Tης Ειρήνης Αϊβαλιώτου
«Δεν καταφέρνω να μη ζω. Δεν καταφέρνω να αντέχω να ζω».
Τα αισθήματα στο βίωμα του ψυχικού τραύματος είναι έντονος φόβος, απώλεια ελέγχου και εκμηδενισμός. Το τραύμα καταπνίγει την ανάπτυξη ενός ανθρώπου και δυσχεραίνει τις προσπάθειές του να προχωρήσει στη ζωή. Το αποσυνδέει από τον εαυτό του, τους άλλους και το περιβάλλον. Όταν ένα άτομο βρίσκεται αντιμέτωπο με την απειλή επί χρόνια, όπως συμβαίνει με τη μητέρα και τα παιδιά στο έργο «Φαέθων» του Δημήτρη Δημητριάδη, παγώνει από το φόβο, καθώς η ενέργεια του ενστίκτου της επιβίωσης είναι σαν να μην έχει τρόπο να εκδηλωθεί και στη συνέχεια να εκτονωθεί. Η οικογένεια γίνεται αθέατη φυλακή για τα μέλη της, που δύσκολα κατορθώνουν να δραπετεύσουν και να βρουν τη λύτρωση. Η σεξουαλική κακοποίηση στους κόλπους της οικογένειας, δυστυχώς, είναι ένα φαινόμενο πολύ περισσότερο εξαπλωμένο από όσο θα θέλαμε να πιστεύουμε. Διαπράττεται δε από πρόσωπα που συνήθως είναι υπεράνω υποψίας, σε όλα τα κοινωνικά στρώματα.
Ο «Φαέθων» του Δημήτρη Δημητριάδη σε σκηνοθεσία Δημήτρη Καραντζά, που παίζεται στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων – Λευτέρης Βογιατζής, στο πλαίσιο του νέου κύκλου της ζωής του με τους νέους δημιουργούς, με ικανοποίηση μαθαίνουμε πως παίρνει νέα παράταση και θα παιχτεί 4 ακόμα φορές, από την Πέμπτη 14 έως και την Κυριακή 17 Μαΐου 2015.
Ο Δημήτρης Δημητριάδης και ο Δημήτρης Καραντζάς διεισδύουν στο εσωτερικό ενός σπιτιού, στο Λονδίνο, σε μια σαφή αναφορά στον “Άμλετ” του Σαίξπηρ. Εδώ η ενδοοικογενειακή τρομοκρατία και η αλληλοεξόντωση του οικογενειακού σύμπαντος, προβάλλεται σε κοσμικό επίπεδο και θα έχει ως μοναδική διέξοδο την εξέγερση και την ανυπακοή, τον πραγματικό αλλά και συμβολικό φόνο του πατέρα, που εκπροσωπεί το νόμο, τον κυρίαρχο κανόνα της ζωής μας, την εξουσιαστική επιταγή και την ευνουχιστική βία που υφιστάμεθα έξωθεν και φέρουμε μέσα μας. Το τίμημα είναι βαρύ και η έκβαση αμφίρροπη. Το τραγικό εδράζεται στη μοιραία σύγκρουση της ανθρώπινης βούλησης με εσωτερικούς και εξωτερικούς φραγμούς. Στη διαμάχη, στη ρήξη, στην αντιπαράθεση, στην ανατροπή του «θρόνου». Ο πατροκτόνος σώζει την ανθρωπότητα, όπως και στο έργο του Ντοστογιέφσκι.
Ένας από τους βασικούς θεματικούς άξονες του έργου του Δημητριάδη είναι η ενδοοικογενειακή νοσηρότητα, ο εκφοβισμός, η κακοποίηση και η βία, η σήψη που εδράζει στον συμπυκνωμένο κοινωνικό πυρήνα της οικογένειας. Η αποσύνθεση αυτή, η ηθική κατάπτωση, συνήθως εντάσσεται σε ένα ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό μόρφωμα, το οποίο αυτή μολύνει και από το οποίο μολύνεται με αποτελέσματα καταστροφικά για όλους τους εμπλεκόμενους χαρακτήρες.
Τοποθετημένη στο Βικτωριανό Λονδίνο η οικογενειακή αυτή τραγωδία, μας παρουσιάζει έναν αποτρόπαιο ήρωα, τον Χάμνετ Λομ (Xάμνετ ο Άνθρωπος) που εφαρμόζει τη χριστιανική πίστη του με τέτοιον τρόπο ώστε οι κανόνες της πίστης αυτής διασύρονται και ακυρώνονται από την ίδια την εφαρμογή τους. Μια τραγική συνθήκη με οικουμενικές διαστάσεις, που προσπαθεί να ξεριζώσει τη ρίζα του κακού. Το έργο μας φέρνει στο νου κάτι από τη σκηνοθετική μοναδικότητα του Τρίερ, του Πολάνσκι ή του Χίτσκοκ. Το απεχθές δεν το βλέπουμε αλλά το διαπιστώνουμε, καθότι όλα το υπονοούν. Όπως στις αρχαίες τραγωδίες που ποτέ το έγκλημα δεν συντελείται επί σκηνής αλλά πίσω ή δίπλα από αυτήν. Ο θεατής όμως βεβαιώνεται γι’ αυτό και συμπάσχει.
Οι ήρωες παλεύουν, σχεδόν μάταια, να επιβιώσουν συναισθηματικά σ’ ένα αφιλόξενο περιβάλλον και η ελπίδα εμφανώς απουσιάζει. Ο τρόμος είναι καθαρά εσωτερικός -προέρχεται από την ψυχή των κεντρικών χαρακτήρων: κανένας ορατός εξωτερικός κίνδυνος δεν φαίνεται να υπάρχει και όμως τα πρόσωπα βασανίζονται αφόρητα. Στη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης, περιγράφεται με υποδόρια ειρωνεία η πάλη με έναν αδίστακτο πατέρα – αφέντη, ένα ανθρώπινο κτήνος χωρίς ηθικές νόρμες και αναστολές.
Ο νοσηρός πατέρας – δυνάστης ερμηνεύει κατά το δοκούν τις «Τρεις μελέτες για τη σεξουαλική θεωρία» του Φρόιντ. Η διαστροφή δεν είναι εκτροπή, ούτε παρέκκλιση της σεξουαλικότητας, αλλά στην ίδια της την ουσία η ανθρώπινη σεξουαλικότητα είναι διαστροφική. Με άλλα λόγια, η “εξαίρεση”, δηλαδή η διαστροφή, καταλήγει να συμπαρασύρει στην κίνησή της και τον κανόνα. Η εξαίρεση, που θα έπρεπε να προϋποθέτει την ύπαρξη ενός προκαθορισμένου ενστίκτου, μιας προκαθορισμένης σεξουαλικής λειτουργίας με σαφώς προσδιορισμένους τους κανόνες εκπλήρωσής της, η εξαίρεση αυτή καταλήγει να υπονομεύσει και να καταλύσει την ίδια την έννοια του βιολογικού προτύπου. Η συναισθηματική κακοποίηση χτυπάει το άτομο στον πυρήνα της ύπαρξής του και πολλές φορές είναι αρκετή ώστε να το κάνει να νιώσει ασήμαντο, ανάξιο να αγαπηθεί και πολλές φορές ότι είναι άχρηστος άνθρωπος που του αξίζει η τιμωρία που ζει και η συμπεριφορά που εισπράττει.
Στη σκηνή της «Οδού Κυκλάδων» είδαμε να εκτυλίσσεται μια εκρηκτική οικογενειακή τραγωδία με πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης. Το κλίμα της παράστασης είναι μελαγχολικό, οι τόνοι σκοτεινοί και η εικόνα που παρουσιάζει στο κοινό μοιραία αινιγματική, σιωπηρά απωθητική και νοητά αποκρουστική. «Οι μικρές λύπες είναι φλύαρες, η μεγάλη οδύνη είναι σιωπηλή», λέει ο Σενέκας.
Ο Δημήτρης Καραντζάς, μελετώντας σε βάθος τις ανθρώπινες συμπεριφορές, έδωσε μια σκηνική αύρα άλλοτε ψυχοκινητικής διέγερσης με έντονη κινητικότητα ή αντίθετα σε άλλες περιπτώσεις βραδυψυχισμού με ελάχιστη κινητικότητα. Έδωσε παιδικότητα, έδωσε αναπάντεχη ροή, έδωσε ρώμη και ασύγκριτη έμπνευση. Εδώ δεν είδαμε απλώς μια ακόμη προβληματική οικογένεια, είδαμε ένα οικογενειακό δράμα, απόλυτο. Ένας στοχασμός πάνω στο θέατρο, στο θέατρο που είναι και ζωή. Ένα έργο ψυχαναλυτικό, ψυχολογικό, μια αυτοδικία, μια εκδίκηση, μια νέμεση. Μια άνωθεν τιμωρία στις ηθικές παραβάσεις, στην αλαζονεία, στην πρόκληση, στην ύβρη. Μια αντεστραμμένη παραλλαγή της ιστορίας του Άμλετ.
Ακολουθώντας τα δύσβατα και πολυδαίδαλα ίχνη του μυθικού Φαέθωντα, η πολυεπίπεδη και διακειμενική προσέγγιση του Δημήτρη Δημητριάδη έχει σαν επίκεντρο αυτή τη ζοφερή οικογενειακή τραγωδία με οικουμενικές διαστάσεις. Στηρίζεται πάνω σε ένα αδιόρατο, πλην διαρκώς παρόν –ήδη μέσω του διαβατήριου τίτλου– μυθικό υπόστρωμα και εμποτίζεται από ένα πλούσιο και σύνθετο λογοτεχνικό κείμενο έμμεσης επίδρασης. Η παράσταση του Δημήτρη Καραντζά παρακολουθεί τον φυσικό χρόνο της νύχτας μιας οικογένειας – και εκτείνεται σε όλους τους χώρους του θεάτρου. Ο Φαέθων είναι ένα έργο για την πράξη. Μία παραβολή για την πάλη του ανθρώπου με το θείο και τη ζωτική ανάγκη της υπέρβασης, της αντίδρασης στην όποια άνωθεν επιβολή.
Το έργο παραπέμπει στις φερώνυμη χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη, δίχως να φιλοδοξεί να υποκαταστήσει το δραματουργικό κενό της γραμματολογικής παράδοσης.
Στα σκηνικά η Ελένη Μανωλοπούλου, στα κοστούμια η Ιωάννα Τσάμη, στην ηχητική δραματουργία ο Δημήτρης Καμαρωτός, στους φωτισμούς ο Αλέκος Αναστασίου και οι Ευδοξία Ανδρουλιδάκη – Ιωάννα Πιατά ως βοηθοί του σκηνοθέτη, όλοι άξιοι και σπάνιοι καλλιτέχνες, συντελούν στην ποιότητα και την υπεροχή της παράστασης.
Εξαιρετικές ερμηνείες από το σύνολο του θιάσου, που δείχνει αυθεντικό συναίσθημα και ετοιμότητα. Η πραγματικότητα που σκιαγραφεί το έργο γίνεται απόλυτα πειστική, αφού οι ηθοποιοί προσφέρουν απίστευτο ρεαλισμό και ποιητικότητα. Ο Περικλής Μουστάκης, στο ρόλο του πατέρα, δίνει πραγματικό ρεσιτάλ ερμηνείας. Ο Άρης Μπαλής (συνταρακτικά οδυνηρός) ως γιος, η Ανέζα Παπαδοπούλου (σπαρακτική) ως μητέρα, η Εύη Σαουλίδου (ανεπανάληπτο πλάσμα) και η Σταυρούλα Σιάμου (καθηλωτική), ως θυγατέρες, είναι έξοχοι καλλιτέχνες. Σπάνιοι και πολυτάλαντοι. Ζουν τους χαρακτήρες, ζουν τα πάθη τους, έχουν την ικανότητα να τους ζήσουν.
Γλαφυρή, φιλοσοφημένη, μνημειώδης, ολοζώντανη στη θεατρικότητα, στον σαρκασμό, στην αβίαστα τολμηρή ευστοχία των μεταφορών και αναφορών της, η παράσταση. Μελετά και διδάσκει ένα κείμενο με βαθύτατους συμβολισμούς, αναδεικνύοντας την αλληγορικότητά του με τρόπο ξεχωριστό δίχως να επισκιάζει ταυτόχρονα την κύρια ιστορία.
Δεν είναι έργο που μπορείς να επιτύχεις ο «Φαέθων». Μπορείς να διαλέξεις τον τρόπο με τον οποίο θα αποτύχεις. Ο νεότατος Δημήτρης Καραντζάς όμως απέφυγε κάθε σκόπελο και πέτυχε μια παράσταση – καταπέλτη, που σφραγίζει παλλόμενη την ερμηνεία των ρόλων και τον λόγο του ποιητή.
Ταυτότητα της παράστασης
“Φαέθων”
του Δημήτρη Δημητριάδη
ΘΕΑΤΡΟ ΟΔΟΥ ΚΥΚΛΑΔΩΝ – Λευτέρης Βογιατζής
Σκηνοθεσία: Δημήτρης Καραντζάς
Σκηνικά: Ελένη Μανωλοπούλου
Κοστούμια: Ιωάννα Τσάμη
Ηχητική δραματουργία: Δημήτρης Καμαρωτός
Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου
Βοηθοί σκηνοθέτη: Ευδοξία Ανδρουλιδάκη, Ιωάννα Πιατά
Ερμηνεύουν: Περικλής Μουστάκης, Άρης Μπαλής, Ανέζα Παπαδοπούλου, Εύη Σαουλίδου, Σταυρούλα Σιάμου
* Η παράσταση είναι αυστηρώς ακατάλληλη για ανηλίκους
Ευριπίδη Φαέθων
Είναι αντικειμενικά πολύ δύσκολο να ανασυνθέσουμε το μύθο του Φαέθοντα με βάση τις υπάρχουσες πηγές, επειδή αφενός ο μύθος σχηματοποιήθηκε σε πολλές εκδοχές μετά τον Όμηρο, κι αφετέρου απουσιάζει από ολόκληρη τη λυρική ποίηση. Είναι προτιμότερο λοιπόν να αρκεστούμε στην απλή περιγραφή των εκδοχών αυτών, παρουσιάζοντας και τις επικρατέστερες ερμηνείες των πιθανών αλληγοριών του μύθου.
Το επίθετο “φαέθων” (λαμπερός) στον Όμηρο χρησιμοποιούνταν ως προσδιορισμός πλάι στο όνομα του θεού Ήλιου (Ιλιάδα Β 735, Οδύσσεια β 16, ε 479, τ 441, χ 388), ενώ στη συνέχεια, όπως ακριβώς το όνομα “Υπερίων” στην ύστερη ποίηση νοείται και ως κοσμητικό επίθετο του Ήλιου και ως το όνομα του πατέρα του Ήλιου, το επίθετο “φαέθων” ουσιαστικοποιείται (άγνωστο το πότε) και γίνεται το όνομα του γιου του Ήλιου, Φαέθοντα.
Η υπόθεση του Φαέθοντος: Τόπος δράσης της τραγωδίας είναι η μακρινή Ανατολή κοντά στο παλάτι του Ήλιου και τους στάβλους της Αυγής. Εκεί στα πέρατα του Κόσμου -στα σύνορα με τη χώρα των Αιθιόπων- ζουν ο βασιλιάς Μέροπας και η σύζυγός του η Κλυμένη, η οποία, όταν απόκτησε ένα γιο από το θεό Ήλιο, το Φαέθοντα, τον παρουσίασε στο θνητό σύζυγό της ως νόμιμο τέκνο του. Στην αρχή του έργου, η Κλυμένη, ανάστατη από τον επικείμενο γάμο του Φαέθοντα με μια από τις ετεροθαλείς αδελφές του, τις Ηλιάδες, αποκαλύπτει στο γιο της ποιος είναι ο πραγματικός του πατέρας. Η ίδια μάλιστα, μετά τις αμφιβολίες που εκφράζει ο Φαέθων, τον παρακινεί να ταξιδέψει στο παλάτι του Ήλιου και ζητώντας την πραγματοποίηση μιας επιθυμίας του, να επικυρώσει τη θεϊκή καταγωγή του. Ο Χορός που αποτελείται από θεραπαινίδες του παλατιού, με ένα εξαίσιο άσμα καλωσορίζει την Αυγή και περιγράφει το ξύπνημα της φύσης και των ανθρώπων μέσα στο μισοσκόταδο της χαραυγής. Τη στιγμή που ο Χορός ετοιμάζεται να ψάλει το νυφικό τραγούδι προς τιμήν του πολυαγαπημένου τους αφέντη, εμφανίζονται στη σκηνή ο βασιλιάς με το γιο του και έναν Κήρυκα, που προαναγγέλλει το γάμο. Ακολουθεί ένας “αγώνας λόγων” μεταξύ του Μέροπα και του Φαέθοντα, ο οποίος επίμονα αρνείται το γάμο. Τελικά, ο βασιλιάς καταφέρνει να κάμψει την αρνητική στάση του νέου και, στο μεταξύ, ο Φαέθων πραγματοποιεί το μοιραίο ταξίδι στο παλάτι του Ήλιου. Ο Ήλιος, δεσμευμένος από τον παλιό όρκο που είχε δώσει στην Κλυμένη, επιτρέπει στο γιο του να οδηγήσει το ηλιακό άρμα. Ο Δίας, όμως, μ’ ένα αστροπελέκι τον γκρεμίζει από τον ουρανό… (Πηγή: Από την εισαγωγή της έκδοσης “Ευριπίδη Φαέθων”, Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου).
