Οι θνητές ιστορίες ενός ανίατου “Μεσοπόλεμου”

“Είμαστε μεσοπόλεμος, σου λέω, / ανίατα μεσοπόλεμος…”. Βύρων Λεοντάρης     

Ας μην έχουμε ψευδαισθήσεις. Η πραγματικότητα είναι ήδη Ιστορία. Και ο διάλογος του θεάτρου διεξάγεται πάντα με την Ιστορία. Με αφορμή την παράσταση “Μεσοπόλεμος”, ο θίασος “Κανιγκούντα” μας καλεί στην Οικία Κατακουζηνού να πάρουμε μέρος σ’ ένα διάλογο καταφυγής στην τέχνη και στην Ιστορία. Η γενιά του ’30 συνδιαλεγόταν με συμβολικές κατευθύνσεις και καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής και έκανε την είσοδό της στο προσκήνιο της ελληνικής πολιτισμικής δραστηριότητας ως πρωτοποριακό κίνημα, καλλιεργώντας και τον προβληματισμό για την έννοια της ελληνικής ταυτότητας.

Ο Μεσοπόλεμος υπήρξε μια περίοδος αναζητήσεων και προβληματισμών, μια περίοδος κατά την οποία οι εσωτερικές ζυμώσεις, οι ανακατατάξεις και η διακίνηση νέων ιδεών ευνόησαν τη διαμόρφωση ενός πολύπλευρου διαλόγου. Ποικίλα θεωρητικά ρεύματα όπως ο νεοκαντισμός, ο φροϋδισμός, ο μαρξισμός, ο υπαρξισμός και ο μπερξονισμός επηρέασαν τους Έλληνες διανοούμενους. Στο χώρο της τέχνης έκαναν την εμφάνισή τους πολλοί και διαφορετικοί τρόποι έκφρασης.
Όταν τελείωσε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος το κοινό αίσθημα ήταν ότι ο κόσμος δεν θα ζούσε άλλον πόλεμο. Όμως οι άνθρωποι μπήκαν, χωρίς να το ξέρουν, στο Μεσοπόλεμο. Αυτό το χωρίς να το ξέρουν, το χωρίς επαύριον,  είναι ίσως το πιο συγκινητικό κομμάτι των κάθε είδους ανθρώπινων ιστοριών. Γιατί οι ιστορίες είναι θνητές (και γι’ αυτό συγκινητικές) ενώ η Ιστορία είναι αέναη. Η Ιστορία ξέρει. Εμείς σήμερα ξέρουμε: πολλοί από αυτούς που πανηγύρισαν το τέλος του “Μεγάλου Πολέμου”, θα ζούσαν και τη θύελλα ενός Δεύτερου, μεγαλύτερου, κάποια χρόνια μετά. Ή λίγο πριν, θα βίωναν τις συνέπειες ενός οικονομικού κραχ. Όμως εκείνοι δεν το ήξεραν. Δεν ήξεραν πως ζούσαν το Μεσοπόλεμο. Στο μέλλον κάποιοι θα ξέρουν και για τη δική μας τύχη. Εμείς μπορούμε να κάνουμε μόνον εικασίες.

Η νέα παραγωγή του θιάσου “Κανιγκούντα” επιχειρεί τις δικές της εικασίες για τη μελαγχολία του σήμερα. Η ελληνική κοινωνία του Μεσοπολέμου, μετά την αποτυχημένη Μικρασιατική Εκστρατεία και την κοινωνική κρίση που την ακολούθησε, βρισκόταν σε συνεχή μεταβολή. Υπήρχε μια αδιάκοπη ροή ιδεών και νοοτροπιών, ενώ η πόλη έγινε ένας κόμβος επικοινωνίας πληθυσμιακών στρωμάτων, που προέρχονταν από διαφορετικά κοινωνικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα. Αυτή η κινητικότητα εξέβαλλε, ανάλογα με το χώρο που την υποδεχόταν, σε διαφορετικές πολιτισμικές εκφράσεις. Κάποιες από αυτές σχετίζονταν με τη λογοτεχνική παραγωγή, ποίηση και πεζογραφία, που κατά τη δεκαετία του ’20 πέρασε ένα στάδιο έντονης κρίσης.
Η ομάδα “Κανιγκούντα” και η σκηνοθέτις Μαρία Μαγκανάρη xρησιμοποιούν ως αισθητικό παράδειγμα τα κλασικά φωτομοντάζ στις αφίσες της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Επίσης το ενδιαφέρον γι’ αυτό που ονομάστηκε πρωτόγονη ή λαϊκή έκφραση και την οποία αναζήτησαν στο έργο “ναΐφ” (αυτοδίδακτων, απλοϊκών) καλλιτεχνών όπως ο Θεόφιλος, οι καραγκιοζοπαίχτες, αλλά και νέα καλλιτεχνικά δημιουργήματα, όπως το ρεμπέτικο τραγούδι, που παράγονταν και απευθύνονταν κυρίως σε λαϊκά και περιθωριακά στρώματα. Οι καλλιτεχνικές αυτές εκφράσεις βρίσκονταν σε στενή συνάρτηση μεταξύ τους και συνδιαλέγονταν στο πλαίσιο του κοινωνικού χώρου απ’ όπου προέρχονταν και όπου απέληγαν.
Στη μυθοπλασία του θιάσου, αγνοημένα έργα ενός ελάσσονος πεζογραφικού λόγου (Α. Λευκός, Ν. Κατηφόρης, Ειρήνη Αθηναία, Στέλιος Ξεφλούδας) θα συνομιλήσουν θαρραλέα με κείμενα της κυρίαρχης ελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης (Σεφέρης, Θεοτοκάς, Τερζάκης, Μυριβήλης κ.α).
Η “μεσσιανική” φωνή του Ανδρέα Εμπειρίκου θα αντιμετωπίσει πολιτικούς λόγους του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά. Κινούμενες εικόνες του τότε θα προσπαθήσουν να ξεφύγουν από το πανί. Πίνακες ζωγραφικής θα επιχειρήσουν, μέσω των ζωντανών σωμάτων των ηθοποιών, να γίνουν τρισδιάστατοι. Η μουσική με εφαλτήριο το 1922, θα διατρέξει σχεδόν έναν αιώνα, για να φτάσει στο 2012. Κοινός παρονομαστής όλων αυτών: ο άνθρωπος και οι ιστορίες του, μέσα στο στρόβιλο της Ιστορίας.

Η μυθοπλασία αυτή συντελείται σ’ ένα βιωματικό, αστικό χώρο: Την Οικία Κατακουζηνού στο Σύνταγμα. Στο σπίτι – μουσείο του ζεύγους Κατακουζηνού δεν στεγάστηκε μόνο η μεγάλη αγάπη του Άγγελου και της Λητώς (κι αυτό από μόνο του θα ήταν βέβαια αρκετό!), αλλά την ίδια στιγμή βιώθηκε η σύγχρονη ελληνική ιστορία. Η Οικία Κατακουζηνού περιέχει μία εκτεταμένη συλλογή από περίπου εξήντα πίνακες, δεκάδες σχέδια και χαρακτικά, πολλά έργα τέχνης (διακοσμητικά αντικείμενα, γλυπτά) και μια συλλογή γαλλικών και ελληνικών επίπλων από το 18ο και 19ο αιώνα. Υπάρχει επίσης μία συλλογή χιλιάδων βιβλίων διασκορπισμένων σε όλο το σπίτι, καθώς και πλούσιο αρχειακό υλικό και η αλληλογραφία των Κατακουζηνών με τους διάσημους φίλους τους. Οι συλλογές αυτές παρουσιάζουν μια εικόνα της Ελλάδας με τρόπο αξιοπρόσεκτο που προάγει τη γνώση και ενθαρρύνει τη συναισθηματική συμμετοχή των επισκεπτών της Οικίας. Η Τέχνη ήταν και παραμένει διαρκώς παρούσα: οι κορυφαίοι εκπρόσωποι της “Γενιάς του ‘30” διασκέδαζαν, διάβαζαν τα έργα τους, ανακάλυπταν τον Θεόφιλο, μιλούσαν για τον υπερρεαλισμό και την ψυχανάλυση, πανηγύριζαν Νόμπελ καθισμένοι στους ίδιους καναπέδες που κάθονται τα μέλη του θιάσου, ανήσυχα και αμήχανα, σήμερα. Σ’ αυτόν το μοναδικό χώρο ζωντανεύει η παράσταση “Μεσοπόλεμος”. Εξάλλου ακόμα και τώρα, όταν σταθεί κάποιος στη βεράντα του διαμερίσματος, βλέπει τα μεγάλα ή μικρά γεγονότα που συντελούνται στην πλατεία Συντάγματος.
Λέμε πως το θέατρο συνομιλεί με την πραγματικότητα. Η πραγματικότητα όμως ήταν πάντα κατακερματισμένη. Σήμερα ίσως περισσότερο από ποτέ. Ένα μεγάλο μέρος της είναι εικονικό: “αόρατες” αγορές που διευθύνουν το σύμπαν, υπόγειοι χρηματοπιστωτικοί πόλεμοι, διαδικτυακή ζωή, μιντιακοί κολοσσοί που κατευθύνουν υποδόρια και απόλυτα την ανθρώπινη βούληση. Όμως οι άνθρωποι έχουμε διαχρονικά την ανάγκη να ελέγξουμε το υλικό μας περιβάλλον για να αισθανθούμε ασφαλείς.
Tο ισχυρό συναισθηματικό και ιδεολογικό κίνητρο που δίνει η θεματική του κάθε έργου είναι η κοινή αφετηρία όλων των μελών του θιάσου, η αναζήτηση ύφους και φόρμας είναι το κοινό ζητούμενο.
Σε μια παράσταση ρέουσας ποιητικής φόρμας, μια ομάδα ικανότατων καλλιτεχνών συνυπάρχουν με ένα κοινό κίνητρο, την ανάγκη για διέξοδο, χαρά, δημιουργία.