Του Παναγιώτη Μήλα
Θυμάμαι τότε που… γνώρισα τον Μάνο Φαλτάιτς (*). Ήταν στα τέλη της δεκαετίας του ’60, τότε που πραγματοποιούσε ένα συνέδριο-σεμινάριο με θέμα την οικονομική – επιχειρηματική συνένωση και ανάπτυξη των ελληνικών κοινοτήτων. Όταν ολοκληρώθηκε έπειτα από 3-4 μήνες αυτή η σειρά των μαθημάτων όλοι όσοι πήραμε μέρος -φοιτητές οικονομικών πανεπιστημιακών σχολών- με ένα στόμα είπαμε πως «ο Φαλτάιτς ανήκει σε αυτούς που περπατούν στα σύννεφα». Σημασία έχει πως από τότε έδινε τη μάχη με τις απόψεις και τις ιδέες για έναν κόσμο καλύτερο. Μάλιστα ο Μάνος Φαλτάιτς (συγγραφέας, λαογράφος, φιλόσοφος, ζωγράφος, δικηγόρος) από το 1964 είχε ιδρύσει το ομώνυμο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο στη Σκύρο. Αντικειμενικός του σκοπός ήταν να προσελκύσει το ενδιαφέρον της νέας γενιάς στην ιστορία και τον πολιτισμό.
Φθάσαμε λοιπόν στο 2015 που ο Φαλτάιτς και το Μουσείο του βρέθηκαν και πάλι στον δρόμο μου. Αφορμή ένας άλλος που κι εκείνος περπατούσε στα σύννεφα. Μιλάω για τον Βρετανό ποιητή Ρούπερτ Μπρουκ (1887-1915) ο οποίος έμεινε στην Ιστορία τόσο για την ιδεαλιστική του ποίηση όσο και τη συμμετοχή του στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Μπρουκ, διάσημος για το ποίημά του «Ο στρατιώτης», υπήρξε μια από τις πιο χαρακτηριστικές φωνές στους λογοτεχνικούς κύκλους της προπολεμικής Βρετανίας. Ο «πιο ωραίος νέος της Αγγλίας», σύμφωνα με τον ποιητή Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς, έζησε μια ταραγμένη ερωτική ζωή. Η σεξουαλική του αναζήτηση τού προκάλεσε νευρικό κλονισμό και τον οδήγησε να ταξιδέψει τόσο στην Ευρώπη όσο και στις ΗΠΑ. Κατατάχθηκε εθελοντικά στο Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό και ως ανθυποπλοίαρχος βρέθηκε στην Αμβέρσα, στην Αίγυπτο και στο Αιγαίο, στο δρόμο τους για την Καλλίπολη. Ένα τσίμπημα κουνουπιού προκάλεσε σηψαιμία στον ποιητή ο οποίος πρόλαβε και ζήτησε να ταφεί στο πιο κοντινό νησί. Έτσι τη νύχτα της 23ης Απριλίου 1915 στη Σκύρο, ομάδα υπαξιωματικών του Βρετανικού Ναυτικού ακολούθησε το δύσβατο ανηφορικό μονοπάτι που οδηγεί από τον όρμο Τρεις Μπούκες σε έναν κατάφυτο ελαιώνα, κουβαλώντας στους ώμους τους το σώμα του νεκρού συντρόφου τους. Λίγες ώρες αργότερα, το πλοίο τους θα αναχωρούσε για την Καλλίπολη, όπου οι περισσότεροι θα βρουν τον θάνατο σε μία από τις πιο αποτυχημένες εκστρατείες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο ήδη αναγνωρισμένος 27χρονος ποιητής Ρούπερτ Μπρουκ είχε την «τύχη» να θαφτεί σε έναν τόπο γαλήνης, ανήμερα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου -προστάτη της Αγγλίας και πολιούχου της Σκύρου-, εξασφαλίζοντας μία θέση μεταξύ των πρόωρα χαμένων ρομαντικών καλλιτεχνών. Μερικές μέρες πριν πεθάνει από σηψαιμία σε ένα από τα γαλλικά πλωτά νοσοκομεία, που ήταν αραγμένα στα ανοιχτά της Σκύρου, ο νεαρός Άγγλος είχε συμμετάσχει σε στρατιωτικές ασκήσεις στον ελαιώνα στις Τρεις Μπούκες και είχε μαγευτεί από την ομορφιά του τοπίου. Μόλις λίγους μήνες νωρίτερα, είχε προβλέψει το τέλος του με τους παρακάτω στίχους: «Αν πεθάνω, αυτό για μένα σκέψου μόνο/ Πως υπάρχει μια γωνιά σε κάποιο τόπο ξένο/ Πούναι για πάντα Αγγλία» (μτφρ.: Κώστας Ιωάννου).
Ύστερα από 10 χρόνια, το 1925, δημιουργήθηκε μια διεθνής επιτροπή με στόχο τη συγκέντρωση χρημάτων για την ανέγερση ενός μνημείου προς τιμήν του. Πράγματι, τα χρήματα συγκεντρώθηκαν και ο γλύπτης Μιχαήλ Τόμπρος φιλοτέχνησε το ορειχάλκινο άγαλμα που τοποθετήθηκε στην πλατεία Μπρουκ, πλάι στο Αρχαιολογικό Μουσείο του νησιού και στο Λαογραφικό Μουσείο Φαλτάιτς.
Στην επιτροπή αυτή, μεταξύ άλλων, συμμετείχαν ο Κωνσταντίνος Καβάφης και ο Λίνος Πολίτης, ενώ επίτιμοι πρόεδροι ορίστηκαν ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Ελευθέριος Βενιζέλος, ο ύπατος αρμοστής της Αγγλίας στην Αίγυπτο Λόρδος Λόυντ και ο Αγγλος πρέσβης στην Αθήνα σερ Πέρσυ Λώρεν.
Έπειτα από 16 χρόνια
Η πρώτη εκδήλωση που έγινε για τον Άγγλο ποιητή ήταν όταν συμπληρώθηκαν 16 χρόνια από τον θάνατό του, το 1931. Τις εκδηλώσεις αυτές θα τιμούσε με την παρουσία του ο τότε πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος. Με αυτή την αφορμή η Σκύρος απέκτησε βασικές υποδομές (ηλεκτροδότηση, ύδρευση, δρόμους, λιθόστρωτα καλντερίμια). Επίσης δημιουργήθηκε μία από τις ωραιότερες πλατείες, η πλατεία Μπρουκ, στην Αγία Τριάδα με θέα στο Αιγαίο.
Έπειτα από 100 χρόνια
Πριν από τρεις μήνες, τον Απρίλιο του 2015, έγιναν εκδηλώσεις για τα 100 χρόνια από τον θάνατό του. Την Πέμπτη 23 Απριλίου 2015, η βρετανική πρεσβεία στην Αθήνα, η Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας και ο Δήμος Σκύρου τίμησαν τη μνήμη του, με σειρά εκδηλώσεων.
Το πρωί της 23ης Απριλίου τελέστηκε επιμνημόσυνη δέηση από τον εφημέριο της Αγγλικανικής Εκκλησίας στην Αθήνα Μάλκομ Μπράντσο στον τάφο του Ρούπερτ Μπρουκ, στον Όρμο Τρεις Μπούκες, στον ελαιώνα όπου ο ποιητής λάτρευε να ηρεμεί. Ακολούθησε ανάγνωση ποιημάτων του και κατάθεση στεφάνων από τον Βρετανό πρέσβη στην Αθήνα Τζων Κίττμερ, τον Βρετανό στρατιωτικό ακόλουθο, τον περιφερειάρχη Στερεάς Ελλάδας Κ. Μπακογιάννη, τον αντιπεριφερειάρχη Ευβοίας Φ. Σπανό, τον δήμαρχο Σκύρου Μ. Χατζηγιαννάκη, τον εκπρόσωπο του Συλλόγου Φίλων Ρούπερτ Μπρουκ Νιλ Μέιμπιν, καθώς και εκπροσώπους διπλωματικών αποστολών στην Ελλάδα.
Το απόγευμα της ίδιας μέρας ο Βρετανός πρέσβης εγκαινίασε την οπτικοακουστική έκθεση «Ρούπερτ Μπρουκ στη Σκύρο: Ένας Άγγλος ποιητής σε μια γωνιά του Αιγαίου», που φιλοξενείται στο χώρο του θεάτρου του Δημοτικού Σχολείου της Σκύρου και θα παραμείνει ανοιχτή για το κοινό έως την 1η Σεπτεμβρίου 2015 με ελεύθερη είσοδο.
Ανάμεσα στα εκθέματα περιλαμβάνεται σπάνιο φωτογραφικό και ηχητικό υλικό από το ιστορικό αρχείο του Πολεμικού Μουσείου του Λονδίνου, του Συλλόγου Φίλων Ρούπερτ Μπρουκ και της Επιτροπής Στρατιωτικών Κοιμητηρίων της Βρετανικής Κοινοπολιτείας. Μέσα από την έκθεση, οι κάτοικοι αλλά και οι επισκέπτες του νησιού γνωρίζουν τη ζωή και το έργο του Ρούπερτ Μπρουκ και παράλληλα ανακαλύπτουν ιστορικές πτυχές του Μεγάλου Πολέμου, από τη Μάχη της Καλλίπολης μέχρι το Μακεδονικό Μέτωπο.
Μουσικοθεατρικό αφιέρωμα
Οι εκδηλώσεις για τον Άγγλο ποιητή συνεχίζονται τώρα στο διήμερο 28 και 29 Ιουλίου 2015.
Ο Δήμος Σκύρου παρουσιάζει ένα μουσικοθεατρικό αφιέρωμα βασισμένο στη ζωή και το έργο του. Την πρώτη βραδιά μέσα από το θεατρικό έργο «Αυτοί που περπατούν στα σύννεφα» και τη δεύτερη με μια συναυλία που φέρει τον τίτλο «Η μουσική γεωγραφία στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο».
Οι παραστάσεις θα πραγματοποιηθούν στο Θέατρο του Μουσείου Φαλτάιτς.
Ας τις δούμε αναλυτικά
Τρίτη 28 Ιουλίου 2015 στις 9 μ.μ.
«Αυτοί που περπατούν στα σύννεφα»
Η παράσταση είναι παραγγελία του Δήμου Σκύρου, εμπνευσμένη από τη ζωή και το έργο του ποιητή. Το κείμενο υπογράφει ο συγγραφέας και σεναριογράφος Γιάννης Σκαραγκάς και τη σκηνοθεσία η σημαντικότατη καλλιτέχνις Λίνα Ζαρκαδούλα. Η μουσική σύνθεση και διεύθυνση ανήκει στον Θεόδωρο Λεμπέση. Παίζουν η Παναγιώτα Βλαντή και ο Χριστόδουλος Στυλιανού.
Πρόκειται για μια ιστορία αναζήτησης του προορισμού στην ποίηση, στον έρωτα και τη σκληρή πραγματικότητα της Ιστορίας. Μια σειρά από ιστορικά και φανταστικά πρόσωπα καταθέτουν την προσωπική τους μαρτυρία από τη σχέση τους με τον ποιητή, εραστή, φίλο, γιο και στρατιώτη Μπρουκ. Μέσα από μια βαθιά ανθρώπινη διήγηση έρχονται αντιμέτωπα με την ίδια αγωνία της ζωής όλων μας: τι αφήνουν πίσω τους οι άνθρωποι που αγαπήσαμε, ποια είναι η ουσία του ηρωισμού σε έναν κόσμο που διαλύεται, ποιο είναι το νόημα της ποίησης και της ερωτικής μνήμης απέναντι στη βία του πολέμου;
Η παράσταση συνδυάζει την πρόζα με την ορχηστρική μουσική και την όπερα, σε μια ονειρική και πρωτότυπη καταγραφή της ταραγμένης περιόδου του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο στόχος των συντελεστών ήταν μια ατμοσφαιρική αποτύπωση όχι μόνο του παρελθόντος αλλά και ενός κοινού ανθρωπιστικού ονείρου, της ανάγκης μας για συνύπαρξη, για αλήθεια και νόημα.
Συντελεστές της παράστασης
Σκηνοθεσία: Λίνα Ζαρκαδούλα
Θεατρικό κείμενο: Γιάννης Σκαραγκάς
Μουσική Σύνθεση/Διεύθυνση: Θεόδωρος Γ. Λεμπέσης
Παίζουν: Παναγιώτα Βλαντή, Χριστόδουλος Στυλιανού
Μεσόφωνος: Μαργαρίτα Συγγενιώτου
Σκηνικά-Κοστούμια: Κωνσταντίνος Ζαμάνης
Φωτισμοί: Μελίνα Μάσχα
Βοηθός Σκηνικά- Κοστούμια: Μαρία Παπαδοπούλου
Βοηθός Σκηνοθέτη: Τζίνα Ηλιοπούλου
Συνοδεύει Ορχήστρα Δωματίου
Την Τετάρτη, 29 Ιουλίου 2015 και πάλι στις 9 μ.μ.
«Η μουσική γεωγραφία στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο»
Υψίφωνος: Βασιλική Καραγιάννη
Aφηγητής: Βαγγέλης Κρανιώτης
Ποιητικά Κείμενα: Γιάννης Φίλιας
Συνοδεύει Ορχήστρα Δωματίου
Διευθύνει ο Θεόδωρος Γ. Λεμπέσης
Μια πρωτότυπη συναυλία που θα παρουσιάσει, με τη βοήθεια αφηγητή, μουσικά έργα από όλη την Ευρώπη που σχετίζονται με τον ποιητή Ρούπερτ Μπρουκ μέσα από μία καλλιτεχνική, χρονολογική αλλά και ιστορική προσέγγιση. Μουσικά έργα που λειτουργούν-συνυπάρχουν δίπλα στην καλλιτεχνική πορεία του.
Η συναυλία θα ξεκινήσει με το έργο του F.S. Kelly (1881-1916), την Ελεγεία στη μνήμη του Ρούπερτ Μπρουκ. Ο Kelly ήταν συνθέτης, συστρατιώτης και συνταξιδιώτης του Μπρουκ προς την Καλλίπολη και από αυτούς που μετέφεραν τη σορό του για να ταφεί στο νησί. Η Ελεγεία ξεκίνησε να γράφεται στο πλοίο όπου ο ποιητής άφησε την τελευταία του πνοή στα ανοιχτά της Σκύρου.
Εν συνεχεία θα ακουστούν διάσημα μουσικά έργα γραμμένα λίγο πριν από την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και κατά την περίοδο της Μπελ Επόκ, με κύριο εκφραστή τον Ιταλό συνθέτη Paolo Tosti (1846-1916). Σε τρίτη φάση το κοινό θα εισέλθει στα εμπόλεμα χρόνια και θα ταξιδέψει σε έναν πολυεθνικό χάρτη μέσα από μουσικές συνθέσεις της εποχής: όπως η γερμανικη οπερέτα “Εύθυμη Χήρα” του Franz Lehár (1870-1948), η Pavana και το Menuet από το έργο του Le tombeau de Couperin του Γάλλου Maurice Ravel (1875-1937), το Vocalise του Ρώσου Sergei Rachmaninoff (1873-1943) -με τα δύο τελευταία να είναι ευθείες αναφορές στον πόλεμο- καθώς και τις ελληνικές συνθέσεις Μαγιοβότανα, Το Τραγούδι της Σμύρνης, Ψηλά στο μέτωπο (από τη γνωστή οπερρέτα Ο Βαπτιστικός) των Μανώλη Καλομοίρη (1883-1962), Διονυσίου Λαυράγκα (1864-1941) και Θεόφραστου Σακελλαρίδη (1883-1950) αντίστοιχα. Η συναυλία θα κλείσει υπό τους ήχους του Γερμανού Kurt Weill (1900-1950) και του τραγουδιού του “Und was bekam des soldaten weib”.
Κλείνω με την παρουσίαση ενός ποιήματος του Μπρουκ:
«Η Αναπόληση»
Στην αγκαλιά σου εφώλιαζε μια γαληνή ευφροσύνη,
ήρεμη τόσο που έμοιαζε δρομάκι μες στη νύχτα.
Ήταν, θυμάμαι, οι σκέψεις σου πρασινωπά
φύλλα μες σε δωμάτιο σκοτεινό,
ήτανε μαύρα σύννεφα σ’ αφέγγαρο ουρανό.
Προσπέρασε η αγάπη και δε σ’ άγγιξε,
σπάνια, διαπεραστική κι απόμακρη,
όμοια πουλί μες στον αγέρα τον πλατύ·
κι ως το πουλί, χνάρι δεν άφησε
απάνω στου προσώπου τον ουρανό.
Μες στην απάθειά σου βρήκα τη γλυκιά σιωπή
ύστερα από γλυκόχοη φωνή.
Το καθετί δικό σου ήταν το φως
που το τεφρό θαμπώνει τέλος της νυκτός·
ο πόθος ήταν ο ήλιος που δεν είχε βγει,
και μέρα που δεν άρχισε ήταν η χαρά,
με τα δέντρα να ψιθυρίζουνε
το ένα στ’ άλλο ειρηνικά, μες στην απανεμιά.
Μέσα στην κόμη σου η γνώση αποκοιμήθηκε,
κι ο πόνος ο μακρόχρονος ήταν εκεί,
και μες στης φορεσιάς σου το κυμάτισμα
η τρυφερότητα η τυφλή.
Ο λογισμός κ’ η σκέψη σου μου φάνηκαν
κάτι σαν το άπειρο, σα θάλασσα·
γύρω στον κόσμο τον ασήμαντο που γνώρισες
έπεσε η αδιαφορία σου πλατιά.
Ω εσύ λιμάνι ακύμαντο κι ατάραχο!
Σιωπή που μέσα σου όλα τα τραγούδια πέθαναν.
Ω η Βίβλος με τις ξέγνοιαστες καρδιές.
Ω σπίτι απόμακρο στη ρίζα του βουνού!
Ω Μάνα εσύ γαλήνια, στήθια ειρηνικά,
όπου θα μαραινόταν κι ο ίδιος ο «Έρωτας».
Ατέλειωτο εσύ βάθος που ποτέ δε γνώρισα,
πίσω θα ’ρχόμουν, πίσω προς εσέ·
να σ’ εύρω σε μια λίμνη ατάραχη,
να γονατίσω εκεί στο πλάι σου,
να βυθιστώ μες στη σιωπή·
αστόλιστος να γείρω το κεφάλι μου στα χέρια σου,
να μην πω λέξη πια ποτέ.
Κ’ εσύ να στέκεις και να με φρουρείς,
και ν’ αποκοιμηθώ, και ν’ αποκοιμηθώ!
(Μετάφραση: Δημήτρης Σταύρου)
(*) Ο Μάνος Φαλτάιτς γεννήθηκε στην Αθήνα στις 3 Ιανουαρίου του 1938 και πέθανε στις 15 Δεκεμβρίου του 2012, σε ηλικία 74 ετών. Ήταν γιος του γνωστού δημοσιογράφου, συγγραφέα και ερευνητή Κώστα Φαλτάιτς.
Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη Σκύρο, όπου έζησε την Ιταλική Κατοχή και τις αρχές του Εμφυλίου. Το 1947, σε ηλικία 9 ετών, ήρθε με την οικογένειά του στην Αθήνα. Σπούδασε νομικές και πολιτικές επιστήμες στη σχολή Πολιτικών Επιστημών του Παντείου Πανεπιστημίου και στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης. Ωστόσο, δεν άσκησε ποτέ τη δικηγορία.
Από τα πρώτα κιόλας φοιτητικά του χρόνια, ανέπτυξε σημαντικότατη πολιτική δράση, οργανώνοντας και δημιουργώντας το μεταπολεμικό φοιτητικό κίνημα.
Το 1955-1958 έπαιξε σημαντικότατο ηγετικό ρόλο σαν πρόεδρος της Εθνικής Παμφοιτητικής Ένωσης, ένωση η οποία ανέπτυξε έντονη δράση σε κρίσιμα εθνικά θέματα, όπως το Κυπριακό και η Βόρεια Ήπειρος, ενώ το 1958 πρωταγωνίστησε σε συλλαλητήρια των φοιτητών για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.
* Στις φωτογραφίες ο ποιητής και το μνημείο του στον κατάφυτο ελαιώνα πάνω από τις Τρεις Μπούκες.
* Οι φωτογραφίες των καλλιτεχνών είναι της Κατερίνας Μαυράκη.
