Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Ούτε αύριο, ούτε χθες, μονάχα ένα παρόν υπάρχει για τον Φιλοκτήτη, που θησαυρίζει πόνους, περιουσίες ολόκληρες κραυγές. “Όταν χιονίζει στην καρδιά, λυσσομανούν οι σκέψεις”.
Πριν από δύο χρόνια είχα παρακολουθήσει τους δύο εκ των πρωταγωνιστών, τον Αιμίλιο Χειλάκη και τον Κωνσταντίνο Μαρκουλάκη, που είχαν εμφανιστεί και πάλι μαζί στην Επίδαυρο στους ρόλους του Οιδίποδα και της Ιοκάστης αντίστοιχα, σε μια παράσταση πρωτότυπης και ενδιαφέρουσας σκηνοθετικής σύλληψης του Τσέζαρις Γκραουνίζις, με αμιγώς ανδρικό θίασο. Οι δύο ηθοποιοί επέστρεψαν στο αρχαίο θέατρο, στις 18 και 19 Ιουλίου 2014, με τον «Φιλοκτήτη» του Σοφοκλή, με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό στο ρόλο του τραγικού ήρωα και με σκηνοθέτη τον Κώστα Φιλίππογλου και την προσωπική του προσέγγιση πάνω στο αρχαίο δράμα.
Ο Φιλίππογλου είναι ένας σκηνοθέτης ευαίσθητος, σοβαρός, ικανότατος. Βαδίζει επιλέγοντας τις στιγμές, τις δοκιμές και τις δοκιμασίες, τους συνειρμούς, τους αυτοσχεδιασμούς. Προχωρά τη σύνθεσή του φαινομενικά χαοτικά, μέσα σε ένα χάος όμως που τελικώς μεταβάλλεται σε δημιουργική πορεία και αποθέωση μόχθου, πόνου, χαράς.
Η Φρόσω Κορρού, σταθερή συνεργάτις του και κέρβερος, τον κοιτά στα μάτια και του βάζει όρια και προθεσμίες. Σταδιακά οι δοκιμές γίνονται ενδιάμεσοι κρίκοι του κόσμου και της ιστορίας. Οι αποφάσεις παίρνονται, η σκηνή γεμίζει ομορφιά και συναίσθημα.
Ο “Φιλοκτήτης” του Σοφοκλή αποτελείται από 1.471 στίχους, με κεντρικό πρόσωπο τον ομώνυμο ομηρικό ήρωα. Πραγματεύεται το θέμα της σύγκρουσης του συναισθήματος του πατριωτισμού με τον ανθρωπισμό. Παρουσιάστηκε στα Διονύσια το 409 π.Χ. και κέρδισε το πρώτο βραβείο.
Στην τραγωδία του Σοφοκλή, η Λήμνος είναι ακατοίκητη. Ένα βραχώδες νησί, με ένα ηφαίστειο στο κέντρο του, περιτριγυρισμένο από μια μαύρη άγρια θάλασσα. Ένα απόκοσμο τοπίο φιλοξενεί τον Φιλοκτήτη, που νιώθει απόκοσμο πόνο και θεϊκό θυμό.
Βρισκόμαστε στο δέκατο χρόνο του Τρωικού Πολέμου. Ο χρησμός λέει πως χωρίς τον Φιλοκτήτη και το φονικό του τόξο, δώρο του ίδιου του Ηρακλή, η Τροία δεν πέφτει. Πρέπει να τον φέρουν πίσω. Ο Φιλοκτήτης είχε εκστρατεύσει μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες εναντίον των Τρώων, επικεφαλής επτά πλοίων με Θεσσαλούς πολεμιστές. Στη Λήμνο, όπου κάνουν στάση, ο Φιλοκτήτης πλησιάζει πολύ κοντά σε ένα ναό της Αθηνάς και μια ύδρα, δηλητηριώδες ερπετό – ιερό φίδι, τον δαγκώνει στο πόδι. Η πληγή του δε θεραπευόταν και ο ίδιος υπέφερε φοβίζοντας τους γύρω του. Τότε, οι Αχαιοί τον εγκαταλείπουν στη Λήμνο, ανήμπορο, μόνο και πληγωμένο, γιατί δεν αντέχουν τις κραυγές του πόνου του και τη δυσωδία της πληγής του.
Το φίδι που πετάχτηκε αιφνίδια από τους θάμνους και εξαφανίστηκε το ίδιο αναπάντεχα είναι το αρχέτυπο σύμβολο του περάσματος από το αόρατο στο ορατό. Είναι το έμβλημα του Ασκληπιού που οι γιοι του γιατρεύουν τους αρρώστους. Ακόμα και σήμερα το ίδιο φίδι στριφογυρίζει στο ραβδί που είναι το έμβλημα των γιατρών.
Ωστόσο, βγαίνει χρησμός ότι οι Αχαιοί δε θα κυριεύσουν το Ίλιον, αν δε βοηθήσει το ανίκητο τόξο του Ηρακλή, ο οποίος πεθαίνοντας το είχε χαρίσει στο Φιλοκτήτη, που ήταν ο μόνος που τον λύτρωσε στην πυρά που είχε ριφθεί, επειδή δεν μπορούσε να απαλλαγεί από το δηλητηριώδη χιτώνα που κατέτρωγε τη σάρκα του. Στέλνονται, λοιπόν, στο νησί, ο Οδυσσέας και ο Νεοπτόλεμος, ώστε να αποσπάσουν, ακόμα και με δόλο, το τόξο και τα βέλη του Ηρακλή. Ο Φιλοκτήτης όμως αρνείται να τα παραδώσει, μη θέλοντας να συμφιλιωθεί με τους ανθρώπους που του είχαν δείξει σκληρότητα και τον είχαν εγκαταλείψει πριν από δέκα χρόνια.
Γενικά στον Φιλοκτήτη το σχήμα Ύβρη – Άτη υπάρχει πιο αθέατο από όσο στα άλλα έργα του Σοφοκλή. Δεν αντιτίθενται θεοί και άνθρωποι, αλλά άνθρωποι και άνθρωποι. Κυρίως αντιτίθενται δύο ηθικές· η ηθική του δόλου με την ηθική της ευθύτητας. Ο Οδυσσέας λέει στον Νεοπτόλεμο που πρεσβεύει πως από τη φύση του τίποτε δεν κάνει με πονηριές, ούτε αυτός ούτε αυτός που τον γέννησε (o Αχιλλέας), ότι αρκεί μια μέρα αχρειότητας με νίκη κι ύστερα σ’ όλη του τη ζωή δοξασμένος και έντιμος θα είναι. Τέτοιος είμαι, λέει ωμά, όπως με χρειάζονται οι καιροί. Όπου διαγωνίζονται ενάρετοι και δίκαιοι δεν θα βρεις κανέναν από μένα πιο ευσεβή. Έτσι έχω γεννηθεί, τη νίκη πάντοτε να θέλω.
Μιλώντας για τον ανθρώπινο πόνο και την εγκατάλειψη, τη σχέση ατομικής συνείδησης και πολιτικής, την προσωπική τιμή και το καθήκον, ο Σοφοκλής κάνει τη Λήμνο ερημονήσι. Το πρώτο ερημονήσι της Ιστορίας, όπου ο εξόριστος Φιλοκτήτης περνά σχεδόν εννέα χρόνια από τη ζωή του μέσα σε απόλυτα άγρια μοναξιά. Σ’ αυτό διαδραματίζεται ένα μεγάλο κεφάλαιο της ανθρώπινης ιστορίας, στο οποίο οι θεοί αποφασίζουν. Το νησί δεν θα το βρεις σε κανένα χάρτη γιατί απλούστατα τα αληθινά μέρη δεν βρίσκονται σε χάρτες.
«Απλωμένα κάτι απαίσια κουρέλια. Σε τι πληγή μουσκέψανε και ζέχνουν έτσι πύο;». Αλλά ο Φιλοκτήτης, παρά την κατάντια του, είναι κορυφαίος τοξότης. Και κατέχει όπλα θεϊκά. Όπλα που επιλέγει να χρησιμοποιήσει μόνο για την απλή επιβίωσή του στη Λήμνο. Η τυφλότητα του θυμού του τον κάνει να αρνείται κάθε θεραπεία, να βιώνει έναν πόνο βαθύ και προσωπικό. «Όσο κι αν τρέφεις μια πληγή κραυγές και πόνους δεν χορταίνει», του λέει ο Χορός.
Την πληγή του την περιφέρει σαν παράσημο. Φιλοκτήτες είμαστε όλοι μας. Όλοι κουβαλάμε πληγές αλλά διαθέτουμε και όπλα θεϊκά και είναι σημαντικό να τα χρησιμοποιούμε με συνείδηση και σεβασμό. Να μετατρέπουμε την πίκρα και τον φανατισμό σε καθαρή ματιά και δράση. Να μάθουμε να μη μας εξαχρειώνουν οι συμφορές. Όσοι γεννούν συμφορές, συμφορές ανατρέφουν.
Εν τω μεταξύ, ο Οδυσσέας προσπαθεί να πείσει τον Νεοπτόλεμο να ξεγελάσει τον Φιλοκτήτη και να του πει πως κι αυτός εξαπατήθηκε από τον Οδυσσέα, που κατακράτησε τα όπλα του πατέρα του, Αχιλλέα, και γι’ αυτό θύμωσε και έφυγε από την Τροία για να γυρίσει στη Σκύρο. Ο Νεοπτόλεμος αρνείται στην αρχή να μετάσχει στην απάτη, αλλά πείθεται, όταν του μιλά για τη δόξα που θα αποκτήσει όταν θα εκπορθήσει την Τροία με τα βέλη του Φιλοκτήτη.
Ο δόλος και η βία απέτυχαν. Το μίσος του Φιλοκτήτη για τον Οδυσσέα είναι άσβεστο, άρα τα λογικά επιχειρήματα δεν θα τον πείσουν. Όσο για τη βία ούτε λόγος. Μην ξεχνάμε το «υπερόπλο», το τόξο του Ηρακλή. Τώρα απομένει μόνον η πειθώ. Μα την πειθώ δεν χρησιμοποιούν ανέκαθεν όλοι οι πράκτορες της εξουσίας; Η θεϊκή παρέμβαση θα δώσει λύση και θα βάλει τα πράγματα στη θέση τους. Πώς είναι δυνατόν ο Φιλοκτήτης να αποκολληθεί, να προχωρήσει, να συγχωρήσει; Με κανένα αντάλλαγμα. Προτιμά να αυτοκτονήσει, παρά να ενδώσει. Αν δεν υπήρχαν οι θεοί που παρεμβαίνουν, ο Οδυσσέας θα έχανε! Για πρώτη φορά! Όμως, κέρδισε και πάλι… Χάρη στον δόλιο Ερμή και τη σοφή Αθηνά, που είναι πάντα στο πλευρό του.
Ο Νεοπτόλεμος, που ερμηνεύει με ιδιαίτερη ζέση ο Αιμίλιος Χειλάκης, αφού ξεγελά τον Φιλοκτήτη, τείνει να το μετανιώσει την τελευταία ώρα και το συζητά μαζί του. Εμφανίζεται όμως ο Οδυσσέας και κάνει μια έντονη συζήτηση με τον Νεοπτόλεμο. Τον Νεοπτόλεμο, γνωστό και ως Πύρρο, οι αρχαίοι συγγραφείς τον αποτυπώνουν σαν αδίστακτη και αιμοβόρα προσωπικότητα. Αντίθετα, ο Σοφοκλής τον παρουσιάζει ως άνθρωπο ευαίσθητο, τίμιο και αδιάφθορο που εναντιώνεται στον Οδυσσέα. Παρ’ όλα αυτά, κοιτώντας τον βαθιά, βλέπεις ότι του λείπει το ψυχικό σθένος να εκπληρώσει το «θεϊκό σχέδιο». Αδύναμος γιος πανίσχυρου πατρός. Μέλημά του να αποδείξει ότι κατέχει έστω ένα μικρό μέρος από την αίγλη του ήρωα πατρός. Τα καταφέρνει ή καταλαμβάνεται από θνητές ανώφελες συναισθηματικές φορτίσεις; Ανδροπρεπής, γεμάτος εφηβικό κάλλος και ταλέντο, ο Αιμίλιος Χειλάκης είναι άψογος στο ρόλο του. Εκτελεστικό όργανο της συνωμοσίας, προσπαθεί να τη ματαιώσει, άγεται και φέρεται, δρα και μετανιώνει. Πασχίζει να βρει μια θέση ανάμεσα σε αυτό το πάνθεον των επωνύμων. Να αποδειχθεί άξιος σαν τον πατέρα του. Το βάρος τεράστιο, δυσανάλογο!
Ο Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης είναι ο Οδυσσέας, ο Οδυσσέας ο κυνικός, ο εκπρόσωπος του διεφθαρμένου πολιτικού ρεαλισμού, ο Οδυσσέας που δεν αφήνεται στα συναισθήματα. Ο πολυμήχανος Οδυσσέας, που καταστρώνει το δόλιο σχέδιο για να αποσπάσει από τον Φιλοκτήτη το -απαραίτητο για την άλωση της Τροίας- τόξο του. Ελέγχει το χάος, είναι χειριστικός, φιλόδοξος, ψύχραιμος και ψυχρός, επιδιώκει να αποσπάσει από την τραγική σύγκρουση οφέλη για τον εαυτό του. Ο Μαρκουλάκης πιστεύω πως εργάστηκε φιλότιμα για τον απαιτητικό ρόλο. Αν δεν με χάλαγε το εύρος της φωνής του, θα έλεγα πως έχει τον Οδυσσέα μέσα του. Ο Έμπορος, στον οποίο μεταμφιέζεται ο Οδυσσέας, έφερνε έναν κόσμο βίας και πανουργίας, το άνοιγμα στην ταραχή και την απάρνηση των παραδεδομένων ηθών.
Τελικά, ο Νεοπτόλεμος ακούει τη συνείδησή του και επιστρέφει το τόξο και τα βέλη στον Φιλοκτήτη, και ο Οδυσσέας φεύγει θυμωμένος. Ως από μηχανής θεός εμφανίζεται τότε ο Ηρακλής, ο οποίος πείθει τον Φιλοκτήτη να πάει στην Τροία και να φέρει τη νίκη στους Αχαιούς. Ο Φιλοκτήτης πηγαίνει στην Τροία, σκοτώνει με τα βέλη του τον Πάρι και είναι μέλος της ομάδας που κρύβεται μέσα στον Δούρειο Ίππο στην τελική επίθεση κατά της Τροίας.
Ο σκηνοθέτης και ηθοποιός Μιχαήλ Μαρμαρινός, μετά την επιτυχία του «Φάουστ» το χειμώνα, ανέλαβε να ερμηνεύσει τον ομώνυμο ρόλο. Ο Φιλοκτήτης του έχει τα δικά του αιχμηρά, μνημειακά χαρακτηριστικά. Ο ήρωας που πλάθει είναι πεπειραμένος και σοφός αλλά με έκδηλη την ψυχική παραφορά στην οποία τον οδηγεί η θύελλα του πόνου. Η συναισθηματική του φόρτιση, η ύπουλη ή φανερή απειλή που μπορεί να αποδειχτεί παγίδα και πλανάται γύρω του μοιάζει με την αφρισμένη της θάλασσας μανία. Μανιοκαταθλιπτικός κι ο ίδιος, με μια επιθετικότητα αυτοκαταστροφική, γίνεται σπαρακτικός όταν αποχαιρετά με έναν έξοχο αποχαιρετισμό το ερημονήσι, τον τόπο εξορίας του. Αποχαιρετά τις θαλασσόβρεχτες ακτές, το σπήλαιο που τον φιλοξένησε, τις νύμφες των νερών και των λειμώνων, το αρσενικό του πόντου χτύπημα στα βράχια. Συγκινητικός, ηρωικός, αυτοθυσιαστικός, μεγαλοπρεπής και ταπεινός ταυτόχρονα, όταν ζητά το χάρισμα της εύπλοιας για να πορευτεί εκεί όπου η μοίρα του ορίζει.
Ο Χορός των Ναυτών του πλοίου του Νεοπτόλεμου (Γιάννης Γιαννούλης, Τάσος Δημητρόπουλος, Κώστας Κορωναίος, Δημήτρης Κουρούμπαλης, Γιώργος Παπανδρέου, Κρις Ραντάνοφ, Γιώργος Ρουστέμης) ήταν εξαιρετικά καλογυμνασμένος, σωματικά, φωνητικά και ερμηνευτικά. Ένωσε τον κόσμο της στεριάς και τον κόσμο της θάλασσας που υπόσχεται το νόστο.
Η Φρόσω Κορρού είχε αυθεντική έμπνευση στην επιμέλεια της κίνησης. Δουλειά με δυναμική στόχευση και αναμφίβολο θεατρικό ενδιαφέρον. Ο Κέννυ ΜακΛέλλαν έφτιαξε υπέροχα λιτά σκηνικά και έξυπνα ταλαιπωρημένα καθημερινά κοστούμια. Ο Νίκος Βλασόπουλος σχεδίασε φυσικούς και καλαίσθητους φωτισμούς.
Ο Κώστας Φιλίππογλου ανέλαβε να ενορχηστρώσει σκηνοθετικά το εγχείρημα. Στο σκηνοθετικό του σημείωμα ανατρέχει στο σχόλιο του νομπελίστα Ιρλανδού ποιητή Σέιμους Χίνι για να σκιαγραφήσει τις ηθικές και ψυχικές ποιότητες των ηρώων του έργου: «Φιλοκτήτης, Ηρακλής, Οδυσσέας. Ήρωες, θύματα, θεοί και άνθρωποι.
Πρόσωπα συμπαγή, απόλυτα πεπεισμένα πως καθένα έχει το δίκιο με το μέρος του, πάντα πρόθυμα να επαναληφθούν και να επαναλάβουν τα λάθη τους. Άνθρωποι οχυρωμένοι πίσω από τον οίκτο για τον ίδιο τον εαυτό τους. Σπατάλησαν μια ολόκληρη ζωή καμαρώνοντας για όσα υπέφεραν και τώρα περιφέρουν τις παλιές πηγές τους σαν παράσημα…». (Seamus Heaney)
Τα διλήμματα που αναδύονται από το έργο, σκοπός και μέσο, αποξένωση και επικοινωνία, καιροσκοπισμός και ακεραιότητα, γίνονται επίκαιρα και διαχρονικά. Είναι δύσκολο να συνοψιστούν οι πολυσχιδείς διεθνείς ανταποκρίσεις προς το έργο του Σοφοκλή, ωστόσο η πρόσληψη του έργου φαίνεται να επικεντρώνεται σε τρία βασικά θέματα: πόνος, εξορία και πολιτική.
Ο Κ. Φιλίππογλου έφτιαξε μια παράσταση με ποιητική αξία. Με πλήθος από ευρήματα και επιτυχημένες αναφορές. Mε ύφος και ήθος που μετράνε. Εκτός από τις υποβλητικές σκηνικές εικόνες που μας προσέφερε, ανέδειξε και αξιοποίησε τα ατού της τραγωδίας. Κυρίως τα σημεία όπου το φυσικό με το ψυχικό αντιδιαστέλλονται και συγχέονται.
Το είδωλο του Ηρακλή σαν «από μηχανής θεός» δίνει τη λύση, η θάλασσα γίνεται η καταδεκτική αγκαλιά της επιστροφής, η εξορία αποδεικνύεται ένα κακό όνειρο, η παράσταση αγγίζει το υψηλό.
* Η νέα αυτή παραγωγή της Aρτtivities και του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Πάτρας θα ταξιδέψει στην Ελλάδα για αυστηρά περιορισμένο αριθμό παραστάσεων. Η μετάφραση είναι του Γιώργου Μπλάνα, ενώ ο Θοδωρής Αμπαζής υπογράφει τη μουσική σύνθεση, ο Κέννυ ΜακΛέλλαν τα σκηνικά και τα κοστούμια και ο Νίκος Βλασόπουλος τον σχεδιασμό των φωτισμών.
Ταυτότητα παράστασης
Μετάφραση: Γιώργος Μπλάνας, σκηνοθεσία: Κώστας Φιλίππογλου, επιμέλεια κίνησης: Φρόσω Κορρού, βοηθός σκηνοθέτη: Εριφύλη Στεφανίδου, σκηνικά – κοστούμια: Κέννυ Μακλέλλαν, μουσική: lost bodies, σχεδιασμός φωτισμών: Νίκος Βλασόπουλος, φωτογραφίες: Γιάννης Βασταρδής, συμπαραγωγή: ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας και εταιρεία Aptivities. Διανομή: Φιλοκτήτης: Μιχαήλ Μαρμαρινός, Νεοπτόλεμος: Αιμίλιος Χειλάκης, Οδυσσέας – έμπορος: Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης. Χορός: Γιάννης Γιαννούλης, Τάσος Δημητρόπουλος, Κώστας Κορωναίος, Δημήτρης Κουρούμπαλης, Γιώργος Παπανδρέου, Κρις Ραντάνοφ, Γιώργος Ρουστέμης.
* O «Φιλοκτήτης» παρουσιάστηκε στις 18 και 19 Ιουλίου στο αρχαίο θέατρο Επιδαύρου (Φεστιβάλ Επιδαύρου 2014).
* Η πρώτη παράσταση του “Φιλοκτήτη” στο νεοελληνικό θέατρο έγινε στις 16 και 28 Φεβρουαρίου 1818 στην Οδησσό σε διασκευή του Νικολάου Πίκολλου με ερασιτέχνες ηθοποιούς. Η παράσταση αυτή αποτελεί και την πρώτη παρουσίαση αρχαίας τραγωδίας στο νεοελληνικό θέατρο.
* ἄτη, η (Α)· 1. σύγχυση φρενών, συσκότιση του νου σταλμένη από τους θεούς· 2. (ως κύριο ὁν.) ἡ Ἄτη· θεά της καταστροφής, αιτία απερίσκεπτων πράξεων· 3. η απερισκεψία και οι συνέπειές της· 4. ενοχή, αμαρτία· 5. σκοτοδίνη, ζάλη· 6. όλεθρος, καταστροφή· 7. (πληθ.) αἱ ἄται· καταστροφικά τεχνάσματα· 8. πλήγματα, χτυπήματα της μοίρας· 9. (για πρόσωπα) ολέθριος, καταστροφικός.
[ΕΤΥΜΟΛ. Η λ. ᾱτη < αFάτη (πρβλ. αυάτα, Αλκαίος, Πίνδαρος), με σίγηση του -F- και συναίρεση, ρηματικό όνομα του αάω*. Ο τ. άτη με α βραχύ, γνωστός από τον Αρχίλοχο, είναι ή εσφαλμένη γραφή ή υστερογενής διόρθωση. Ο όρος άτη χρησιμοποιείται στον Όμηρο με ηθική σημασία («σφάλμα, παρεκτροπή, απάτη»)), στη δε Ιλιάδα πρωτοεμφανίζεται και θεά Άτη. Ηθική ομοίως σημασία προσλαμβάνει η λ. και στους τραγικούς, όπου σημαίνει την «πλάνη, συμφορά», σημασία που είναι άγνωστη στην αττική πεζογραφία. Τέλος, στη δωρική διάλεκτο απαντά ως δικανικός όρος για να δηλώσει «τη βλάβη», απ' όπου προέκυψε αργότερα η σημασία «του προστίμου»· στην αττική ισοδυναμεί με τη λ. ζημία.
ΠΑΡ. (αρχ.) ατηρός].