Με τρυφερή ένταση και ζωηρότητα, ο μεγάλος ζωγράφος προσθέτει στους πίνακές του κατοικίδια και άλλα ζώα. Δίνει δυναμισμό και στιβαρότητα στην κίνησή τους, όπως και στα χρώματα που τοποθετούνται μιμούμενα τη γλυπτική. Προσπαθεί να δώσει το νόημα μιας κίνησης και όχι ν’ αποτυπώσει την ίδια την κίνηση. Ο Γύζης φαίνεται να διαλέγει κάτι σαν μια «στιγμιαία ακινησία» που μοιάζει με αυτή των ελληνικών αρχαϊκών αγαλμάτων, τα οποία φαίνονται σαν να συγκρατούνται τη στιγμή που παίρνουν φόρα για να κινηθούν.
Βιογραφία του
Ο Νικόλαος Γύζης γεννήθηκε την 1η Μαρτίου του 1842 στο Σκλαβοχώρι της Τήνου. Ο πατέρας του Ονούφριος ήταν ξυλουργός με έξι παιδιά. Το 1850 η οικογένεια μετακόμισε στην Αθήνα όπου ο Νικόλαος ξεκίνησε τις σπουδές του στο “Σχολείο των Τεχνών” που μετά έγινε “Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών”. Σπουδάζοντας στην Αθήνα είδε και τα πρώτα του βραβεία, για τις ξυλογραφίες και χαλκογραφίες του. Μετά το τέλος των σπουδών στην Αθήνα γνωρίζει τον φιλότεχνο Νικόλαο Νάζο ο οποίος φροντίζει να πάρει υποτροφία από το “Ευαγές Ίδρυμα του Ναού της Ευαγγελίστριας της Τήνου” για να συνεχίσει τις σπουδές του στη “Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου”.
Φθάνοντας στο Μόναχο το 1865 συνάντησε τον φίλο του Νικηφόρο Λύτρα με τον οποίο είχαν μια κοινή διαδρομή.
Πρώτοι του δάσκαλοί του στο Μόναχο ήταν ο Χέρμαν Άνσυτς (Hermann Anschütz) και ο Αλεξάντερ Βάγκνερ (Alexander Wagner). Τον Ιούνιο του 1868 έγινε δεκτός στο εργαστήριο του Καρλ φον Πιλότυ (Karl von Piloty). Ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Μόναχο το 1871 και τον Απρίλιο του 1872 επέστρεψε στην Αθήνα, για να μετατρέψει το πατρικό του σπίτι επί της οδού Θεμιστοκλέους σε ατελιέ. Μαζί με τον Νικηφόρο Λύτρα, ταξίδεψε το 1873 στη Μικρά Ασία.
Απογοητευμένος από τις συνθήκες της Ελλάδας, τον Μάιο του 1874 εγκατέλειψε την Αθήνα και επέστρεψε στο Μόναχο, όπου έμελλε να ζήσει για το υπόλοιπο της ζωής του. Το 1876, ταξίδεψε παρέα με τον Νικηφόρο Λύτρα στο Παρίσι. Έναν χρόνο αργότερα νυμφεύθηκε την Άρτεμη Νάζου, με την οποία απέκτησε τέσσερις κόρες, την Πηνελόπη (γεν. 1878, πέθανε μόλις δώδεκα ημερών), τη Μαργαρίτα-Πηνελόπη (γεν. 1879), τη Μαργαρίτα (γεν. 1881) και την Ιφιγένεια (γεν. 1890), και έναν γιο, τον Ονούφριο-Τηλέμαχο (γεν. 1884).
Το 1880, ανακηρύχθηκε σε επίτιμο μέλος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου και το 1888 εκλέχθηκε τακτικός καθηγητής στο ίδιο ίδρυμα. Το 1881 πέθανε η μητέρα του και έναν χρόνο μετά πέθανε και ο πατέρας του. Το 1895, επισκέφθηκε για τελευταία φορά την Ελλάδα, την οποία ποτέ δεν ξέχασε και πάντα νοσταλγούσε. Προσβεβλημένος από λευχαιμία, πέθανε στο Μόναχο την 4η Ιανουαρίου 1901, σε ηλικία 59 ετών. Λέγεται ότι τα τελευταία του λόγια ήταν: «Λοιπόν ας ελπίζωμεν και ας ζητούμεν να είμεθα εύθυμοι!». Η σορός του ενταφιάστηκε στο Βόρειο Νεκροταφείο του Μονάχου.
Το έργο του
Ο Νικόλαος Γύζης αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ακαδημαϊκού ρεαλισμού του ύστερου 19ου αιώνα, του συντηρητικού εικαστικού κινήματος που είναι γνωστό ως «Σχολή του Μονάχου», τόσο σε ελληνικό όσο και σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Συμμετείχε και βραβεύτηκε σε πάρα πολλές ελληνικές και ευρωπαϊκές εκθέσεις, από το 1870 έως το 1900. Μάλιστα, μετά τον θάνατό του το 1901, τιμήθηκε με έκθεση έργων του στην 8η Διεθνή Καλλιτεχνική Έκθεση του Γκλασπαλάστ (Glaspalast).
Σπουδαστής στην Ακαδημία του Μονάχου, ενστερνίστηκε όλες τις αρχές των Γερμανών δασκάλων του, φτιάχνοντας έργα σπάνιας επιδεξιότητας μέσα στα όρια του ιστορικού ρεαλισμού και της ηθογραφίας. Με τα έργα του, ειδικά αυτά της νεότητάς του, έλαβε τον χαρακτηρισμό «γερμανικότερος των Γερμανών» και επαινέθηκε με το παραπάνω από τους τεχνοκριτικούς και τον Τύπο της εποχής.
Δύο από τα μεγάλα «γερμανικά» του έργα, οι Ελεύθερες τέχνες και τα πνεύματα της καλλιτεχνικής βιοτεχνίας, που κοσμούσαν την οροφή Μουσείου Διακοσμητικών Τεχνών του Καϊζερσλάουτερν (1878–1880), και Ο θρίαμβος της Βαυαρίας, που κοσμούσε την αίθουσα συνεδριάσεων του Μουσείου Διακοσμητικών Τεχνών της Νυρεμβέργης (1895–1899) — καταστράφηκαν κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Μερικά από τα έργα του, όπως Τα αρραβωνιάσματα (1875]) και Το κρυφό σχολειό (1885, συλλογή Εμφιετζόγλου), βασίζονται σε προφορικούς θρύλους της εποχής της Τουρκοκρατίας, των οποίων η αντιστοιχία στην ιστορική πραγματικότητα αμφισβητείται σήμερα, χωρίς βέβαια αυτό να μειώνει την καλλιτεχνική αξία των παραπάνω έργων.
Άτομο βαθιά θρησκευόμενο, στράφηκε αργότερα προς τις αλληγορικές και τις μεταφυσικές παραστάσεις. Τα λεγόμενα «θρησκευτικά» του έργα, με πλέον χαρακτηριστικό τον πίνακα Ιδού ο Νυμφίος έρχεται (1895–1900, Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδας – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου), αντιπροσωπεύουν τα οράματα του ώριμου πλέον καλλιτέχνη και δηλώνουν απερίφραστα τις υπαρξιακές του αγωνίες. Κυρίαρχο θέμα των ώριμων έργων του ήταν ο αγώνα του εναντίον του Κακού και η τελική νίκη του Καλού. Η σημαντικότερη μορφή σ’ αυτά τα έργα του είναι η γυναίκα, που άλλοτε εμφανίζεται ως Τέχνη, άλλοτε ως Μουσική, άλλοτε ως Άνοιξη, άλλοτε ως Δόξα κ.λπ.
Νεότεροι μελετητές του έργου του διακρίνουν ότι στα λιγότερο γνωστά ύστερα έργα του, και κυρίως στα σχέδιά του με κάρβουνο και κιμωλία, ο Γύζης δίνει μια εξπρεσιονιστική τάση απελευθέρωσης από τον ακαδημαϊκό ρεαλισμό.
Ο Γύζης φιλοτέχνησε επίσης αφίσες και εικονογράφησε βιβλία.
Οι επιστολές του
Η ζωή και το έργο του Νικολάου Γύζη φωτίζεται επίσης από τις επιστολές που έγραφε από το 1869 και μέχρι το τέλος της ζωής του (Επιστολαί Νικολάου Γύζη, Εκδόσεις «Εκλογής», Αθήναι 1953). Ορίστε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα:
«Σας βεβαιώ, Κύριε Νάζε, ότι δεν είμαι διόλου σπάταλος. Ζω με την μεγαλυτέραν οικονομίαν, αλλά τα έξοδα της τέχνης μου, και προ πάντων τα μοδέλα, κοστίζουν φρικτά και άνευ αυτών δεν ημπορώ να κάμω βήμα. Εις την αρχήν ήμουν εις μικροτέρας σχολάς, όπου τα μοδέλα επληρώνοντο από την Ακαδημίαν, αλλ’ αφ’ ότου εμβήκα εις την σχολή των συνθέσεων, τα πληρώνω ο ίδιος και διά τούτο έπεσα έξω. […] Έγραψα και θα γράψω πάλιν προς την επιτροπήν της Ευαγγελιστρίας διά τους μισθούς μου…» – Επιστολή προς τον Νικόλαο Νάζο, 3 Ιουνίου 1873
«Πόσον πτωχός είναι ο ζωγράφος απέναντι του ποιητού! Αν ξαναγεννηθώ θα γίνω ποιητής και μουσικός.» – Επιστολή προς τον Νικόλαο Νάζο, 7 Απριλίου 1875
«Αν ήτο δυνατόν να ημπορούσα να ηρχόμουν εις την Ελλάδα, ίσως κατά πρώτον εις την Κεφαλληνίαν και κατόπιν εις την Τήνον, εις τα γλυκά αυτά μέρη.» – Επιστολή προς τον αδελφό της γυναίκας του, 22 Οκτωβρίου 1900
Κατάλογος των σπουδαιότερων έργων του Γύζη
Κοριτσάκι που παίζει 1868
Η εξέταση των σκύλων 1870
Γέρος που ράβει
Γιαγιά που χορεύει με τα εγγόνια της
Ειδήσεις Νίκης
Χωριάτικο σπίτι
Χωριάτικο σπίτι 2
Ελεύθερες τέχνες με τα παιδιά
Επιτραπέζιο με τούρτα
Η τέχνη και τα πνεύματα
Η χαρά των γονέων
Παππούς και εγγόνια
Παππούς και εγγόνια 2
Παππούς και εγγονός
Κεφαλή γέρου
Το σκλαβοπάζαρο
Άρτεμις Γύζη, 1885
Άρτεμις Γύζη 1890
Μητέρα και παιδί (Άρτεμις και Μαργαρίτα). 1883. Κιμωλία και κάρβουνο σε χαρτόνι
Μαργαρίτα Γύζη, 1883
Μαργαρίτα Γύζη, 1887
Η γέννηση του Τηλέμαχου Γύζη
Πορτραίτο της κόρης του Πηνελόπης, 1893
Αλληγορία της Ζωγραφικής Λάδι σε ξύλο (παλέτα)
Πορτραίτο παιδιού Χαμίνι
Αγόρι με κεράσια
Αποστήθιση, 1883 Κοριτσάκι
Τα εγγόνια Παππούς προσφέρει μήλα στην εγγονή του
Κου – Κου, 1882 Ελαιογραφία σε μουσαμά
Τα ορφανά, 1871
Τα αρραβωνιάσματα. 1875
Κεφάλι Κοπέλας Λάδι σε χαρτόνι Κεφάλι Κοπέλας Λάδι σε χαρτόνι
Γιάντες
Ο κουρέας, 1880 Μελέτη για τον κουρέα
Ο κουρέας (1880)
Ζαχαροπλάστης 1898
Ζαχαροπλάστης 1898 Προσχέδιο με μολύβι, παστέλ, κάρβουνο
Πορτραίτο Καπουτσίνος μοναχός
Ανατολίτης πολεμιστής
Ανατολίτης με τσιμπούκι
Ανατολίτες, σχέδιο Ζεϊμπέκης Ανατολίτης με φρούτα
Καρναβάλι . Αθηναϊκή Αποκριά
Αποκριά στην Αθήνα Ι (το ίδιο;)
Στην ταβέρνα Καρναβάλι
Χαρτορίχτρα Χαρτιά
Χαρτορίχτρα
Πορτραίτο άνδρα (ο Χρήστος «ο Αράπης»)
Το παιδομάζωμα
Το κρυφό σχολείο, 1880
Μετά την καταστροφή των Ψαρών
Η Δόξα (παστέλ σε χαρτί)
Tο αναμνηστικό δίπλωμα που δόθηκε στους αθλητές που συμμετείχαν στην Ολυμπιάδα του 1896. H Nίκη προσφέρει στην Eλλάδα ένα κλαδί ελιάς.
Νεκρή φύση Ρόδια, αυγά πασχαλινά
Η Αρμονία, 1893 (στο Ωδείο Αθηνών)
Αράχνη
Ο χορός των Μουσών
Εαρινή συμφωνία, 1886
Αλληγορία λάδι σε ξύλο
1894
Ιστορία 1892
Κένταυρος
Το τάμα
Μήτηρ θεού, σπουδή 1898
Ιδού ο Νυμφίος, 1899-1900
Η έξωση Αρχάγγελος. Από το έργο Τα Θεμέλια Της πίστης 1893
Σκίτσο του Αρχάγγελου με τη σάλπιγγα 1893-1900
Ο θρίαμβος της θρησκείας
Ο νέος Αιών
H ψυχή του καλλιτέχνη 1893
Tο παραμύθι της γιαγιάς
Ο έρως και ο ζωγράφος
Νύμφη και έρωτας
Γέρος που κοιμάται
Σπουδή για την επιστήμη
Η ψυχομάνα
Οι Τέσσερις Εποχές Κτήριο Νικολάου Γύζη στο Χαϊδάρι
***
***
***
