Του Παναγιώτη Μήλα
Ο αρχιτέκτονας Τάκης Χ. Ζενέτος δημιουργούσε τα έργα του πάντα στην καρδιά του οικιστικού ιστού της πόλης.
Σε κάθε μας βήμα βλέπαμε και ένα έργο του.
Όταν πηγαίναμε στο Δημοτικό Σχολείο και στο Γυμνάσιο, όταν βγαίναμε για κάποια βόλτα, το καλοκαίρι στη θάλασσα, στις θεατρικές παραστάσεις και στις συναυλίες.
-Στο Κουκάκι, στο δρόμο για την οδό Δράκου και την οδό Φαλήρου όπου ήταν το Δημοτικό της Μελπομένης Παπαϊωάννου και το ΣΤ’ Γυμνάσιο Αρρένων, βλέπαμε να παίρνει σάρκα και οστά το Εργοστάσιο της Ζυθοποιίας Φιξ (1957).
-Αν ο προορισμός της παρέας μας ήταν το κέντρο της πόλης, πάντα περνούσαμε από την πολυκατοικία στη διασταύρωση των οδών Αμαλίας 34 και Δαιδάλου (1959).
-Το καλοκαίρι για μπάνιο βρίσκαμε –τότε– ησυχία μόνο στο Καβούρι όπου δέσποζε το γνωστό διαστημικό του «Μονόσπιτο» (1959).
-Αργότερα ο Ζενέτος έκανε την επανάσταση στις θεατρικές παραστάσεις σε ανοιχτό χώρο όταν σχεδίασε το περίφημο Θέατρο Λυκαβηττού, στο οποίο η Άννα Συνοδινού υλοποίησε τα όνειρά της (1965). Βέβαια την τελική μορφή στο Θέατρο αυτό έδωσαν οι υπάλληλοι του Υπουργείου Δημοσίων Έργων και του ΕΟΤ οι οποίοι χωρίς την άδειά του παραποίησαν τα αρχικά του σχέδια τα οποία προέβλεπαν και υπόγειο καμαρίνια και όχι… μεταλλικά κουτιά, όπως τελικά έγιναν.
-Όταν ως φοιτητές απομακρυνόμαστε από τον Νέο Κόσμο, μια όμορφη έξοδος για μας ήταν και το Μπραχάμι. Εκεί όπου στη Λεωφόρο Παπάγου είχε χτίσει το διάσημο μέχρι και σήμερα «Στρογγυλό» δημόσιο σχολείο του Αγίου Δημητρίου (1969-1972-1974).
***
Και μόνο αυτά τα πέντε έργα του Ζενέτου δημιουργούσαν ένα ιδιαίτερο σκηνικό μιας και ήταν ασυνήθιστα, τολμηρά και πρωτοποριακά για τα ελληνικά δεδομένα.
Οι συνάδελφοί του λένε για τον Ζενέτο: «Κατασκευάζει κατοικίες φροντίζοντας τη αρμονική ενσωμάτωσή τους στο περιβάλλον και εκμεταλλευόμενος με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τη θέα».
***
***
Ο Τάκης (Παναγιώτης) Ζενέτος γεννήθηκε στην Αθήνα, από οικογένεια κοσμηματοπωλών. Σε νεαρή ηλικία δείχνει το ενδιαφέρον και τις ικανότητές του στο σχέδιο. Με παρότρυνση οικογενειακού φίλου προσανατολίζεται στις αρχιτεκτονικές σπουδές.
Έτσι, το 1945 με υποτροφία της γαλλικής κυβέρνησης εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και ένα χρόνο μετά ξεκίνησε τις σπουδές του στην École des Beaux-Arts στο εργαστήριο του Otello Zavaroni, όπου υπήρξε και μαθητής του Le Corbusier.
Το 1953 απέκτησε το δίπλωμα της γαλλικής κυβέρνησης παρουσιάζοντας τη διπλωματική του εργασία με θέμα «Μικρόπολις – Αυτόνομη οικιστική μονάδα».
Από το 1952 μέχρι και το 1955 εργάστηκε σε διάφορα αρχιτεκτονικά γραφεία.
Το 1955 γύρισε στην Ελλάδα και ίδρυσε γραφείο μελετών σε συνεργασία με τον Μαργαρίτη Αποστολίδη, στην οδό Ακαδημίας 61.
Το «Στρογγυλό» είναι ίσως το σημαντικότερο έργο του. Εδώ ο αρχιτέκτονας κατέθεσε την προσωπική του άποψη για το πώς φαντάζεται το σχολείο του μέλλοντος. Κατασκευάζει, λοιπόν, ένα κτήριο ευέλικτο που θα μπορεί να μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου και την εξέλιξη της τεχνολογίας, αφού είχε προβλέψει ότι η διδασκαλία θα περιλάμβανε και την ψηφιακή τεχνολογία, τη χρήση υπολογιστών συνδεδεμένους με βιβλιοθήκες και την εκμετάλλευση κάθε οπτικοακουστικού μέσου.
Με το βιβλίο του «Ηλεκτρονική Πολεοδομία» παρουσίασε τις δικές του προτάσεις.
Οραματίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 την ψηφιακή εποχή και έγινε προπομπός της μοντέρνας αρχιτεκτονικής σε παγκόσμιο επίπεδο.
Εκπόνησε πάνω από 120 μελέτες κατοικιών, εργοστασίων, γραφείων, εκπαιδευτικών κτηρίων, διαμορφώσεις εσωτερικών χώρων, καθώς και μελέτες αναπτύξεως. Ανάμεσα στα έργα του είναι το Χωροταξικό Σχέδιο του Λεκανοπεδίου Αττικής.
Με το «Μονόσπιτο» στο Καβούρι ο Ζενέτος υποστηρίζει την άποψη ότι η ανθρώπινη κατοικία πρέπει να είναι το υψηλότερο και πλέον πολυτελές προϊόν του σύγχρονου πολιτισμού. Θεωρούσε το φθηνό σπίτι παραλογισμό «με τις καταστροφικότερες δυνατές συνέπειες για τον άνθρωπο».
***
Η ιστορία της Αθήνας με την υπογραφή του Ανάσταση Γερ. Μεταξά
Η ανέγερση του αρχικού εργοστασίου ΦΙΞ έγινε το 1876 και η επέκταση το 1893. Αρχιτέκτων ήταν ο Αναστάσης Γερ. Μεταξάς [27.02.1862 – 28.01.1937]. Εργολήπτης ήταν η «Γενική Εταιρεία Μπετόν Αρμέ Μόσχος Α. Διαμαντόπουλος και Σια». Στόχος του Μεταξά – όπως έχουν γράψει οι μελετητές του έργου του – ήταν “να μην κρύψει τον Ιερό βράχο της Ακρόπολης και τον Παρθενώνα” από τους περιπατητές, τους περιοίκους και τους επικέπτες της Πρωτεύουσας, κυρίως αυτούς που έρχονταν από το Φάληρο με κατεύθυνση προς του Στύλους του Ολυμπίου Διός.
Ο ολυμπιονίκης σκοπευτής και αρχιτέκτονας Αναστάσης Μεταξάς, το 1925 στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Το 1896 ήταν τέταρτος ολυμπιονίκης στη σκοποβολή. Το 1906 ασημένιος. Το 1908 χάλκινος. Το 1912 κατέκτησε την 6η θέση. Με δικά του σχέδια αναμορφώθηκε το Παναθηναϊκό Στάδιο, το Μουσείο Μπενάκη και το σημερινό Προεδρικό Μέγαρο. Φτιάχτηκε με σχέδιά του το Νοσοκομείο Συγγρού, το Αιγινήτειο, το Αρεταίειο, η Σιβιτανίδειος Σχολή, η ΑΣΟΕΕ, το Εθνικό Θέατρο. Αυτά τα …λίγα. Φυσικά και το Εργοστάσιο του Φιξ που γκρεμίστηκε εκ βάθρων, εκ θεμελίων και φυσικά χωρίς σεβασμό από κανένα…Αυτό ο Μεταξάς το πέτυχε 1000%. Εμείς που ως παιδιά περπατούσαμε σε αυτή την περιοχή έχουμε άποψη.
Εμείς που όταν σχολάγαμε από το Δημοτικό παίζαμε “μονότερμα” και μπακότερμα” στους χωμάτινους δρόμους της περιοχής – εκεί που είναι σήμερα το Θέατρο του Νέου Κόσμου – έχουμε άποψη.
Εμείς που γυρίζαμε στο σπίτι με ματωμένα γόνατα, ζήσαμε τη γειτονιά του Φιξ και έχουμε άποψη.
Εμείς που από τις μυρωδιές ξέραμε πότε αρχίζει και πότε τελειώνει η διαδικασία παραγωγής της μπύρας έχουμε άποψη…
***
Βέβαια πολύ σωστά όλοι αποδίδουν τα εύσημα στον Τάκη Ζενέτο για το εξαιρετικό κόσμημα της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής με το οποίο πλούτισε το βιογραφικό του, τη λίστα των δικών του έργων αλλά και τη λίστα των κτηρίων που χαρακτήρισαν μια ολόκληρη εποχή.
Ασφαλώς δικαιολογημένα όλοι – χωρίς καμία εξαίρεση – γράφουν ύμνους για το συγκεκριμένο έργο του Ζενέτου.
Όμως…
***
«Φιξ 1957». Κακοήθης όγκος τσιμέντου στο ήπιο αττικό τοπίο…
Όμως το παλιό εργοστάσιο κατεδαφίστηκε – χωρίς λύπηση από κανένα- περίπου το 1957. Ακόμα κι αν γκρέμιζαν την παράγκα του Καραγκιόζη κάποιος μπορεί να δάκρυζε κρυφά μέσα στο δωμάτιό του.
Στην περίπτωση του “Νέου Φιξ” δεν ακούστηκε ούτε “κιχ”.
Αρχικά η μόνη υποχρέωση των κατασκευαστών ήταν – για λόγους τιμής προς τον Αναστάση Γερ. Μεταξά – να διατηρήσουν και να εντάξουν την παλαιά είσοδο στο νέο κτήριο. Ούτε αυτό όμως έγινε.
Ακόμη και την ώρα παρασκευής της μπύρας η μυρωδιά τώρα (1960) δεν θύμιζε καθόλου το άρωμα της μπύρας που νιώθαμε πριν. Τώρα (1960) η μυρωδιά ένιωθες και ήξερες πως έμοιαζε με μόλυνση. Για την ακρίβεια ΗΤΑΝ ΜΟΛΥΝΣΗ.
Εγώ που μεγάλωσα, περπάτησα, έπαιξα και ερωτεύτηκα σε αυτή τη γειτονιά έχω άποψη.
Οι μελετητές και θυμιατολιβανιστές του έργου του Ζενέτου δεν έχουν άποψη όταν γράφουν από τα αεροστεγή και αποστειρωμένα γραφεία τους…
Δεν μπήκαν στον κόπο ούτε κάνει να διαβάσουν τις απόψεις του Μεταξά ο οποίος “έχτισε ένα τριώροφο κεντρικό κτίριο με μια μονώροφη χαμηλή πτέρυγα δεξιά και μια διώροφη αριστερά με την κατοικία του ιδιοκτήτη στον όροφο”.
“Το άχτιστο της περιοχής – όπως γράφουν κείμενα της εποχής – εξασφάλιζε άπλετη θέα προς την Ακρόπολη και το Λυκαβηττό και φυσικά το Ναό του Ολυμπίου Διός, τις περίφημες Κολώνες όπου συγκεντρώνονταν οι Αθηναίοι στα μικρά καφενεδάκια που βρισκόντουσαν εκεί.
Το τριώροφο κτίριο ακολουθούσε την τυπική εκλεκτιστική μορφολογία των βιομηχανικών κτιρίων της Ευρώπης, ενώ το διώροφο κτίσμα με τη μπυραρία στο ισόγειο και την κατοικία στον όροφο ακολουθεί τον ύστερο νεοκλασικισμό.
Ας σημειώσουμε ότι το 1876 που κτίστηκε το πρώτο εργοστάσιο Φιξ μόλις είχε χαραχθεί από το μηχανικό του Δήμου Αθηναίων Ι. Γενισαρλή, η μεγάλη εξοχική λεωφόρος που ένωνε την Αθήνα με το Φάληρο και που αργότερα πήρε το όνομα του Ανδρέα Συγγρού”.
***
Αξίζει εδώ να αναφέρω άλλο ένα βίωμά μου από το εργοστάσιο του “Νέου Φιξ”. Βρισκόμαστε στις αρχές του 1967 κι εγώ είμαι φοιτητής στην Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή του Πειραιά [το αντίπαλον δέος της ΑΣΟΕΕ…].
Ένα από τα αγαπημένα μου μαθήματα ήταν η “Διοίκηση και Οργάνωση Επιχειρήσεων”. Στην Αθήνα και στην Πάντειο Σχολή διοργανώθηκε ένα διεθνές συνέδριο με θέμα τις συνθήκες εργασίας στα σύγχρονα βιομηχανικά κτήρια. Ο καθηγητής μου Φρ. Λέτσας επρόκειτο να είναι ένας εκ των ομιλητών. Ζήτησε από τους φοιτητές του κάποια θέματα σχετικά με το Συνέδριο.
Λόγω …γειτνίασης πρότεινα να κάνω ένα θέμα σχετικό με το Εργοστάσιο του Φιξ το οποίο ήδη βρισκόταν στα πρώτα χρόνια μετά το εκ θεμελίων γκρέμισμα και το εκ νέου χτίσιμό του από τον Ζενέτο.
Εκείνη την εποχή ούτε καν είχα τη δημοσιογραφία ως πιθανό μελλοντικό μου επάγγελμα.
Κι όμως “βούτηξα στα βαθιά”. Κυριολεκτικά στα βαθιά. Συγκεκριμένα στο 3ο ή 4ο υπόγειο του εργοστασίου. Πήρα την άδεια από τον προσωπάρχη του “Φιξ” για να συνομιλήσω με τους εργαζόμενους.
Θέμα μου: Η ηχορύπανση στον χώρο εργασίας.
Επαναλαμβάνω ότι οι μελετητές και θυμιατολιβανιστές του έργου του Ζενέτου δεν έχουν άποψη όταν γράφουν από τα αεροστεγή και αποστειρωμένα γραφεία τους…
Εγώ όμως με το θράσος της νεότητας, την άγνοια κινδύνου και την ελευθερία λόγου – που είχα από τότε – ετοίμασα την εργασία μου. Μίλησα με τους εργαζόμενους κάτω από ηχητικά αντίξοες συνθήκες. Δυστυχώς δεν είχα – τότε – δημοσιογραφικό μαγνητόφωνο. Όλα τα έγραψα στο χέρι. Ήταν συγκλονιστικές οι μαρτυρίες ανθρώπων που δούλευαν σε συνθήκες χειρότερες από τις συνθήκες των ορυχείων.
Όταν ολοκλήρωσα τις συνεντεύξεις (με ονόματα, στοιχεία και κάθε τι που επιβεβαιώνει τα λεχθέντα) μίλησα και με τον προσωπάρχη ο οποίος πρόσθεσε και τη δική του μαρτυρία για όσα βίωναν οι εργαζόμενοι δίπλα στις μηχανές.
Κατέθεσα το κείμενο στον καθηγητή μου και καμάρωσα όταν το διάβασε την ώρα του μαθήματος, στον δεύτερο όροφο της Σχολής, που ήταν τότε στην οδό Καραολή και Δημητρίου στον Πειραιά. Καμάρωσα διπλά όμως όταν ο καθηγητής με κάλεσε στο Συνέδριο στην Πάντειο.
Εκεί χάρηκα όταν διαπίστωσα ότι είχε εντάξει τμήματα της εργασίας μου στην ομιλία του κάνοντας μάλιστα και αναφορά σε μένα…
Γι’ αυτό άλλη μια φορά εδώ σημειώνω πως:
“Οι μελετητές και θυμιατολιβανιστές του έργου του Ζενέτου δεν έχουν άποψη όταν γράφουν από τα αεροστεγή και αποστειρωμένα γραφεία τους”…
Τότε που συνετελέσθη το οικιστικό έγκλημα δεν ακούστηκε “κιχ”.
Τότε που χύθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες κυβικά τσιμέντου στο χαμηλό υπογάστριο της Ακρόπολης και στις γειτονιές της (Κουκάκι, Φιλοπάππου, Γαργαρέττα, Νέος Κόσμος) οι πολλοί πανηγύριζαν και κάποιοι ελάχιστοι που αντέδρασαν “πνίγηκαν” με τη ρετσινιά του …γραφικού.
Οπωσδήποτε ο Τάκης Ζενέτος δεν είχε καμία απολύτως ευθύνη για το “έγκλημα”. Άλλοι αποφάσιζαν…
Όμως το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας και ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών εκείνης της εποχής είχαν επιλεκτική …μυωπία.
Δυστυχώς…
***
Ασφαλώς ο Ζενέτος που θεωρήθηκε στην εποχή του ένας οραματιστής, ένας φουτουριστής ο οποίος σχεδόν άγγιζε τα όρια της ουτοπίας, λίγες δεκαετίες μετά το θάνατό του αποδεικνύεται ότι με το σύνολο του έργο του είχε μια προφητική θεώρηση των εξελίξεων.
***
Ο Τάκης Χ. Ζενέτος γεννήθηκε το 1926. Με τη σύζυγό του Ασπασία απέκτησαν μια κόρη το 1962.
***
Εκεί που ίσως εκφράστηκε απελευθερωμένος από προστριβές με υπηρεσίες και πελάτες ήταν τα τέσσερα ρυθμιστικά που ανέλαβε το 1966.
Η πίστη του σε μια ζωή εν εξελίξει που διαρκώς προσβλέπει στο μέλλον τον αποξένωσε από την παρούσα ζωή.
***
Ο Τάκης Ζενέτος αυτοκτόνησε στις 28 Ιουνίου 1977, πηδώντας από το παράθυρο του γραφείου του στο Κολωνάκι.
***
ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ ΤΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΤΗΣ ΕΡΤ ΣΤΟΝ ΕΜΒΛΗΜΑΤΙΚΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ ΤΑΚΗ ΖΕΝΕΤΟ
