Της δημοσιογράφου Καρίνας Λάμψα
“Η πρώτη λέξη”, το νέο βιβλίο του Βασίλη Αλεξάκη
Μια μέρα πριν από πολλά χρόνια ο Βασίλης Αλεξάκης πήρε, όπως ο ίδιος λέει, την πιο δύσκολη απόφαση της ζωής του. Επέλεξε να εγκαταλείψει τη δημοσιογραφία -συνεργαζόταν, μεταξύ άλλων, με την εφημερίδα “Le Monde”- για να αφοσιωθεί στη συγγραφή. Ήταν μια δύσκολη απόφαση, που εκ των πραγμάτων αποδείχτηκε σωστή.
Όμως, το μικρόβιο της δημοσιογραφίας δεν τον εγκατέλειψε, όπως μαρτυρά το νέο του βιβλίο που συνδυάζει τη δημοσιογραφική ερευνητική δουλειά με τη φαντασία και την ευαισθησία του συγγραφέα. Για να μας ξεναγήσει στο θαυμαστό κόσμο της γλώσσας, μίλησε με δεκάδες γλωσσολόγους, παλαιοντολόγους και βιολόγους, τους κορυφαίους σήμερα στην Ευρώπη. Και κατάφερε να μας μεταδώσει τη δύσπεπτη συνήθως γνώση τους με τον πλέον ευχάριστο τρόπο.
Για να κεντρίσει το ενδιαφέρον μας, έθεσε πρώτα απ’ όλα ένα ερώτημα που, ενταγμένο σε μυθιστορηματική πλοκή, δημιουργεί ένα είδος “σασπένς” το οποίο διαρκεί μέχρι το τέλος του βιβλίου: ποια είναι η πρώτη λέξη που είπε ο άνθρωπος; Ποιος, πού, πότε και γιατί ξεστόμισε μια λέξη ή έστω μια κραυγή που μετατράπηκε σε λέξη; Ομολογουμένως, λίγοι από μας έχουμε αναρωτηθεί σχετικά, όλοι όμως θα θέλαμε να μάθουμε. (Για παράδειγμα, ο συγγραφέας, που διακρίνεται για το ιδιότυπο χιούμορ του, αναφέρει σε ένα κάποιο σημείο ότι ο άνθρωπος εφηύρε τις λέξεις για να μπορεί να λέει ψέματα)…
Στο μεσοδιάστημα, παρακολουθώντας τις έρευνες που κάνει η αφηγήτρια, προκειμένου να βρει απάντηση σε αυτό το ερώτημα, μαθαίνουμε ένα σωρό πράγματα.
Πώς κατασκευάστηκαν οι λέξεις και ποια είναι η πιο παλιά γλώσσα; Γιατί οι πρώτοι άνθρωποι έφτιαχναν αγαλματίδια χωρίς στόμα;
…Έχει την ηλικία της νεότητας και μια σοβαρότητα που λίγο ξαφνιάζει. Οι κόγχες των ματιών της είναι αρκετά βαθιές. Τα μάτια της είναι δυο σκιές. Να σου πω ακόμη αυτό: δεν έχει στόμα. Το στόμα της είναι μια σιωπή που μας ακούει…
Ποια είναι η γλώσσα των ζώων και πώς συνεννοούνται μεταξύ τους;
Ο πράσινος πίθηκος που ζει στην Κένυα και την Αιθιοπία βγάζει τρεις διαφορετικές κραυγές προκειμένου να ειδοποιήσει τους φίλους του για επερχόμενο κίνδυνο: η μια σημαίνει ότι η απειλή προέρχεται από αετό, η άλλη από λεοπάρδαλη και η τρίτη από φίδι. Η τελευταία κραυγή ισοδυναμεί με την εντολή “ανεβείτε στα δέντρα”. Μπορεί όμως να την εκβάλει άνευ λόγου.
Γιατί να το κάνει αυτό;
Μα για να φάει τις μπανάνες!
Τι είναι η νοηματική γλώσσα; Και πώς ηχούν οι ίδιες λέξεις στις διάφορες γλώσσες;
Προτιμώ το όνομα Σηκουάνας, όπως τον ξέρουμε στην Ελλάδα, από το γαλλικό Σεν, που μου φαίνεται πολύ φτωχό και μοιάζει να αμφισβητεί τη μεγαλοπρέπειά του.
Ή νομίζω ότι τα γαλλικά είναι πλουσιότερα σε ηχοποίητες λέξεις, κι ακόμη περισσότερο τα αγγλικά. Είναι δύσκολο να αποδοθεί η μουσικότητα της αγγλικής ποίησης στις άλλες γλώσσες. Το ρήμα buzz, ίσως επειδή είναι μονοσύλλαβο, εκφράζει καλύτερα το βουητό από το γαλλικό bourdonner και το ελληνικό “βουίζω”…
Σε άλλο σημείο, ο αδελφός της αφηγήτριας αναρωτιέται: Πολλές από τις λέξεις της γλώσσας του Πλάτωνα που επιβίωσαν έχουν αλλάξει νόημα. Το “εξοδεύω” είχε τότε την έννοια “εξέρχομαι”, ενώ σήμερα σημαίνει “δαπανώ” …Πόσο ζει μια λέξη;
Υπάρχουν άπειρες τέτοιες παρατηρήσεις που δίνουν τροφή για σκέψη, καθώς και πολλές πληροφορίες, τις οποίες αφομοιώνουμε με ευκολία καθώς εντάσσονται σε μια “ιστορία”. Η αφηγήτρια ερευνά για χάρη του νεκρού αδελφού της, τον οποίον έχουμε προλάβει να γνωρίσουμε πριν ακόμη πεθάνει. Η σχέση του μεγάλου αδελφού με τη μικρότερη αδελφή είναι άλλωστε ένα από πιο τα δυνατά σημεία του βιβλίου.
Όσο ζούσε, ο μεγάλος αδελφός μιλούσε περισσότερο, χειριζόταν τη γλώσσα καλύτερα, ήταν σοφότερος. Από τη στιγμή που πέθανε, το λόγο έχει η μικρή αδελφή. Οι ρόλοι αντιστρέφονται, αλλά ο διάλογος που άρχισαν τα δύο αδέλφια από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους συνεχίζεται πολύ πέρα απ’ το θάνατο. Υπερβαίνοντας τον τεχνικό χαρακτήρα της γλώσσας, ο συγγραφέας αγγίζει εδώ το καίριο θέμα της επικοινωνίας.
Τι νόημα, αλήθεια, έχει η γλώσσα εάν δεν οδηγεί στην επικοινωνία; Δύο στενά συνδεδεμένοι άνθρωποι μπορούν να επικοινωνούν χωρίς να χρειάζονται τις λέξεις, σε έναν νοερό διάλογο που δεν έχει αρχή ούτε τέλος.
Δεν θα αποκαλύψουμε το τέλος αυτής της ιστορίας, που έχει λίγο απ’ το “σασπένς” ενός αστυνομικού μυθιστορήματος: ποια ήταν τελικά η πρώτη λέξη; Θα πούμε όμως πως διαβάζοντας αυτό το βιβλίο, σε μια εποχή κακοφωνίας, συνειδητοποιούμε για άλλη μια φορά το θαύμα και την ομορφιά της γλώσσας. Συνειδητοποιούμε επίσης πόσο η επικοινωνία υπερβαίνει τη γλώσσα, καθώς δεν εκφράζεται μόνο με λέξεις ή κραυγές αλλά με νοήματα, με βλέμματα, ακόμη και με τη σιωπή…
Κατά περίεργο τρόπο, ακόμη και με τη μνήμη. Όταν ένα αγαπημένο πρόσωπο δεν βρίσκεται πια στη ζωή, δεν μπορεί να απαντήσει. Συνήθως όμως ξέρουμε τι θα έλεγε, αν ζούσε. Κι έτσι, συνεχίζουμε τον διάλογο που αρχίσαμε και που, όπως συχνά συμβαίνει και εν ζωή, εκφράζει ίσως τους δικούς μας φόβους, τις δικές μας αγωνίες κι ελπίδες. Αλλά ο αδελφός μας δεν είναι λίγο ο άλλος εαυτός μας;
* Το βιβλίο του Βασίλη Αλεξάκη, “Η Πρώτη Λέξη”, κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Εξάντας, σ. 424, 22 ευρώ.
* Τα δύο σκίτσα φιλοτέχνησε ο Βασίλης Αλεξάκης ως εικονογράφηση στο κείμενο της Καρίνας Λάμψα.
* Η Καρίνα Λάμψα είναι πολιτική συντάκτρια στην εφημερίδα “Ναυτεμπορική”.
* Photos: Marielle Pteroudis
