Γράφει η Σοφία Πελοποννησίου – Βασιλάκου
Τον Μάρτιο του 2012 ξαναέπιασα στα χέρια μου τα παραμύθια των παιδικών μου χρόνων για να δω αν είχε έρθει η στιγμή να μοιραστώ τον κόσμο της Πηνελόπης Δέλτα με την οκτάχρονη κόρη μου.
Ξαναδιάβασα το «Για την Πατρίδα» και νοστάλγησα την εποχή που υπήρχαν κάποιοι Επικεφαλής που υπεράσπιζαν τη χώρα τους και ενέπνεαν και άλλους για το σκοπό αυτό.
Όσο για το «Παραμύθι χωρίς Όνομα» κάθε σελίδα με έκανε να αναπηδάω από τη θέση μου. Τόσο μα τόσο επίκαιρο, σα να γράφτηκε χτες, που σε πιάνει απελπισία για το γεγονός ότι δεν έχει αλλάξει τίποτα. Σας διαβάζω ένα μικρό απόσπασμα σύγχρονο όσο ποτέ:
«-Τι φταίγει ο Βασιλιάς σα δεν έχει παρά κλέφτες και μπερμπάντηδες γύρω του;
– Ας φρόντιζε να γνωρίζει τους υπαλλήλους του, πριν τους εμπιστευτεί τα συμφέροντα του Κράτους. Και σαν βγαίνανε μπερμπάντηδες, ας τους τιμωρούσε. Αλλά μας τρώγει εμάς η πονοψυχιά! Πώς να τιμωρήσεις κλέφτη ή προδότη ή ό, τι άλλο ασυνείδητο; «Τον κακόμοιρο τον άνθρωπο» σου λένε «γιατί να καταστραφεί; Τόσοι άλλοι κάνουν χειρότερα! Και πάγει λέγοντας, και μόνο οι τίμιοι δε βρίσκουν εδώ ψωμί»!
…Ήρθε η ώρα όπου θα κάνομε θυσίες. Ξέχασε το άτομό σου και το συμφέρον σου, δούλεψε μόνο για το καλό του τόπου. Το ζητά η Πατρίδα, και θα σου δώσω το παράδειγμα».
Όταν διαβάζει κανείς αυτά τα λόγια δεν μπορεί να μην αναρωτηθεί αν είναι λοιπόν η «μοίρα» αυτού του λαού να επαναλαμβάνει τα ίδια λάθη και να φτάνει πάντα στο χείλος της καταστροφής για να το συνειδητοποιεί; Σήμερα αλήθεια υπάρχουν αυτοί που θα δώσουν το παράδειγμα;
Αρχές Ιουνίου, διάβασα το βιβλίο της κυρίας Μίτσης Πικραμένου για την “Κυρία με τα Μαύρα” και σε σχέση με τα όσα θυμόμουνα από «Τις Πρώτες Ενθυμήσεις» και έχοντας ασχοληθεί τα τελευταία χρόνια της ζωής μου με το όραμα του Άγγελου Κατακουζηνού για να προσφέρει στη χώρα του, συνειδητοποίησα για άλλη μια φορά πόσο πολύ λείπουν οι άνθρωποι αυτής της στόφας στις μέρες μας. Πόσο ανάγκη υπάρχει για μια «άρχουσα», «πνευματική» όπως θέλετε να την ονομάσουμε τάξη, η οποία θα έχει το πάθος και την πολυτέλεια φυσικά να προσφέρει στη χώρα και να δώσει το παράδειγμα στους υπόλοιπους.
Το βιβλίο αρχικά σε εντυπωσιάζει για το πώς ένα κορίτσι μιας οικογένειας που δύσκολα εξέφραζε την αγάπη και την υποστήριξή της στα μέλη της, επέτρεψε στο να διαμορφώσει η Πηνελόπη Μπενάκη αρχικά, μια τέτοια ισχυρή προσωπικότητα.
Εστιάζω και στην ιστορία του Εμμανουήλ Μπενάκη, στο εμπορικό του δαιμόνιο, στις αρχές με τις οποίες μεγάλωσε τα παιδιά του, στα όσα πρόσφερε στον τόπο που θεωρούσε πατρίδα του και στα όσα πέρασε με αποκορύφωμα τη λεηλασία του σπιτιού του και τη φυλάκισή του.
Φυσικά στο βιβλίο περιγράφεται όλη η ταραγμένη εποχή των χρόνων της Δέλτα και οι περιπέτειες της οικογένειας σε Αίγυπτο και Ελλάδα.
Όσο για τη μητέρα, τη Βιργινία Χωρέμη, όντας η ίδια μητέρα, ομολογώ ότι δεν θα μπορέσω ποτέ να την καταλάβω για τον τρόπο που αντιμετώπισε τα παιδιά της, και ιδιαίτερα την Πηνελόπη. Μου είναι δύσκολο να δεχτώ πώς δεν κατάλαβε πως η Αγγλίδα παραμάνα στερούσε από τη μόλις 2, 5 χρονών κόρη της τροφή και νερό και γενικά τις αγριότητες που επιφύλαξαν και οι δύο γονείς στα παιδιά τους: «Έτρωγα τα νύχια μου, ο πατέρας με μαστίγωσε μια μέρα με το καμτσίκι του αλόγου. Για αυτό το ελάττωμά μου άλλωστε με φοβέριζε ότι θα μου κόψει ένα δάχτυλο… Είναι γεγονός, ο πατέρας με φόβιζε, με τρομοκρατούσε και η μητέρα παρακολουθούσε αδιάφορη».
Παρόλο που οι Εμμανουήλ και Βιργινία Μπενάκη στερούν την επικοινωνία, την αγάπη και την κατανόηση στα παιδιά τους από την άλλη κάνουν τα πάντα για την πνευματική τους ανάπτυξη και τους προσφέρουν όσο το δυνατόν τα περισσότερα εφόδια.
O τρόπος όμως που αντιμετωπίζεται η Πηνελόπη καθώς μεγαλώνει από την οικογένεια και ιδιαίτερα από τη μητέρα της, στην προσπάθειά της να βρει την αληθινή αγάπη είναι ο πλέον καταστροφικός και αψυχολόγητος. Κατά τη γνώμη μου είναι η κύρια αιτία δημιουργίας μιας ψυχοσύνθεσης που αναζητεί κατά περιόδους τη διέξοδο από τη σκληρή πραγματικότητα μέσα μία σειρά από απόπειρες αυτοκτονιών.
«Ήμουν πολύ απογοητευμένη. Είτε με ερωτεύονταν άνθρωποι που δε μου άρεσαν, δε μου ταίριαζαν όπως ο Πρίγκιπας Λουλού ή ο εξάδελφός μου Κωνσταντίνος Χωρέμης, είτε υπήρχαν αντικειμενικές δυσκολίες (όπως η άρνηση της μητέρας του Σέσιλ Μέλορ να συναινέσει στο γάμο του γιου της με αλλοδαπή), είτε οι προσωπικές μου προτιμήσεις ήταν λανθασμένες. Το δεκαοκτάμηνο ειδύλλιό μου με τον Αντώνη και η απόπειρα αυτοκτονίας που είχα κάνει με είχαν πικράνει βαθιά. Αυτό που κυρίως με ενοχλούσε ήταν η προδοσία του Μαυροκορδάτου. Είχα πείσει τον εαυτό μου να μην αγαπήσω ποτέ ξανά».
Μετά τις πρώτες αποτυχημένες προσπάθειες για ένα γάμο από έρωτα και την ατυχή κατάληξη της σχέσης με τον Αντώνη Μαυροκορδάτο, η Πηνελόπη αναγκάζεται να συναινέσει στο προξενιό με τον Στέφανο Δέλτα. Η Πηνελόπη αντιμετωπίζει τη σχέση με ειλικρίνεια και ενημερώνει από την πρώτη στιγμή το μελλοντικό σύζυγό της, για το συναισθηματικό παρελθόν της. Εκείνος εκτιμάει τη στάση της και ενθαρρύνει την αμοιβαία εμπιστοσύνη της σχέσης τους.
Το ζευγάρι προσπαθεί να αντιμετωπίσει από κοινού τις αντιξοότητες που συνεχώς δημιουργούν οι γονείς της Πηνελόπης, επιδιώκει μια ήρεμη οικογενειακή ζωή και ο Δέλτας προσπαθεί να πετύχει επαγγελματικά και να εξασφαλίσει το καλύτερο για την Πηνελόπη και τα παιδιά τους.
Η γέννηση των παιδιών της είναι μια μεγάλη στιγμή στη ζωή της Πηνελόπης Δέλτα. Το γεγονός ότι «δεν έβρισκε κάποιο έντονο ενδιαφέρον στο γάμο της, την έκανε να αφοσιωθεί αποκλειστικά στην ανατροφή των θυγατέρων της» Άρχισε να ξαναδιαβάζει τις πρόσφατα καταγεγραμμένες αναμνήσεις της, για να βρει τα λάθη των γονιών της και να μην τα επαναλάβει και να ξεπεράσει τις δικές της αδυναμίες ώστε οι κόρες της να αποκτήσουν ισχυρό χαρακτήρα.
Παραταύτα ακόμα και σε αυτή την περίοδο, εμφανίζει αδύναμα νεύρα και σκέπτεται συχνά την αυτοκτονία.
Ένας από τους γιατρούς που την κουράρουν τής προτείνει να πάψει να αποζητά την προσωπική ευτυχία μέσα από έναν έρωτα και να προσφέρει στους άλλους όσο καλύτερα μπορεί. Είναι η στιγμή που η Πηνελόπη Δέλτα αποφασίζει να παραιτηθεί από την πραγματική ζωή και ηρεμεί. Είναι όμως και η στιγμή που η μοίρα, της εμφανίζει τον Ίωνα Δραγούμη.
Θεωρώ ότι είναι γνωστό σε όλους το τι πέρασε η Πηνελόπη Δέλτα και πώς εξελίχθηκε η σχέση της με τον Δραγούμη, τον άντρα της, την οικογένειά της. Πόση πίστη στον έρωτα της ζωής της, πόσος θαυμασμός και κοινό όνειρο να παλέψουν μαζί για την πατρίδα, πόση αδυναμία να πραγματοποιήσει την επιθυμία της να φύγει μαζί του και τι σύγκρουση εσωτερική και εξωτερική που την πλήρωσε με την υγεία και τη ζωή της.
Το θαυμαστό είναι ότι μέσα σε όλο αυτό τον αναβρασμό και τις συγκρούσεις, η Δέλτα βρίσκει τον προορισμό της. Το όραμα του Ίωνα για την υπεροχή του ελληνισμού και την ένωση της φυλής, συνεπαίρνει αυτή την Ελληνίδα του εξωτερικού και αφιερώνει πλέον όλο της το είναι για αυτό το σκοπό.
Όταν τελειώνει οριστικά η πλατωνική αυτή σχέση με τον Ίωνα και εκείνος προσπαθεί να την ξεχάσει δημιουργώντας δεσμό με τη Μαρίκα Κοτοπούλη, εκείνη ντύνεται στα μαύρα και δεν τα βγάζει μέχρι το τέλος της ζωής της. Έτσι λοιπόν, γεννιέται η Κυρία με τα Μαύρα και μία από τις καλύτερες συγγραφείς που είχαμε ποτέ.
Η Πηνελόπη πάντα ενδιαφέρεται για την πρόοδο. Χρηματοδοτεί εφημερίδες, περιοδικά, συγγραφείς και εκεί γύρω στα 1909 αρχίζει να γράφει. Στο γράψιμο βρίσκει ένα σκοπό και μιαν ελευθερία να ζήσει τη ζωή που λαχτάρησε δίπλα στον Ίωνα και μαζί να πολεμάνε για την Πατρίδα. Σε όλα της τα έργα θα εμφανιστούν μαζί, θα τα βάλουν με τους εχθρούς και θα θυσιαστούν για τον σκοπό τους.
Η αποτυχία της Πηνελόπης Δέλτα να ολοκληρωθεί σα γυναίκα, πυροδοτεί όλες της τις δυνάμεις και γεννιέται η συγγραφέας.
Καθώς εκείνη γράφει το ένα βιβλίο μετά το άλλο και αναγνωρίζεται από τους σημαντικότερους της εποχής της, όπως τον Παλαμά, τον Τριανταφυλλίδη, τον Βλαχογιάννη, ο Ίωνας αρχίζει να χάνει το δρόμο του. Η Πηνελόπη δεν τον ξεχνάει ποτέ και κατά περιόδους του στέλνει μικρά χρηματικά ποσά για τον αγώνα του.
Έχει πια το θάρρος της γνώμης της και δε διστάζει να την πει, ακόμα και στο διάδοχο του ελληνικού θρόνου τον Κωνσταντίνο. Πιστεύει ακράδαντα ότι ο διάδοχος, σα μελλοντικός άρχοντας, πρέπει να εκτιμήσει τις προσπάθειες του Δραγούμη για την ένωση της φυλής και να στηρίξει τις προσπάθειες των προοδευτικών Ελλήνων, για τη δημιουργία ενός σύγχρονου κράτους μέσω της παιδείας και του Δημοτικισμού.
Είναι η εποχή που αλληλογραφεί συχνά με τον Δελμούζο και που εκδίδεται το πρώτο της βιβλίο «Για την Πατρίδα».
Σας παραθέτω ένα μικρό απόσπασμα:
«Για την πατρίδα πρέπει να ξέρει κανείς και την τιμή του να θυσιάζει, είπε σιγά. Η τιμή μου έχει σημασία μόνο για τον εαυτό μου, Θέκλα. Κι εγώ είμαι ένας, θα περάσω και θα ξεχαστώ. Η πατρίδα όμως θα μείνει, και η πατρίδα είναι όλες οι γενιές που πέρασαν και οι γενιές που είναι, και κείνες που θα έλθουν. Το σκοπό μου μόνο βλέπω. Δε σημαίνει τι στοιχίζει η εκτέλεσή του, φτάνει που εκτελείται…
Το άτομο που χάνεται είναι τόσο ασήμαντο…Όταν σκεφθεί κανείς το μεγαλείο του έργου που είναι να γίνει, η θυσία ενός ή δύο ή δέκα ανθρώπων δε λογαριάζει. Φτάνει που γίνεται η δουλειά…».
Όλες της οι συγγραφικές προσπάθειες έχουν πάντα έναν ιερό σκοπό: Να διδάξουν στα Ελληνόπουλα τη γλώσσα τους, να καταλάβουν τι σημαίνει η πατρίδα τους και να την αγαπούν.
Γύρω στα 1910 ο πατέρας της πολιτεύεται με τον Βενιζέλο και είναι η εποχή που τα ξαναβρίσκει με τους γονείς και την υπόλοιπη οικογένειά της με τους οποίους για χρόνια είχε διακόψει κάθε επαφή, λόγω της άρνησής τους να συναινέσουν στο διαζύγιό της με τον Δέλτα.
Είναι η εποχή του βιβλίου «Τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου» και η στιγμή που η Πηνελόπη Δέλτα καθιερώνεται σα συγγραφέας…
Η χρονιά που ακολουθεί το 1913 είναι πολιτικά ταραγμένη. Δολοφονείται ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ και η οικογένεια Δέλτα ξαναγυρνάει στην Αλεξάνδρεια.
Το 1914 βρίσκει τον Μπενάκη, Δήμαρχο της Αθήνας με την υποστήριξη του Βενιζέλου μέχρι τα νοεμβριανά του 1916 όπου και διώκεται.
Το 1916 επιστρέφει η Δέλτα με την οικογένειά της στην Ελλάδα, αλλά οι πολιτικές συγκυρίες είναι τόσο έντονες που ο δήμαρχος Μπενάκης συλλαμβάνεται και η οικία του βανδαλίζεται.
Η κόρη του Πηνελόπη και όλη η οικογένεια προσπαθούν να τον βοηθήσουν, αλλά θα περάσει καιρός μέχρι να αποφυλακιστεί. Είναι η στιγμή που η Δέλτα χάνει εντελώς την εμπιστοσύνη της στο βασιλιά και στρέφεται προς τον Βενιζέλο διατηρώντας βαθιά φιλία μαζί του για τα επόμενα χρόνια.
Καθώς έρχονται τα γεγονότα του 1918 και οι Βούλγαροι απελευθερώνουν τους ομήρους και η Πηνελόπη Δέλτα περνάει από τον κόσμο του φανταστικού και των βιβλίων στη σκληρή πραγματικότητα κάνοντας πράξη τις ιδέες της. Γίνεται υπεύθυνη για την αποστολή βοήθειας στην ανατολική Μακεδονία και προτρέπει τον άντρα, τον πατέρα της και όσους ξέρει να βοηθήσουν. Ζητάει μέχρι και από τις κόρες της να έρθουν να βοηθήσουν τους παλινοστούντες Έλληνες. Ο πατέρας της, ο οποίος για χρόνια την αμφισβητούσε, εκφράζει την αμέριστη συμπαράστασή του στο έργο της και την ενισχύει οικονομικά.
Προβλήματα υγείας την αναγκάζουν να εγκαταλείψει την αποστολή αλλά έχει ήδη συνεισφέρει αρκετά.
Τον Ιούλιο του 1920 εκτελείται ο Δραγούμης και υπάρχουν υπονοούμενα ότι ένοχος για αυτό είναι ο πατέρας της. Η Δέλτα υποφέρει, αρνείται την οποιαδήποτε ανάμειξη του πατέρα της, και αποφασίζει να μείνει πιστή στο μεγάλο της έρωτα μέχρι το τέλος της ζωής της.
Αρχίζει η περιπέτεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας όπου και πάλι η Δέλτα προσπαθεί να βοηθήσει και να τελειώσει και το βιβλίο της «Η ζωή του Χριστού».
Τον Απρίλιο του 1922 χάνει τον αδελφό της Αλέξανδρο. Τον Αύγουστο του 1922 έρχεται η Μικρασιατική Καταστροφή και ο ξεριζωμός. Ο Μπενάκης της στέλνει χρήματα για να βοηθήσει αλλά η φιλία της με τον Βενιζέλο την καθιστά ύποπτη και πρέπει να αγωνιστεί και για αυτό.
Όταν τελικά έρχεται ο Πλαστήρας, παραχωρούνται τα Παλαιά Ανάκτορα και εκεί η Δέλτα οργανώνει μια νέα ζωή για τους πρόσφυγες.
Δεν είναι παράλογο πως το 1925 εμφανίζονται τα πρώτα συμπτώματα μιας βαριάς ασθένειας. Το 1928 χάνει τη μητέρα της και το 1929 χάνει τον πατέρα της.
Το 1930 η Πηνελόπη Δέλτα έχει πλέον αναγνωριστεί για το έργο της και βραβεύεται από την Ακαδημία Αθηνών με το ανώτατο βραβείο κάτω από την παρότρυνση του Κωστή Παλαμά.
Η Πηνελόπη χαίρεται την αναγνώριση και παραμένει όσο μπορεί κοινωνική με ανοιχτό σπίτι, αλλά δεν μπορεί πια να μετακινείται. Στο σπίτι της Κηφισιάς, την επισκέπτονται ο Βενιζέλος, ο Πλαστήρας, ο Αλέξανδρος Διομήδης και άλλοι.
Βρισκόμαστε στο 1933 και είναι η χρονιά που εκδίδεται ο «Τρελαντώνης». Είναι η εποχή που μελετά έγγραφα από το αρχείο του Υπ. Εξωτερικών σε σχέση με τον Μακεδονικό αγώνα. Το υλικό αυτό θα χρησιμοποιηθεί αργότερα για τη συγγραφή «Τα Μυστικά του Βάλτου».
Το 1936 η Δέλτα χάνει ένα σπουδαίο συνοδοιπόρο, τον Ελευθέριο Βενιζέλο και αυτό τη στενοχωρεί βαθιά θεωρώντας ότι είναι μια τρομερή καταστροφή και για την πατρίδα της.
Στις αρχές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου παρακολουθεί τα πάντα προσεκτικά και διαθέτει μεγάλα ποσά στην περίθαλψη των τραυματιών. Χάνει και άλλους αγαπημένους ανθρώπους από την οικογένεια και τον κύκλο της.
Την αισιοδοξία της νίκης του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, τη διαδέχεται η θλίψη για την ήττα. Η έλευση των Γερμανών κάνει την απόφασή της να τερματίσει τη ζωή της πιο έντονη από ποτέ.
Οι Γερμανοί εισβάλλουν στην Αθήνα στις 27 Απριλίου 1941 και η Δέλτα παίρνει την ίδια μέρα, το μοιραίο αυτή τη φορά δηλητήριο. Την Παρασκευή 2 Μαΐου πεθαίνει και η τελευταία της επιθυμία είναι να ταφεί χωρίς κηδεία σε μια γωνιά του κήπου και να χαρακτεί πάνω στην ταφόπετρα μόνο μια λέξη: ΣΙΩΠΗ.
Η λέξη αυτή συνόψιζε το δεσμό της με τον Ίωνα μια που ο ίδιος της είχε γράψει σε επιστολή του το 1908: «Λοιπόν τι μένει: Η ΣΙΩΠΗ. Αυτή ας πλακώσει σαν πλάκα τάφου τις δυο ψυχές μας, και ας απολιθώσει τους δυο έρωτές μας».
Έτσι ολοκληρώθηκε μια ζωή που έμεινε πιστή ως το τέλος στις αρχές της: «Πίστη, Αγάπη, Πατρίδα».
Το γιατί μας απασχολεί και σήμερα η Πηνελόπη Δέλτα, το έργο και η βιογραφία της είναι, κατά τη γνώμη μου, αυτονόητο. Πόσους αλήθεια έχουμε που με τόση συνέπεια στο έργο και στις πράξεις τους υπηρέτησαν το γενικό όφελος; Πόσο πολύ χρειαζόμαστε σήμερα τέτοιους ανθρώπους που είμαι σίγουρη ότι υπάρχουν αλλά δεν τους ξέρουμε.
Εκεί ας σταθούμε. Στην ανακάλυψη των άξιων, στην αλήθεια και στη θυσία του προσωπικού για το σκοπό της ανόρθωσης μιας χώρας που σβήνει και είναι η δική μας.
Μπορούμε αρκεί να το πιστέψουμε και να το τολμήσουμε!
* Η Σοφία Πελοποννησίου – Βασιλάκου είναι μουσειολόγος, μέλος του Δ.Σ. του Μουσείου Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού.
