Γράφει η Θεατρολόγος Μαρία Μαρή
Εν μέσω καλοκαιριού – και ούτε εν μέσω αλλά …προς το τέλος του – και ενώ τρέχουν ένα σωρό υποχρεώσεις προέκυψε μια έκπληξη για τους πολιτιστικούς συντάκτες στις 18 Αυγούστου, στη Λευκάδα όπου ανέβηκε στο Κηποθέατρο «Άγγελος Σικελιανός» αφιέρωμα στον ποιητή με τίτλο «140 χρόνια Σικελιανός, ο Άγγελος της ποίησης» σε κείμενο και σκηνοθεσία του Γιάννη Φαλκώνη.
Ο σκηνοθέτης είναι αλήθεια ότι έχει κάνει μια ενδελεχή έρευνα πάνω στη ζωή του Άγγελου Σικελιανού και την έχει παρουσιάσει με λεπτομέρεια, δηλώνοντας πόσο έχει καθορίσει η ιστορία της Ελλάδας τη ζωή του μεγάλου μας ποιητή.
Η παράσταση ξεκινά με τη μητέρα του Σικελιανού (Γεωργία Ζώη) και ένα καταπληκτικό νανούρισμα που τραγουδά στο μωρό της, τον Άγγελο. Ήταν το έβδομο παιδί του καθηγητή γαλλικών Ιωάννη Σικελιανού και της Χαρίκλειας Στεφανίτση. Στην οικογένειά του διδάχτηκε το αίσθημα της θυσίας και της αφοσίωσης. Ο θείος του ήταν φίλος του Καραϊσκάκη και όπλισε στρατεύματα στο Μεσολόγγι.
Το προσέχει η Παραμάνα του η Θεία Μαρία (Γεωργία Ζώη) και του τραγουδά ένα παραδοσιακό τραγούδι της Πελοποννήσου «Μη με παίρνεις Χάρε, μη με παίρνεις, γιατί δε με ξαναφέρνεις». Ήδη η ζωή του φορτίζεται από τρυφερότητα, αγάπη και υψηλά ιδανικά.
Καταλαβαίνει από νωρίς ότι η ελευθερία του Έθνους χωρίς την πνευματική καλλιέργεια και την παιδεία είναι άχρηστη. Από νωρίς μελέτησε Όμηρο, Πίνδαρο, Ορφικούς και Πυθαγόρειους, λυρικούς ποιητές, προσωκρατικούς φιλοσόφους, Πλάτωνα, Αισχύλο, την Αγία Γραφή αλλά και τους ξένους λογοτέχνες.
Ο νεαρός Άγγελος (Κώστας Κατσένος) ταξιδεύει πολύ και στρέφεται από νωρίς στην ποίηση και το θέατρο. Κρατά πάντα σημειώσεις και αποτυπώνει τις σκέψεις του.
Η Εύα Πάλμερ, (Αλεξάνδρα Καρακατσάνη), η οποία σπούδαζε στο Παρίσι ελληνική αρχαιολογία και χορογραφία ήταν ένας σταθμός στη ζωή του, που τον καθόρισε και βέβαια εκείνος καθόρισε εκείνη. Αρχικά η Εύα, κόρη κροίσου της Αμερικής, γνωρίστηκε με την Πηνελόπη, την αδελφή του Άγγελου, που παντρεύτηκε τον αδελφό της Ισιδώρας Ντάνκαν.
Η Εύα είχε βαρεθεί την πολυτελή ζωή, τα ψέματα, την υποκρισία και ήταν έτοιμη να βυθιστεί στη λατρεία της Ελλάδας. Ήταν ένας αντισυμβατικός χαρακτήρας, αριβίστρια, όμως γυναίκα σπάνιας κομψότητας, που ερμηνεύει μοναδικά η Αλεξάνδρα Καρακατσάνη, με περίσσια ευγένεια, με χαριτωμένη κίνηση και με υψηλό όραμα.
Ερχόμενη με το τρένο από το Παρίσι, διηγείται με ενθουσιασμό πως πέταγε τα πλουμιστά της ρούχα από το παράθυρο, για να τα ξεφορτωθεί σαν βαρίδια. Την είχε συνεπάρει η μορφή του Άγγελου Σικελιανού, η φωνή του.
Ταυτίστηκε μαζί του. Ο τρόπος μόνο που τον κοίταγε ήταν χίλιες λέξεις. Κατάλαβε αμέσως αυτό, που πρέσβευε ο Σικελιανός, ότι υπάρχουν άνθρωποι, που γεφυρώνουν τις διαφορές και οι ίδιοι γίνονται γέφυρες ανάμεσα στους ανθρώπους, βλέποντας πέρα από τους δογματισμούς.
Αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να συγκεντρωθούν και να δημιουργήσουν έναν πυρήνα για να διασφαλίσουν τις αξίες και τη διδασκαλία αυτών. Ο Σικελιανός σχεδιάζει μια πύλη, όπου οι οραματιστές θα συνομιλούν πέρα από το σάλπισμα των διχογνωμιών. Αυτή η γέφυρα μπορεί να γίνει μόνο διαμέσου της τέχνης και ο χώρος αυτής δεν μπορεί να είναι άλλος από το Μαντείο των Δελφών, το κέντρο της γης.
Το ζεύγος Άγγελος Σικελιανός και Εύα Πάλμερ εγκαταστάθηκε το επόμενο έτος στην Αθήνα. Εκείνη την περίοδο ο Σικελιανός ήρθε σε επαφή με αρκετούς πνευματικούς ανθρώπους.
Το 1909 δημοσίευσε την πρώτη του ποιητική συλλογή με τον τίτλο «Αλαφροΐσκιωτος» (γράφτηκε το 1907, τη χρονιά που ο Παλαμάς εξέδωσε τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου»).
Η συλλογή αυτή προκάλεσε ιδιαίτερη αίσθηση στους φιλολογικούς κύκλους, αναγνωριζόμενη ως έργο-σταθμός στην ιστορία των νεοελληνικών γραμμάτων.
Ο «Αλαφροΐσκιωτος» είναι σαν μια λυρική αυτοβιογραφία του έφηβου ποιητή, ένα ποίημα γεμάτο νεανική αίσθηση και ευδαιμονία, ένα θαυμαστό ξεχείλισμα ενός λυρισμού που αναβρύζει αθόλωτος και πλουσιοπάροχα από τις πιο γνήσιες και μυστικές πηγές.
Ο ποιητής έχει συσσωρεύσει μέσα του ένα πλήθος από άμεσες εμπειρίες που τις ένιωσε, καθώς γύριζε απόλυτα ελεύθερος, σε μια ολοκληρωτική επαφή με τη φύση, στους γιαλούς και στους ελαιώνες του πατρικού του νησιού, της Λευκάδας, έχοντας μαζί τους μια άμεση και ειλικρινή, καθοριστική για αυτόν επικοινωνία.
Η αρχαιοελληνική πνευματική ατμόσφαιρα λοιπόν απασχόλησε βαθιά τον Σικελιανό και συνέλαβε την ιδέα να δημιουργηθεί στους Δελφούς ένας παγκόσμιος πνευματικός πυρήνας ικανός να συνθέσει τις αντιθέσεις των λαών («Δελφική Ιδέα»).
Για τον σκοπό αυτό ο Σικελιανός μέσης ηλικίας (Σωτήρης Κατσένος), με τη συμπαράσταση και την οικονομική αρωγή της γυναίκας του Εύας Πάλμερ, δίνει πλήθος διαλέξεων και δημοσιεύει μελέτες και άρθρα.
Μιλά ένθερμα για το όραμά του προσπαθώντας να στρατολογήσει και άλλους σε αυτό.
Παράλληλα, οργανώνει τις «Δελφικές Εορτές» στους Δελφούς με τις παραστάσεις του Προμηθέα Δεσμώτη (1927) και των Ικέτιδων (1930) του Αισχύλου να ανεβαίνουν στο αρχαίο θέατρο.
Μέσα από την κάθαρση ο καθένας θα νιώθει μέλος της αδιάρρηκτης ενότητας.
Οι Δελφικές Εορτές πραγματοποιήθηκαν το 1927 και διήρκεσαν δύο ημέρες (περιελάμβαναν παράσταση του Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, γυμνικούς αγώνες, λαϊκούς χορούς κι έκθεση λαϊκής τέχνης) – η απήχησή τους ήταν μεγάλη σε παγκόσμιο επίπεδο και οι κριτικές που ασκήθηκαν ήταν ή ενθουσιώδεις ή εντελώς αρνητικές.
Το 1930 έγιναν και δεύτερες Δελφικές Εορτές. Η «Δελφική Ιδέα» εκτός από τις αρχαίες παραστάσεις περιελάμβανε και τη «Δελφική Ένωση», μια παγκόσμια ένωση για τη συναδέλφωση των λαών και το «Δελφικό Πανεπιστήμιο», στόχος του οποίου θα ήταν να συνθέσει σε έναν ενιαίο μύθο τις παραδόσεις όλων των λαών.
Για τις πρωτοβουλίες αυτές, το 1929, η Ακαδημία Αθηνών του απένειμε αργυρό μετάλλιο για τη γενναία προσπάθεια αναβίωσης των δελφικών αγώνων. Από το φιλόδοξο αυτό σχέδιο, το μόνο που πραγματοποιήθηκε τελικά ήταν οι Δελφικές Εορτές, αλλά και αυτές οδήγησαν σε οικονομική καταστροφή και χωρισμό του ζεύγους το 1934, αφού η Εύα Πάλμερ εγκαταστάθηκε από τότε στην Αμερική με τον γιο τους Γλαύκο και επέστρεψε μόνο μετά τον θάνατο του ποιητή.
Μια εκδρομή ωστόσο στη Συκιά Κορινθίας θα σταθεί αφορμή για την αγορά ενός παραθαλάσσιου οικοπέδου από την Εύα Πάλμερ, στην άκρη του πευκοδάσους του Πευκιά.
Εκεί, ο Σικελιανός, θα σχεδιάσει και θα κατασκευάσει την περίοδο 1912-1916 μια εξοχική κατοικία, που συνδυάζει το αρχαιοελληνικό πνεύμα με τους κίονες στην πρόσοψη, τη βυζαντινή τεχνοτροπία στα παράθυρα και την ενετική αρχιτεκτονική στα μπαλκόνια. Η κατοικία στη Συκιά θα αποτελέσει τόπο συνάντησης εξεχουσών προσωπικοτήτων της διανόησης της εποχής, όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Κώστας Καρυωτάκης και ο Νίκος Καζαντζάκης.
Αυτό τώρα το κτίριο περιλαμβάνεται σήμερα στο ξενοδοχείο Sykion Resort στη Συκιά Κορινθίας και προσωπικά θεωρώ κομβικό να παιχτεί η παράσταση στο χώρο αυτό, τον τόσο προσωπικό, που στέγασε το όραμα του Σικελιανού. Το φαντάζομαι ήδη σε μια μυσταγωγική βραδιά, όπως θα την ήθελε κι εκείνος, εκεί που ζούσε κι εκείνος.
Η Εύα Πάλμερ και η ηθοποιός που τη μετουσιώνει επί σκηνής, η Αλεξάνδρα Καρακατσάνη, είναι απόλυτα γοητευμένη από τον ποιητή και από τη Λευκάδα. Για εκείνη, η Ελλάδα είναι όλα όσα σημαίνει η ζωή. Καθώς τον εγκαταλείπει με τον γιο τους Γλαύκο του δηλώνει ότι θα είναι για πάντα η ηγερία του και η συνοδοιπόρος του στη ζωή και το έργο του, αλλά χωρίς καμιά ερωτική σχέση πια μεταξύ τους. Η Εύα καταβάλλει επίμονες προσπάθειες για να κάνει γνωστό το έργο του στην Αμερική και παρά τη φιλοδοξία του ίδιου του Σικελιανού, ήδη από την περίοδο των Δελφικών Εορτών, προσπαθεί να κερδίσει διεθνές κύρος και να «ρυθμίσει τη συναλλαγή της καρδιάς του με την Ελλάδα, με τον κόσμον όλο».
Έξι χρόνια μετά τον χωρισμό του με την Εύα, ο Σικελιανός παντρεύεται με την Άννα Καμπανάρη-Καραμάνη (Γεωργία Ζώη).
Η ιστορία είναι παρούσα καθώς μια από τις κόρες του Γλαύκου, η Ελένη Σικελιανός, βραβευμένη, πολυμεταφρασμένη Αμερικανίδα ποιήτρια και λογοτέχνης, ζει και εργάζεται ανάμεσά μας, φέροντας ζωντανή όλη την ιστορία της οικογένειάς της.
Όλοι οι Δήμοι είναι «υπόλογοι» απέναντι στο απέραντο αυτό όραμα του Σικελιανού.
Φυσικά και είναι προς έπαινο του τωρινού Δημάρχου Λευκάδας, Δρ. Ξενοφώντα Ν. Βεργίνη, που τίμησε με την παρουσία του την παράσταση, βράβευσε τον Νικήτα Τσακίρογλου και μας ενημέρωσε ότι το σπίτι αυτό του Σικελιανού επρόκειτο παλαιότερα να γίνει παρκινγκ και εκείνος ευτυχώς το διέσωσε.
Δεν χρειάζεται να πω πάλι στο σημείο αυτό ότι οι άλλες χώρες το παραμικρό κειμήλιο πολιτιστικής κληρονομιάς τους το αναδεικνύουν και μάλιστα έχουν και όφελος από αυτό. Πόσο μάλλον εμείς που διαθέτουμε τέτοιους πολιτιστικούς ογκόλιθους και τους οποίους οφείλουμε να τιμούμε σε κάθε ευκαιρία, όπως άριστα έπραξαν όλο οι συντελεστές αυτής της παράστασης.
Το 1912 υπήρξε μια άλλη κορυφαία ιστορική στιγμή της οποίας πρωταγωνιστής ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος με τον διπλασιασμό της Ελλάδος, μετά τους Βαλκανικούς πολέμους. Τότε πεθαίνει από φυματίωση η αδελφή του ποιητή, η Πηνελόπη. Εκείνος γράφει ποιήματα και εγκαινιάζεται η περίοδος με τα μεγάλα του ποιήματα «Μήτηρ Θεού» (1917), το «Πάσχα των Ελλήνων» (1918).
Έρχεται αυτή περίοδος σαν φυσικός καρπός ύστερα από τα μυστικά βάθη του Προλόγου στη ζωή κι από την κλασική θέληση των λυρικών ποιημάτων. Η Μήτηρ Θεού, μέσα στην απλή μορφή του ζευγαρωτού δεκαπεντασύλλαβου, δίνει τη λύτρωση από τον θάνατο […].
Έχοντας χάσει αδελφή, αδελφό, πατέρα και μητέρα και έχοντας παρεξηγηθεί οι Δελφικές εορτές σαν κράχτης για την έλξη τουριστών, τελειώνουν όλα, ενώ του κατάσχεται και το σπίτι στη Συκιά Κορινθίας.
Το 1939 του απονεμήθηκε το Κρατικό Λογοτεχνικό Βραβείο του 1938 για το σύνολο του ποιητικού του έργου.
Κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940 ο Άγγελος Σικελιανός μαζί με άλλους Έλληνες λογίους προσυπέγραψε την Έκκληση των Ελλήνων διανοουμένων προς τους διανοούμενους ολόκληρου του Κόσμου με την οποία αφενός μεν καυτηρίαζαν την ιταλική επίθεση εναντίον της Ελλάδας, αφετέρου δε διέγειραν την παγκόσμια κοινή γνώμη σε επανάσταση συνειδήσεων για κοινό νέο πνευματικό Μαραθώνα.
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, ο Σικελιανός διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην πνευματική αντίσταση του λαού, με κορυφαία εκδήλωση το ποίημα και το λόγο που εκφώνησε στην κηδεία του Παλαμά στις 28 Φεβρουαρίου του 1943.
Το 1943-1945 ήταν πρόεδρος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών και υπήρξε μέλος του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου.
Ό,τι και να έγραψε δεν απέκλινε από τις ρίζες της ελληνικής ποιητικής παράδοσης.
Τον Σικελιανό σε μεγάλη σε ηλικία μας έδωσε με μια συγκλονιστική εμπειρία, με την υπέροχη ερμηνεία του ο Νικήτας Τσακίρογλου. Σοβαρός, φέροντας όλα το βάρος των χρόνων του ποιητή και των βιωμάτων του με τη θερμή και εκφραστική φωνή του μας καθήλωσε και μας απέδωσε με ζωντάνια και πληρότητα τα τελευταία χρόνια του Άγγελου Σικελιανού.
Δίπλα του η Γεωργία Ζώη, σε τέταρτο ρόλο, έχοντας πρώτα παίξει τη μητέρα του Σικελιανού και την Παραμάνα του, τραγουδώντας μοναδικά παραδοσιακά τραγούδια μέσα από το πατρικό σπίτι του ποιητή, συγκίνησε το κοινό, έπειτα στο ρόλο της Πηνελόπης της αδελφής του ποιητή και στο τέλος ανέλαβε τον δύσκολο ρόλο της Άννας Σικελιανού της τελευταίας συζύγου του Άγγελου.
Η Άννα Καμπανάρη, όπως ήταν το πατρικό της όνομα, παντρεύτηκε αρχικά το 1922 τον γιατρό Γεώργιο Καραμάνη, ιδρυτή του πρώτου σανατόριου στην Ελλάδα. Το 1938 γνώρισε τον Άγγελο Σικελιανό και έπειτα από ανταλλαγή ερωτικών επιστολών, παντρεύτηκαν στις 17 Ιουνίου του 1940, με τη συγκατάθεση τόσο της Εύας Πάλμερ όσο και του πρώην συζύγου της Άννας, του Γεωργίου Καραμάνη.
Τον συντρόφευσε με αγάπη και στοργή στις τελευταίες δύσκολες στιγμές της ζωής του. Η ίδια συγγραφέας με πολλές ευαισθησίες στάθηκε βράχος δίπλα του.
Ο Σικελιανός ήταν πέντε φορές υποψήφιος για το Βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας, χωρίς να το πάρει ποτέ.
Μετά τον θάνατό του ποιητή το 1951, η Άννα Σικελιανού για να αντιμετωπίσει τα οικονομικά προβλήματα έμαθε να δουλεύει τον αργαλειό και ύφαινε κατά παραγγελία.
Η Γεωργία Ζώη πέρα από την υπέροχη ερμηνεία του νανουρίσματος και γενικά των παραδοσιακών τραγουδιών, διαφοροποίησε την ερμηνεία της στους τέσσερεις ρόλους, που είχε αναλάβει για την παράσταση αυτή. Υπέροχη ως Άννα Σικελιανού. Του στάθηκε, τον στήριξε, διαλύθηκε όταν αυτός αρρώστησε και πέθανε. Ήταν όμως πάντα κοντά με την Εύα έχοντας μοιραστεί το όραμα του ποιητή. Η συνάντησή τους μετά τον θάνατό του έγινε μέσα σε κλίμα αγάπης και ευγνωμοσύνης.
Η Ελλάδα σπαράσσεται από τον Εμφύλιο, μετά τον πόλεμο, και ο Κρητικός συγγραφέας θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους εχθρούς του συντηρητικού κατεστημένου, το οποίο ξεσπά σε έναν ιδεολογικό εμφύλιο και επιστρατεύει κάθε θεμιτό και αθέμιτο μέσο για την αποφυγή της βράβευσής του μαζί και του Σικελιανού.
***
Ο Άγγελος Σικελιανός πέθανε στην Αθήνα στις 19 Ιουνίου του 1951, σε ηλικία 67 ετών. Η κηδεία του έγινε δημοσία δαπάνη στην Μητρόπολη Αθηνών και ο ενταφιασμός στο Α’ Νεκροταφείο, όπου τον ακολούθησε αργότερα και η Άννα. Επισημαίνω ότι λανθασμένα αναφέρεται στο διαδίκτυο ότι ενταφιάστηκε στους Δελφούς.
Η πρώτη του σύζυγος Εύα Πάλμερ είναι θαμμένη στους Δελφούς μαζί με τη μητέρα του Χαρίκλεια.
Ήταν ο πρώτος Έλληνας λογοτέχνης του 20ου αιώνα ο οποίος προτάθηκε για το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας, το 1949.
***
Η παράσταση βασίστηκε στο κείμενο του Γιάννη Φαλκώνη και συμπεριλαμβάνει κάθε λεπτομέρεια της ζωής του ποιητή, όπως κανείς μπορεί με άλλον τρόπο, όχι τόσο βιωματικό να τα δει και μέσα στο σπίτι και μουσείο του Άγγελου Σικελιανού.
Πρόκειται για μια παράσταση παρακαταθήκη, με εξέχουσες ερμηνείες. Μια παράσταση που βιντεοσκοπημένη θα μπορούσε να διδάσκεται στα σχολεία.
***
Ταυτότητα παράστασης
«140 χρόνια Σικελιανός, ο Άγγελος της ποίησης»
Κείμενο και σκηνοθεσία: Γιάννης Φαλκώνης
Σκηνικά- Κοστούμια: Γιάννης Βλάχος
Φωτισμοί: Γιάννης Φαλκώνης
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Επτανησιακή μουσική: Διονύσης Γράψας
Βιολοντσέλο: Έλλη – Μαρίνα Γερακίτη
Παίζουν
Σικελιανός: Νικήτας Τσακίρογλου
Σικελιανός μέσης ηλικίας: Σωτήρης Κατσένος
Σικελιανός νέος: Κώστας Κατσένος
Πηνελόπη και Άννα Σικελιανού: Γεωργία Ζώη
Εύα Πάλμερ: Αλεξάνδρα Καρακατσάνη
Παραγωγή: Διώνης Αίνιγμα
