Το σονέτο είναι ένα ποιητικό είδος που ακολουθεί μία σταθερή στιχουργική μορφή. Αποτελείται από 14 στίχους, γι’ αυτό συχνά αποκαλείται και δεκατετράστιχο. Εμφανίστηκε στην Ιταλία τον 13ο αιώνα και στη συνέχεια εξαπλώθηκε στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Διακρίνονται δύο βασικές μορφές σονέτων: το ιταλικό και το αγγλικό. Το ιταλικό σονέτο, που είναι και το πιο καθιερωμένο, αποτελείται από δύο τετράστιχες και δύο τρίστιχες στροφές, ενώ το αγγλικό από τρεις τετράστιχες και ένα καταληκτικό δίστιχο.
Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ ήταν ο σημαντικότερος ποιητής που χρησιμοποίησε αυτόν τον τύπο. Η ομοιοκαταληξία του σαιξπηρικού σονέτου παρουσιάζει τη μορφή ΑΒΑΒ ΓΔΓΔ ΕΖΕΖ ΗΗ. Μια από τις περιφημότερες συλλογές σονέτων μάλιστα είναι η συλλογή των εκατόν πενήντα τεσσάρων σονέτων του Σαίξπηρ, που τυπώθηκε το 1609. Ο απαισιόδοξος τόνος τους εκφράζει αισθήματα που περιγράφονται με αντικειμενικότερο τρόπο στον Άμλετ και στις μεταγενέστερες τραγωδίες του συγγραφέα αποκαλύπτοντας έναν Σαίξπηρ αρκετά διαφορετικό από τον επιτυχή άνθρωπο του θεάτρου, ο οποίος αναδύεται μέσα από τις σωζόμενες βιογραφικές του μαρτυρίες. Μοτίβα κοινότοπα, από εκείνα που αφθονούν στους πολυάριθμους Ευρωπαίους λυρικούς ποιητές της εποχής (οι οποίοι εμπνέονται, άμεσα ή έμμεσα, από την ερωτική ποίηση του Πετράρκα), υπάρχουν στα σαιξπηρικά σονέτα. Τα περισσότερα όμως από αυτά διακρίνονται από τα ερωτικά ποιήματα της εποχής χάρη στη διαύγεια της έκφρασης και στο βάθος και την ένταση της βιωμένης εμπειρίας, την οποία αναπαράγουν με τέτοιο τρόπο, ώστε τα σονέτα να θεωρούνται κυρίως τα ποιήματα εκείνα με τα οποία ο Σαίξπηρ αποτυπώνει τα προσωπικότερα αισθήματά του. Έτσι, το συνηθισμένο μοτίβο της αθανασίας, που εξασφαλίζει σ’ ένα πρόσωπο η απεικόνισή του σ’ ένα ποίημα, δεν ενοχλεί καθόλου, καθώς η φρεσκάδα και η λεπτότητα του συναισθήματος διαποτίζουν όλη την έκταση των στίχων.
Το ποίημα στο πρωτότυπο ακολουθεί το σχήμα του ελισαβετιανού ή σαιξπηρικού σονέτου: τρεις τετράστιχες στροφές με πλεκτή ομοιοκαταληξία αβαβ διαφορετική σε κάθε στροφή και ένα καταληκτικό δίστιχο με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία γγ.
Σονέτο 18
Πώς να σε πω — καλοκαιριάτικο πρωί;
Έχεις πιο εύκρατη μορφή, πιο ερασμία·
γνωρίζω ανέμους που κι ο Μάης φυλλορροεί,
τα καλοκαίρια έχουν πάντα προθεσμία.
Κάποτε καίει ο επουράνιος οφθαλμός
και της χροιάς του ο χρυσός συχνά θαμπώνει,
κάποιος μοιραίος του καιρού αναπαλμός
την ομορφιά της ομορφιάς απογυμνώνει.
Μα εσύ αιώνιο θα έχεις καλοκαίρι
κι η ομορφιά σου δεν θ’ απαλλοτριωθεί,
δεν θα επαίρεται ο Άδης πως σε ξέρει
καθώς θα γράφεσαι στου χρόνου την πληθύ.
Όσο ζουν άνθρωποι και βλέπουν θα γυρίζουν
σ’ αυτούς τους στίχους και ζωή θα σου χαρίζουν.
Σονέτο 29
Όταν σμικρύνομαι στα μάτια όλου του κόσμου
μόνος τον εαυτό μου απόβλητο θρηνώ,
τη μοίρα μέμφομαι και λοιδορώ το φως μου
κι αναστατώνω με φωνές τον ουρανό,
και με φαντάζομαι να ’μουν αλλιώς πλασμένος,
να ’χω την τέχνη του ενός, το νου του άλλου,
ωραίος, φέρελπις, με φίλους προικισμένος,
και υποφέρω το μαρτύριο του Ταντάλου·
κι εκεί που μόλις αυτομίσητος πηγαίνω,
σε συλλογίζομαι και γίνομαι μαζί σου
κορυδαλλός που από τη μαύρη γη τον αίνο
ξυπνά και ψέλνει προς το φως του παραδείσου.
Τέτοιο για μένα της αγάπης σου το κλέος
που δεν τ’ αλλάζω ούτε με σκήπτρο βασιλέως.
Σονέτο 97
Μοιάζει χειμώνας ο καιρός που έχω φύγει
και τη χαρά του χρόνου έχασα, εσένα·
πόσο σκοτάδι έχω νιώσει, πόσα ρίγη,
πόσο Δεκέμβρη σε τοπία ερημωμένα.
Κι ήταν ο απόδημος ο χρόνος καλοκαίρι,
μεστό φθινόπωρο μέσα στο γέννημά του,
που όλο της άνοιξης το λάγνο βάρος φέρει,
σαν μήτρα πλήρης μες στο πένθος του θανάτου.
Τόση πληθώρα, αποκύημα της λύπης
ήταν για μένα, και καρπός χωρίς πατέρα·
το καλοκαίρι ξέρει εσένα, κι όταν λείπεις
όλα σωπαίνουν τα πουλιά στον άδειο αέρα.
Κι αν κελαηδήσουν, λένε πένθιμο κανόνα,
κι ωχρούν τα φύλλα με το φόβο του χειμώνα.
* Οι μεταφράσεις του Διονύση Καψάλη κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Άγρα.
