρσένης διοργάνωνε το Φεστιβάλ Θεάτρου. Από εκεί πέρασαν πολλοί θίασοι και πολλοί ηθοποιοί που και σήμερα λάμπουν. Ήταν τόσο επιτυχής αυτός ο θεσμός (που άρχισε το 1975) που πηγαίναμε στο νησί τρία συνεχή χρόνια μόνο για το Φεστιβάλ. Ο Σπύρος Αρσένης και σήμερα ασχολείται με τις τέχνες. Το 2013 μάλιστα έκανε μια συναυλία – αφιέρωμα στον Άγγελο Σικελιανό με μουσική και τραγούδια του πάνω σε στίχους του μεγάλου Έλληνα ποιητή. Κρίμα που άργησα να συνδέσω την Αθηνά και τον Γιάννη με τον πατέρα τους, Σπύρο. Θα τους αναζητούσα εκείνο το βράδυ για να τους σφίξω το χέρι και να τους πω ένα μεγάλο ευχαριστώ για τη χαρά που μου πρόσφεραν με «Το Πορτραίτο της Ντόρα». Τους το λέω από εδώ, με την ελπίδα η παράσταση αυτή να επαναληφθεί, γιατί αξίζει έτσι όπως την παρουσίασαν. Μάλιστα η Αθηνά Αρσένη πέτυχε να κάνει προσιτό και στον πιο αδαή θεατή, το κείμενο της Hélène Cixous. Κατάφερε να μας κάνει πιο πλούσιους και με όσα μάθαμε για τον Φρόυντ αλλά και γιατί απολαύσαμε τις ερμηνείες των τριών ηθοποιών της που σαφώς ακολουθούσαν τις οδηγίες και τους κώδικές της.
Οι συντελεστές της παράστασης
Κείμενο: Hélène Cixous
Μετάφραση: Λένα Κληρονόμου
Σκηνοθεσία: Αθηνά Αρσένη
Σκηνικά: Ιωάννα Παπαϊωάννου
Ενδυματολογία: Σοφία Χριστίνα Ραδίτσα
Μουσική: Λαέρτης Μαλκότσης
Βίντεο: Γιάννης Αρσένης
Ερμηνεία: Μαρία Κοντογούρη, Μαρία Κουθούρη, Νάντια Συρίου
Φωνή Έργου: Λαέρτης Μαλκότσης
Φωτογραφία: Θοδωρής Καρακοζίδης
Αφίσα: Tommaso Taraschi
Πρόγραμμα: Ιωάννα Παπαιωάννου
Βοηθός Παραγωγής: Μαρία Νίτσου
Υπεύθυνη Επικοινωνίας: Ηλιάς Γεραφέντη
Πληροφορίες για το έργο
«Το πορτραίτο της Ντόρα» από την Hélène Cixous και την ομάδα «Λωτοφάγοι».
Από τις 8 Δεκεμβρίου 2014 μέχρι και τις 3 Φεβρουαρίου 2015
Δευτέρα και Τρίτη στις 9 μ.μ.
Στο Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων
Κύπρου 91Α και Σικίνου 35Α, Κυψέλη.
Τηλέφωνο: 213- 00. 40. 496
Κινητό: 6945- 34. 84. 45
* Και στις τρεις φωτογραφίες από αριστερά: Μαρία Κοντογούρη, Μαρία Κουθούρη, Νάντια Συρίου. Στην τέταρτη φωτογραφία η Αθηνά Αρσένη και στην πέμπτη η αφίσα του Tommaso Taraschi για την παράσταση.
