Του Παναγιώτη Μήλα
«Όταν ο Θεόφιλος ζωγραφίζει ήρωες του ’21, οι φουστανέλες γίνονται λουλούδια στους αγρούς».
Αυτό έλεγε ο Στρατής (Τάκης) Ελευθεριάδης, ο Λέσβιος τεχνοκριτικός που είναι γνωστός ως Tériade.
-Από τον Tériade, γνώρισε το έργο του Θεόφιλου, ο Οδυσσέας Ελύτης και είπε: «Η φανερή προσήλωσή του στους ήρωες δεν είναι παρά η συμβολική ανάθεση των ελπίδων ενός ταπεινού που ζητά ν’ ακεραιωθεί μες στα αισθήματά του, προς τις δυνάμεις που ξεπερνούν τον άνθρωπο».
-Από τον Tériade, γνώρισε το έργο του Θεόφιλου και ο Γιάννης Τσαρούχης ο οποίος έγραψε: «(…) κάθε 25η Μαρτίου, ο Θεόφιλος ντυνόταν με φουστανέλες και πήγαινε στο Βερχανέ του ελληνικού προξενείου. Ντυμένος με αυτά παρίστανε πατριωτικά και ηρωικά θέματα και μετά, μαζί με το μπουλούκι του, έβγαζε αναμνηστικές φωτογραφίες».
-Ο ίδιος ο Θεόφιλος έλεγε: «Δεν ξέρω την ιστορία όπως οι δάσκαλοι από τα βιβλία, την ξέρω όπως τη λέει ο τόπος και τα τραγούδια του. Η ιστορία είναι άνεμος που την καταλαβαίνεις όταν την ανασαίνεις».
-Από τον Tériade, γνώρισε το έργο του Θεόφιλου – μετά τον θάνατό του – όλος ο ελληνικός λαός. Την προσπάθεια του Tériade στήριξε ο Άγγελος Κατακουζηνός.
***
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1920, όταν νέοι στο Παρίσι ήρθαν σε επαφή με το έργο του Θεόφιλου, οι δύο φίλοι (Tériade και Άγγελος Κατακουζηνός) πίστεψαν στην αξία του έργου του Λέσβιου λαϊκού ζωγράφου και συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανάδειξη και τη δικαίωσή του.
Πρώτος ο Γιώργος Γουναρόπουλος «ανακάλυψε» τον Θεόφιλο το 1925. Ακολούθησε ο Τeriade ο οποίος από το 1929 τον στήριξε και τον ανέδειξε. Όμως άλλος ένας Λέσβιος, ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, από το 1945 ζητούσε με άρθρο του να οργανωθεί μια μεγάλη έκθεση «για την περισυλλογή και τη διάσωση των έργων του Θεόφιλου».
Νωρίτερα ο Tériade αγόρασε αρκετά έργα του Θεόφιλου που τα εμπιστεύθηκε στον Κατακουζηνό. Αυτός με τη σειρά του το 1946 (12 χρόνια μετά το θάνατο του Θεόφιλου) εξέθεσε τα έργα αυτά στην οικία του, στην οδό Πινδάρου 7, στην Αθήνα, ενώ τον επόμενο χρόνο οργανώθηκε έκθεση του – άγνωστου ακόμα – Θεόφιλου στο Βρετανικό Συμβούλιο.
***
Οι εκθέσεις αυτές προκάλεσαν την οργή φίλων και εχθρών της τέχνης, φίλων και εχθρών του Tériade που …έμπαινε στα χωράφια τους.
Κυρίως όμως προκάλεσαν την οργή των «φίλων» του Άγγελου Κατακουζηνού. Το αστείο είναι ότι οι «αριστερές» εφημερίδες κατηγορούσαν τον Κατακουζηνό επειδή με την κίνησή του προσπάθησε να προσεταιριστεί τον λαϊκό ζωγράφο, ενώ την ίδια στιγμή οι «δεξιές» εφημερίδες κατηγορούσαν τον καθηγητή επειδή …κουβάλησε αυτόν τον συγκεκριμένο ζωγράφο στο Κολωνάκι τους.
-Αν αναζητήσετε τα δημοσιεύματα της εποχής θα γελάσετε με την καρδιά σας.
***
Η εφημερίδα «Αθηναϊκή» υποδεχόταν την πρωτοβουλία του Κατακουζηνού για την έκθεση με το εξής δημοσίευμα: «Πού οδηγούμεθα; Ένας Κατακουζηνός να εκθέτει σπίτι του έναν κομμουνιστή μπογιατζή. Να τον επαινεί ο Σεφέρης και να κόπτεται υπέρ αυτού ένας Χατζηκυριάκος – Γκίκας! Πού οδηγούμεθα, ύψιστε Θεέ;».
Ήταν η εποχή που η Ελλάδα έμπαινε στον Εμφύλιο, χωρισμένη στα δύο. Ο αυτοδίδακτος – «περιθωριακός» – λίγο «παλαβός», εκπρόσωπος μιας λαϊκής αυθόρμητης τέχνης, ήταν εύκολος στόχος για να χτυπηθεί κάθε μη νόμιμο-αποδεκτό και εγκεκριμένο από την ελίτ της εποχής.
Ο δεξιός Τύπος απαξίωνε τον …παλαβό μπογιατζή που υπονόμευε τη γνησιότητα του Ελληνισμού, ενώ ο αριστερός απορούσε πώς ένα παιδί του λαού μπορεί να βρει στέγη στο σαλόνι ενός μεγαλοαστού! Κατάσταση άκρων δηλαδή, όπως συμβαίνει τόσες και τόσες φορές στη λεγόμενη εξασφάλιση της όποιας επιβαλλόμενης «καθαρότητας» εκπροσωπεί ο καθείς!
***
Ο Άγγελος Κατακουζηνός, όμως δεν είχε σκοπό να παραιτηθεί από την προσπάθεια ανάδειξης του έργου του ζωγράφου και δημιουργίας ενός Μουσείου Θεόφιλου αν και όπως βλέπουμε από αυτό που του έγραφε ο Γιώργος Σεφέρης σε επιστολή του «Το βρισίδι που φάγαμε τα χρόνια της έκθεσης Θεόφιλου το ξεχνάς – καλά κάνεις», τα πράγματα δεν ήταν εύκολα. Δύο εκθέσεις στην Αθήνα και στο Παρίσι (Λούβρο) όμως με πρωτοβουλία του ίδιου του Τeriade πιστοποίησαν με τον καλύτερο τρόπο ότι αυτοί που θαύμαζαν του έργο του Θεόφιλου πλήθαιναν και δημιουργούσαν πρόσφορο έδαφος για την ίδρυση Μουσείου στη Λέσβο.
***
Όμως ο Άγγελος Κατακουζηνός και ο Tériade δεν ήταν εύκολοι αντίπαλοι. Οι δύο Μυτιληνιοί φίλοι είχαν θαυμάσει και αναγνωρίσει το έργο του συντοπίτη τους. Επίσης είχαν αποφασίσει να το αναδείξουν. Οπότε κάθε εμπόδιο που τους έστηναν οι …ειδικοί ήταν πανεύκολο να το υπερπηδήσουν. Όλοι αυτοί οι ειδικοί στη συνέχεια αναγνώρισαν την αξία του Θεόφιλου και προσκύνησαν αυτόν που κατηγορούσαν…
***
Στη συνέχεια ύστερα από προτροπή – παράκληση του Τeriade, ο Άγγελος Κατακουζηνός ανέλαβε να σχηματίσει μια τιμητική επιτροπή για τα εγκαίνια του Μουσείου και προέβη σε όλες τις απαραίτητες ενέργειες.
Τη διαμόρφωση του Μουσείου Θεόφιλου ανέλαβε ο Γιάννης Τσαρούχης.
Τα εγκαίνια έγιναν στις 29 Αυγούστου 1965, παρουσία όλων των σημαντικών εκπροσώπων της «γενιάς του ’30» (Βενέζης, Σεφέρης, Χατζηκυριάκος-Γκίκας) και εκατοντάδων κατοίκων του νησιού, οι οποίοι ήθελαν να εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους για τη δημιουργία του.
Τότε με τη σύμπραξη πνευματικών ανθρώπων της χώρας και των τοπικών αρχών της Λέσβου οργανώθηκαν οι «Εορτές Θεόφιλου», όπου έγιναν τα εγκαίνια του Μουσείου Θεόφιλου στη Βαρειά της Λέσβου. Για όλες αυτές τις εκδηλώσεις ο Άγγελος και η Λητώ Κατακουζηνού είχαν πρωταγωνιστικό ρόλο.
Ο Άγγελος Κατακουζηνός ήταν ο πρόεδρος της Επιτροπής Εορτών Θεόφιλου και συνέβαλε για την ίδρυση της Βιβλιοθήκης Στρατή Ελευθεριάδη-Τεριάντ.
***
Αξίζει κλείνοντας να πω κάτι ακόμα το οποίο δεν ανήκει ούτε στα ανέκδοτα, ούτε και στα fake news: Το πρώτο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Ελλάδα άνοιξε τις πόρτες του στο κοινό πριν από 41 χρόνια (!). Ναι ακριβώς! Σωστά διαβάσατε. Πριν από 41 χρόνια. Το 1979 στη Βαρειά της Μυτιλήνης.
Για να ανοίξει αυτό το Μουσείο δεν συνεργάστηκαν ούτε 3, ούτε 4, ούτε 5 υπουργοί Πολιτισμού. Για να ανοίξει αυτό το Μουσείο δεν …καταναλώθηκαν δύο, τρεις ή τέσσερις Καλλιτεχνικοί Διευθυντές. Για να ανοίξει αυτό το Μουσείο απλά δούλεψαν δύο άνθρωποι, και οι δύο από τη Μυτιλήνη: Ο Άγγελος Κατακουζηνός και Στρατής Ελευθεριάδης – Τεριάντ. Τόσο απλά…
***
Ο Θεόφιλος Κεφαλάς – Χατζημιχαήλ, γνωστός απλά και ως Θεόφιλος, ήταν λαϊκός ζωγράφος της νεοελληνικής τέχνης και αγιογράφος. Κυρίαρχο στοιχείο του έργου του είναι η ελληνικότητά του και η εικονογράφηση της ελληνικής λαϊκής παράδοσης και της ιστορίας. Γεννήθηκε στη Μυτιλήνη το 1870 και πέθανε [πάλι στη Μυτιλήνη] στις 24 Μαρτίου 1934.
***
Στη βασική φωτογραφία: «Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης στη μάχη του Φαλήρου».
