«Τι φταίει ο καθρέφτης αν η φάτσα σου είναι στραβή», λέει μια σοφή ρώσικη παροιμία. Η παράσταση του «Επιθεωρητή», που παρακολούθησα από το ΔΗΠΕΘΕ Ρούμελης, ακριβώς αυτόν τον καθρέφτη έδειχνε ολοφάνερα. Αλύπητο, αδυσώπητο και αληθινό, που αποκαλύπτει τους πραγματικούς χαρακτήρες πίσω από τα κοινωνικά προσωπεία.
“Ο Επιθεωρητής”, η εύθυμη σάτιρα που έγραψε ο Νικολάι Βασίλιεβιτς Γκόγκολ, για τη φιλαργυρία και την ηλιθιότητα των γραφειοκρατών ανώτερων υπαλλήλων, είναι μια φαρσοκωμωδία η οποία θεωρείται από πολλούς κριτικούς ως ένα από τα σημαντικότερα κείμενα της ρωσικής λογοτεχνίας. Αφορά το διοικητικό μηχανισμό του κράτους, επί τσαρικής Ρωσίας, που σε αγαστή σύμπνοια με το μηχανισμό της αγοράς, λυμαίνεται ατιμώρητα το λαό: διαφθορά, μίζες, δωροδοκίες, διαπλοκή, μiα διαβρωμένη εξουσία που καταβροχθίζει ανενόχλητη τους πολίτες μιας μικρής επαρχιακής πόλης. Το εξαιρετικό χιούμορ, που είναι διάχυτο στην ιστορία, προέρχεται από μια μοναδική και σαρδόνια σε σύλληψη ιδέα του συγγραφέα. Ο ίδιος ο Γκόγκολ έγραψε κάποτε πως την ιδέα τού την έδωσε ο Πούσκιν, όταν ταξιδεύοντας στη ρωσική ύπαιθρο σταμάτησε σε μια μικρή πόλη κι εκεί οι τοπικοί αξιωματούχοι τον μπέρδεψαν με τον κρατικό επιθεωρητή που περίμεναν από την Αγία Πετρούπολη. Έτσι και στο έργο, διάφοροι υπαλληλίσκοι, τυραννίσκοι και αχρείοι υπηρέτες του κατεστημένου τρέμουν για τον ερχομό του επιθεωρητή. Αλλά ο επιθεωρητής δεν είναι ο επιθεωρητής. Είναι ένας νεαρός και ματαιόδοξος ταξιδιώτης, που ο πατέρας του διόρισε σε κάποιο υπουργείο κι αυτός χαρτοπαίζει και ξενυχτάει με ύποπτες παρέες, βουτηγμένος μονίμως στα χρέη. Μόλις αντιλαμβάνονται την παρουσία του και αρχίζει η παρανόηση, του προσφέρουν εξευμενιστικές δωροδοκίες για να τον πείσουν ν’ αγνοήσει την αρχικά κακή μεταχείρισή του απ’ αυτούς.
Ο φερόμενος ως επιθεωρητής μπορεί να μην έχει φιλοδοξίες απατεώνα, έχει όμως λογοτεχνικές βλέψεις. Αθώος λόγω αφέλειας, ο δήθεν επιθεωρητής θα εισπράξει τις μίζες, θα καρπωθεί ό, τι μπορεί να του προσφέρει ως μάννα εξ ουρανού ο πανικός των διεφθαρμένων τοπικών παραγόντων και θα το σκάσει, αφού προηγουμένως υποσχεθεί γάμο στην κόρη του επάρχου αλλά και πουλήσει έρωτα στη μωροφιλόδοξη σύζυγό του. Έτσι ο αφελής νεαρός μετατρέπεται εν μια νυκτί αφενός σε πανίσχυρο επιθεωρητή, αφετέρου σε πονηρό και αδίστακτο τυχοδιώκτη.
Πολύ λίγα πράγματα θα άλλαζε κανείς μεταφέροντας το αριστουργηματικό αυτό έργο στις μέρες μας και είναι βέβαιο ότι όσοι παρακολουθήσουν την παράσταση, θα ανακαλύψουν αναμφισβήτητα κάποιον διπλανό τους ή και –αν έχουν την τόλμη της αυτοκριτικής– θα αναγνωρίσουν τον ίδιο τους τον εαυτό. Ο Γκόγκολ με την αιχμηρή πένα του «καυτηριάζει» την ανοησία, τη δουλοπρέπεια, τη ματαιοδοξία, τον καιροσκοπισμό, την αισχροκέρδεια, την απληστία και την υποκρισία της κρατικής μηχανής, αλλά ταυτόχρονα και τη σήψη μιας ολόκληρης κοινωνίας, που επιδίδεται σε ένα πρωτοφανές πανδαιμόνιο από κολακείες, δωροδοκίες, εκβιασμούς, αλληλοκατηγορίες και αλληλοεξευτελισμούς. Δεν σας θυμίζει κάτι αυτό;
Σκηνοθετημένος από τη Λίλλυ Μελεμέ, ο «Επιθεωρητής» γίνεται ένα έργο επίκαιρο, πρωτότυπο και νεανικό, μιας και οι γραφειοκρατίες ζουν ανάμεσά μας, είναι εδώ, καταδυναστεύουν και δυσκολεύουν τη ζωή μας, σωρεύοντας δεινά και προβλήματα στο βίο όλων μας. Η παράσταση που έστησε η σκηνοθέτις είναι απίστευτα ξεκαρδιστική και οδηγεί σε ένα εξίσου απίστευτο γαϊτανάκι κωμικών καταστάσεων, μια αλληλουχία σπαρταριστών εκπλήξεων αλλά και σκληρών αποκαλύψεων. Άλλωστε η Λίλλυ Μελεμέ, ηθοποιός και σκηνοθέτις, που επάξια επωμίζεται όλο και σπουδαιότερες δουλειές, επινοεί πάντα ξεχωριστές καλλιτεχνικές διαδρομές και με ταπεινότητα ανταποκρίνεται σ’ αυτό που το κοινό έχει ανάγκη.
Το έργο, που περιοδεύει σε όλη την Ελλάδα, παρουσιάζεται σε μετάφραση Άρη Αλεξάνδρου, διασκευή και σκηνοθεσία Λίλλυς Μελεμέ, σκηνικά – κοστούμια Ελένης Δουνδουλάκη, επιμέλεια κίνησης – χορογραφία Μόνικας Κολοκοτρώνη, φωτισμούς Αλέκου Αναστασίου.
Τον ρόλο του Επιθεωρητή ερμηνεύει, δίχως να πέφτει στην παγίδα εύκολων κωμικών στερεότυπων, ο ηθοποιός Παναγιώτης Μπουγιούρης. Μια εκπληκτική διανομή μοιράζεται τους άλλους ρόλους, που την αποτελούν οι Βασίλης Ανδρέου, Νικολέττα Βλαβιανού, Εύη Μητσοπούλου, Μελέτης Ηλίας, Δημήτρης Μυλωνάς, Σπύρος Τσεκούρας και ο νεαρότερος της παρέας, Χάρης Χαραλάμπους. Καλλιτέχνες με δυναμική, κωμικά διαμάντια, ιδανικοί στις παύσεις τους, με αίσθηση του μέτρου και επαγγελματική ευσυνειδησία.
Ο «Επιθεωρητής» είναι ένα κείμενο τραγικά επίκαιρο για τη σημερινή συγκυρία και την αγωνία μας μπροστά στην αβεβαιότητα για την επαύριο. Κυρίως όμως είναι μια τοποθέτηση για τη δράση της τέχνης όταν υπάρχει στέρηση ελπίδας και τα γεγονότα διαψεύδουν τις ανθρώπινες ελευθερίες. Ίσως το ανεξάντλητο γέλιο, η ποίηση και η καυστική σάτιρα που μας προσφέρει ο Γκόγκολ είναι τα μόνα δώρα που εμψυχώνουν ό, τι ακατάβλητο και ασυμβίβαστο υπάρχει στον άνθρωπο, το κουράγιο του.
