17.3 C
Athens
Παρασκευή 29 Μαρτίου 2024

«Ο μαύρος γάτος», η «Aρκούδα» και ο «Aυτόχειρ» μετρούν θεατρικά τον πόνο…

Tης Ειρήνης Αϊβαλιώτου

«Στάζει δ᾿ ἀνθ᾿ ὕπνου πρό καρδίας μνησιπήμων πόνος· καί παρ᾿ ἄκοντας ἦλθε σωφρονεῖν». Ο στίχος του Αισχύλου, οικείος σε πολλούς από εμάς λόγω της διέλευσής του στον «Τελευταίο σταθμό» του Σεφέρη («Στάζει τη μέρα, στάζει στον ύπνο / μνησιπήμων πόνος») μας καλεί να συνειδητοποιήσουμε γιατί η μνήμη και ο πόνος, σε όλους τους συνδυασμούς τους (και η μνήμη του πόνου, και ο πόνος της μνήμης) είναι βασικά στοιχεία που διατρέχουν τις ζωές μας, τις ενώνουν, τις συνδέουν, τις περιέχουν. Ο πικρός πόνος στην καρδιά, λέει ο αρχαίος ποιητής στον «Αγαμέμνονα» (Χορός, 164-166), ακόμη και στον ύπνο μας ξεροσταλιάζει· και χωρίς να το θέλουμε μας θυμίζει τα βάσανά μας και μας σωφρονίζει.
Δεν υπάρχει απώλεια χωρίς πόνο, γέννα χωρίς πόνο και Ιστορία χωρίς πόνο. Ζωή χωρίς πόνο. Δημιουργία χωρίς πόνο. Ο πόνος είναι ίσως το πιο ανθρώπινο, ταυτόχρονα όμως και το πιο επώδυνο συναίσθημα που υπάρχει. Άπειρες προσπάθειες της ανθρώπινης διανόησης έχουν ασχοληθεί με την καταπολέμησή του. Το φαινόμενο όμως του πόνου, λόγω της πολυπλοκότητάς του, είναι -κατά ένα μεγάλο μέρος του- άλυτο και ακατανόητο.
Είναι ο πόνος σύμϕυτος με την ύπαρξη; Έχουμε γεννηθεί για να πονάμε; Πώς υπομένουμε τις αντιξοότητες και τις πίκρες της ζωής; Τι αντίδοτο υπάρχει στη δυστυχία; Είναι η αυτοκτονία λύση; Ποιος είναι ο απόηχος μιας αυτοκτονίας; Τι ίχνος αφήνει ο εθελούσιος θάνατος αλλά και το πέρασμα από τη ζωή; Αυτά τα ερωτήματα θέτουν τρεις νέοι και πολυτάλαντοι ηθοποιοί με την παράστασή τους “Μονάδα Μέτρησης Πόνου”, που την παρακολούθησα στο BIOS.TESLA Basement. Πρόκειται για τους Ηλία Βογιατζηδάκη, Στεφανία Καλομοίρη, Μυρτώ Πανάγου. Η σκηνοθεσία είναι της Μυρτώς Πανάγου και η δραματουργία της Παναγιώτας Κωνσταντινάκου.
Πόνος είναι µια δυσάρεστη αισθητική και συναισθηµατική εµπειρία, που σχετίζεται µε πραγµατική ή δυνητική ιστική βλάβη ή περιγράφεται από τον παθόντα µε τους όρους µιας τέτοιας βλάβης. Πρόκειται για έναν ορισμό που δεν στηρίζεται σε αυστηρά επιστημονικά παθοφυσιολογικά κριτήρια, αλλά καλύπτει «πολιτικά» την ανεπάρκειά μας.
Οι καλλιτέχνες αρθρώνουν τα διακαή ερωτήματά τους μέσω τριών διηγημάτων Νεοελλήνων πεζογράϕων της γενιάς του 1880 τα οποία συνθέτουν την παράσταση “Μονάδα Μέτρησης Πόνου”: «Ο μαύρος γάτος» (1916) του Ιωάννη Κονδυλάκη, η «Aρκούδα» (1893) και ο «Aυτόχειρ» (1895) του Mιχαήλ Μητσάκη.
Πώς αντιμετωπίζουν την αναφορά στον πόνο η λογοτεχνία και το θέατρο; Τι μπορεί να μας φανερώσει μια συνομιλία περί πόνου μεταξύ τους; Το συναίσθημα του πόνου ξεπερνά τις λέξεις. Είναι τόσο έντονο, όπως η αγάπη και η χαρά που είναι δύσκολο να περιγράψεις. Μπορεί να επηρεάσει την ψυχή και το σώμα. Πρόκειται για μια άσχημη αίσθηση που καταβάλει το εγώ κάθε ανθρώπου. Ψυχικός και σωματικός πόνος. Ποιος από τους δύο είναι πιο επώδυνος; Ποιος μένει καιρό και συνεχίζει να πληγώνει; Ο πόνος είναι ανάλογος με το υπαρκτό χτύπημα. Ο σωματικός πόνος είναι αυτός που συνήθως φεύγει, οπότε αξίζει μα φωτίσουμε αυτόν που εξακολουθεί να κοστίζει και ίσως κρατήσει για πάντα…

«Μαύρος γάτος»

Στο διήγημα «Μαύρος γάτος», που συνδέθηκε με το αντίστοιχο ομώνυμό του, του Αμερικανού συγγραφέα Edgar Allan Poe, ο Ιωάννης Κονδυλάκης σκιαγραφεί άρτια την κλιμακούμενη επιδείνωση της ψυχικής υγείας του ήρωά του, Παύλου Δαμουλή, ο οποίος υποψιάζεται πως μ’ ένα μυστηριώδη τρόπο κάποιος φίλος και συνάδελφός του στην Τράπεζα, ο Λαμιράς, του υποβάλλει την αίσθηση της τρέλας για να τον οδηγήσει στο φρενοκομείο. Εξομολογείται στον αφηγητή τους φόβους του κι εν συνεχεία, σε πρώτο πρόσωπο, ο αφηγητής μας μεταφέρει τις εξελίξεις.
Η ψυχοπαθολογία του κεντρικού ήρωα, η οδύνη του, οι βασανιστικές του παραισθήσεις και τα συμπτώματά του παραπέμπουν στο χώρο του φανταστικού. Ο συγγραφέας αναφέρει όσα γνωρίζει για τις ψυχικές διαταραχές, τις προδιαθέσεις, τις προτεινόμενες θεραπείες και περιγράφει δύο επισκέψεις σε νευρολόγο της εποχής ο οποίος χρησιμοποιεί και την ύπνωση ως θεραπευτική μέθοδο. Είτε πιο ηθογραφικός και καταγγελτικός, είτε πιο σαρκαστικός, ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Ιωάννης Κονδυλάκης προσέφερε με το έργο του. Διότι έθιξε σημαντικά προβλήματα της εποχής του που σχετίζονταν με την τρέλα, έφερε σ’ επαφή τους αναγνώστες του με τις επιστημονικές προσεγγίσεις του θέματος, έδειξε τα πρόσωπα πίσω απ’ τις ταμπέλες των τρελών, προσπάθησε να διαμορφώσει συνειδήσεις σε μια σκοτεινή εποχή, σε μια εποχή που οι ψυχικά πάσχοντες κακοποιούνταν κατ’ εξακολούθηση, δαιμονοποιούνταν και εξοστρακίζονταν απ’ το κοινωνικό σύνολο.
Οι φράσεις στο διήγημα αυτό έχουν μια κρυστάλλινη ακρίβεια υποδειγματική. Το γράψιμό του είναι απλό και μετρημένο, ενώ το πηγαίο χιούμορ του συγγραφέα κάνει το έργο ιδιαίτερα ευχάριστο στην ανάγνωση και την αφήγηση. Η πεζογραφία του Κονδυλάκη είναι ένας σταθμός, απ’ όπου περνώντας η ηθογραφία μας μετεξελίσσεται σε ψυχογραφία.

“Σκιές του νου”

Η θεατρική ομάδα χειρίστηκε με πολλή κατανόηση, σαφήνεια και σεμνότητα ένα ζήτημα δύσκολο να το προσεγγίσεις. Παρουσίασε το επιλεγμένο υλικό της με διαφορετικό χαρακτήρα και πολύ κοντά στις ευτράπελες λαϊκές αφηγήσεις. Παρουσίασαν με απόλυτη πειστικότητα και αμεσότητα τις διανοητικές αναταραχές, την ένταση της μοναξιάς, την ανατροπή των καθιερωμένων κοινωνικών αξιών, το βασανισμό των ειδών και τη λύτρωση από τις απειλητικές «σκιές του νου».
Ο πόνος είναι ένα υποκειμενικό, πολύ δυσάρεστο αίσθημα. Ο ρόλος του είναι η προστασία του ζωντανού οργανισμού. Όταν οποιαδήποτε αίσθηση φθάνει σε κορεσμό από υπερβολικά έντονα ερεθίσματα, τότε συνήθως ο οργανισμός φτάνει στα όριά του και κινδυνεύει να υποστεί απώλειες. Ο πόνος δρα ως προειδοποίηση για προφύλαξη από δυσάρεστες συνέπειες. Είναι αδύνατον να μετρηθεί. Κάθε ένας από εμάς βιώνει τον πόνο διαφορετικά και ανάλογα με τις εμπειρίες που έχει από το περιβάλλον του. Καθώς ο πόνος είναι υποκειμενικός, η ανάγκη να τον βαθμονομήσουμε οδήγησε στην επινόηση πολλών μεθόδων. Μία από αυτές είναι η κλίμακα McGill που αξιολογεί τον πόνο σε κλίμακα διαβάθμισης, όπου στο 0 αντιστοιχεί το «καθόλου πόνος» και στο 10 το «ανυπόφορος πόνος». Στην ουσία όμως ο πόνος δεν μπορεί να μετρηθεί. Ως εκ τούτου οι συντελεστές πολύ ευφυώς επέλεξαν ως τίτλο το σχεδόν οξύμωρο σχήμα «Μονάδα μέτρησης πόνου».
Διότι στην πρόκληση του πόνου μπορούν να συντελέσουν οι πλέον διαφορετικοί παράγοντες. Το επίπεδο βίωσής του διαχέεται ανάμεσα στο σωματικό και το ψυχικό στοιχείο, αν θα μπορούσε κανείς να κάνει αυτό το διαχωρισμό, διατηρεί δε ακόμη τις σκοτεινές του πλευρές.
Πόνος είναι μια συνειδητή εμπειρία και αποτελεί την απάντηση του εγκεφάλου σε κάποιο βλαπτικό ερέθισμα και συνίσταται από το άθροισμα αισθητικών, ψυχικών και γνωσιακών εγκεφαλικών διεργασιών.
Ο πόνος έχει χαρακτηρισθεί σαν το πέμπτο ζωτικό σημείο, μετά την αναπνοή, τον σφυγμό, τη θερμοκρασία και την αρτηριακή πίεση. Δυστυχώς σε ελάχιστα μέρη του κόσμου ο πόνος αξιολογείται συστηματικά, όπως τα υπόλοιπα τέσσερα.
Ο πόνος στη ζωή είναι αναπόφευκτος. Δεν υπάρχει έμψυχος οργανισμός που να μην έχει βιώσει αυτό το αίσθημα. Η Ιστορία έχει αποδείξει ότι αιώνες τώρα οι άνθρωποι πονάνε ψυχικά ή σωματικά. Αν και -σύμφωνα με τους μελετητές- ο πόνος είναι ένας, δεν κατηγοριοποιείται.
Ο καθένας μας ξεχωριστά γνωρίζει τι νιώθει όταν πονάει. Το αίσθημα αυτό υπάρχει και διαπερνά ολόκληρη τη ζωή μας. Επίσης, πολλές φορές γινόμαστε μάρτυρες του πόνου των ανθρώπων που αγαπάμε και συμπάσχουμε μαζί τους.

Ο πόνος μπορεί και να μας κάνει πιο σοφούς. Παρόλο που πολλοί άνθρωποι πονούν, υπάρχουν και πολλοί που νικούν τον πόνο.
Πόσο όμως έχει αλλάξει ιστορικά ο τρόπος αναφοράς στον πόνο; Πόσο δύσκολο είναι να περιγράψουμε τον πόνο και τι μπορεί να σημαίνει η εξωτερίκευση του πόνου για την ψυχολογική ισορροπία ενός ανθρώπου; Ποια είναι η δημόσια παρουσία του πόνου σε μια κοινωνία που βρίσκεται σε διακινδύνευση και σε κρίση; Αυτά είναι μερικά ακόμη από τα ακανθώδη ερωτήματα που θέτει η παράσταση.
Ο πόνος είναι μεν οικουμενική εμπειρία, την ίδια στιγμή όμως είναι και τόσο ατομική, τόσο προσωπική.
Στον πόλεμο, ο άνθρωπος προκαλεί πόνο σε άλλους ανθρώπους, όπως και στον βιασμό. Πόνος σε αυτές τις περιπτώσεις είναι το «συνώνυμο της ήττας».
Ο πόνος είναι ένας, είτε ψυχικός, είτε σωματικός. Ο ψυχικός πόνος περιλαμβάνει πάντα σωματικές αντιδράσεις –νευροχημικές, μυικές, νευρικές– ενώ ο σωματικός πόνος δεν υπάρχει χωρίς ψυχική συνιστώσα.

“Απονενοημένο διάβημα”

Η «Μονάδα Μέτρησης Πόνου», παίρνοντας έμπνευση από τον πόνο και δίνοντάς του κοινωνική και θεατρική διάσταση, εστίασε στην παραγωγική αφήγησή του που φέρνει κοντά τους ανθρώπους, αλλά και στα έργα της λογοτεχνίας που εδώ και αιώνες χρησιμοποιούνται για την περιγραφή του.
Έχει σημασία αν είσαι άνδρας ή γυναίκα στον πόνο. Είναι διαφορετικός αν είσαι φτωχός. Οι άνθρωποι που πονούν μαθαίνουν είτε να υποφέρουν σιωπηλά (προσπαθώντας να είναι «καλοί ασθενείς»!) είτε να κάνουν αδιάκοπα παράπονα και να θρηνούν ή να απαιτούν. Ο πόνος, λοιπόν, δεν είναι ποτέ ιδιωτικός, αλλά συνδέεται πάντα με μια διαπραγμάτευση κοινωνική.
Αν στα δύο πρώτα διηγήματα, «Ο μαύρος γάτος» του Ιωάννη Κονδυλάκη και η «Aρκούδα» του Μιχαήλ Μητσάκη, η ζωή είναι μια κατάσταση οξέως πόνου, όπου άνθρωποι και ζώα κινούνται στο όριο της σωματικής και ψυχικής αντοχής, στο τελευταίο «Ο αυτόχειρ», του Μιχαήλ Μητσάκη και πάλι, η ζωή κυλά αδιατάραχτη ύστερα από ένα ακόμη «απονενοημένο διάβημα». Δίχως να δίνονται κανενός είδους εξηγήσεις.

Η «Αρκούδα» δημοσιεύτηκε το 1893. Ο Μητσάκης είχε μια ιδιαίτερη ευαισθησία για τα ζώα που βασανίζονται και συχνά αναφέρεται σε διηγήματά του σ’ αυτό το θέμα. Στο διήγημα αυτό θα πρέπει να προσεχτεί ιδιαίτερα η παρατηρητικότητα, η δύναμη της περιγραφής και η διεισδυτικότητα της σκέψης του συγγραφέα σε συνδυασμό με την εκφραστική άνεση και το γλωσσικό πλούτο του, στοιχεία που χαρακτηρίζουν την πεζογραφία του Μητσάκη.
Τα κείμενά του παρά το περίβλημα της λόγιας ειρωνείας τους δεν κρύβουν εντελώς το σπαραγμό, την έγνοια του για τα ανθρώπινα, και μια κριτική ματιά για τα τεκταινόμενα της εποχής του, η οποία παρά το κομψό ύφος δεν υπολείπεται σε αιχμηρότητα.
Ο Μητσάκης ήταν πάντα υπέρ του αδυνάτου, του κατατρεγμένου, του αδύναμου και εναντίον της συλλογικής υστερίας. Είτε χρησιμοποιούσε το όπλο της σάτιρας ή του σαρκασμού ή το ρεαλισμό, το νατουραλισμό, τον αισθητισμό ακόμη και την κοινή λογική, δεν μιλούσε παρά με δύο τρόπους, ευθύβολα ή κάνοντας το δικηγόρο του διαβόλου. Ήταν μερικές φορές άκαμπτος, σκληρός, οξύς, ανελέητος, όταν μαχόταν την αδικία, την υποκρισία, τον φθόνο, την αδιαφορία, την αλαζονεία αλλά πάντα σπουδαίος και συγκινητικός. Ο «Αυτόχειρ» είναι ένα κείμενο το οποίο, λόγω της ιδιομορφίας του (αλλά και της ιδιομορφίας του συγγραφέως), προσελκύει το επαγγελματικό ενδιαφέρον φιλολόγων τε και ψυχιάτρων. Σαγηνεύει επίσης η άριστη χρήση της γλώσσας. Μια γλώσσα που βρίσκει λόγια για τον φόβο και τον πόνο.

Η παράσταση

Η παράσταση δίνει βάση σε κάθε αποκαλυπτική λεπτομέρεια και τονίζει το κωμικό. Ιδιαίτερη σημασία έχουν η πυκνότητα και η λιτότητά της και οι απέριττες αλλά γοητευτικές ερμηνείες των Ηλία Βογιατζηδάκη, Στεϕανίας Καλομοίρη, Μυρτώς Πανάγου.
Γνήσιο θεατρικό γεγονός, σε μια ξεχωριστή σκηνοθεσία από τη Μυρτώ Πανάγου, με ένα καλλιγραφημένο σημείωμα να ανοίγει τη βραδιά, ένα κεράκι γενεθλίων που περιμένουμε να ανάψει και η φλόγα ενός αναπτήρα που πανάει το χέρι, μια φράση στον τοίχο «Aυτοκτονώ. Aς μην ενοχληθεί κανείς» αλλά και το ερώτημα «Τι είναι πόνος;» να μας καίει τα χείλη.
Σε μαύρο του δράματος και του αινίγματος τα κοστούμια με το λευκό τούλινο φουρό (Δανάη Ελευσινιώτη) της δύστυχης μικρής αρκούδας να στροβιλίζεται και να συγκινεί.

Επιτυχημένη η δραματουργία της Παναγιώτας Κωνσταντινάκου, που κρατάει το μεδούλι από τα τρία διηγήματα, συμπτύσσει και διακλαδώνει χωρίς να κουράζει καθόλου η αφήγηση.

Πρωτότυπο και ενδιαφέρον το βίντεο της Φένιας Τσάμη. Ευρηματική η κίνηση από τον Στάθη Παπαναγιώτου και την Κατερίνα Τούμπα. Υποβλητικοί κι αυτή τη φορά οι φωτισμοί της Ζωής Μολυβδά Φαμέλη.

Θέατρο άκρως νεανικό και συναρπαστικό για τους θεατές του. Δουλεμένο με χαρά, ευθύνη και αγάπη.

Σε μια εποχή που ο πόνος είναι διάχυτος, η απελπισία χτυπά την πόρτα και του μέχρι πρότινος σίγουρου για τον εαυτό του, και η αυτοκτονία εξαπλώνεται σαν επιδημία, τρεις άξιοι όσο και νέοι ηθοποιοί καταφεύγουν στην παλαιότερη ελληνική λογοτεχνία προσπαθώντας με ένα θλιμμένο χαμόγελο και πολλή δημιουργικότητα τον πόνο της καθημερινότητας να μας απαλύνουν.
Ερευνούν με πάθος και μας παρουσιάζουν την ακριβή τους τέχνη ως ένα μέσο για να ξορκίσουμε τους ϕόβους μας – και να γιατρευτούμε.

Ταυτότητα παράστασης

BIOS.TESLA Basement
Πέμπτη 29 Οκτωβρίου – Κυριακή 29 Νοεμβρίου 2015
Παραστάσεις: Πέμπτη έως Κυριακή
Ώρα έναρξης: 20:30
Τιμή εισιτηρίου: 10 ευρώ (ενιαίο)

Σκηνοθεσία: Μυρτώ Πανάγου
Δραματουργία: Παναγιώτα Κωνσταντινάκου
Σκηνικά και Κοστούμια: Δανάη Ελευσινιώτη
Σχεδιασμός φωτισμού: Ζωή Μολυβδά Φαμέλη
Βίντεο: Φένια Τσάμη
Κίνηση: Στάθης Παπαναγιώτου, Κατερίνα Τούμπα
Βοηθός σκηνοθέτη: Στάθης Παπαναγιώτου
Φωτογραφίες: Jason Guelle
Παίζουν: Ηλίας Βογιατζηδάκης, Στεϕανία Καλομοίρη, Μυρτώ Πανάγου

* Η Μονάδα Μέτρησης Πόνου πρωτοπαρουσιάστηκε στην Ανοιχτή Πλατφόρμα του Εθνικού Θεάτρου τον Μάιο του 2015.

BIOS. TESLA
Πειραιώς 84, Αθήνα
Τηλ. 210 3425335
http://www.bios.gr/events/1299/

FB Page: https://www.facebook.com/monada.metrisis.ponou/?fref=ts
FB Event: https://www.facebook.com/monada.metrisis.ponou

Teasers
Βίντεο 1
Βίντεο 2

Βίντεο 3

Σχετικά άρθρα

Κυνηγήστε μας

6,398ΥποστηρικτέςΚάντε Like
1,713ΑκόλουθοιΑκολουθήστε
713ΑκόλουθοιΑκολουθήστε


Τελευταία άρθρα

- Advertisement -