Ο Τερτουλιάνο Μάσιμο Αφόνσο, παρόλο που διδάσκει Ιστορία, δεν αντιλήφθηκε ποτέ πως ό, τι είναι ζωντανό προορίζεται να γίνει αζώντανο και πως, όσο μεγάλα κι αν είναι τα ονόματα και τα επιτεύγματα που έγραψαν τα ανθρώπινα όντα στις σελίδες της, από το αζώντανο προερχόμαστε και προς το αζώντανο οδεύουμε.
Ο Τερτουλιάνο Μάσιμο Αφόνσο, καθηγητής της Ιστορίας σε γυμνάσιο, ζει μόνος και πλήττει. Υπήρξε παντρεμένος και δεν θυμάται τι τον οδήγησε στο γάμο, πήρε διαζύγιο και τώρα δεν θυμάται ούτε τους λόγους για τους οποίους χώρισε, ενώ την Ιστορία τη βλέπει εδώ και καιρό ως μια κόπωση χωρίς νόημα και μια αρχή χωρίς τέλος. Ένα βράδυ, παρακολουθώντας μια ταινία στο βίντεο, ανακαλύπτει ότι υπάρχει στην ίδια πόλη ένας απόλυτος δίδυμος, ένας σωσίας, ένα αντίγραφό του.
Οι συνέπειες που θα έχει η υπόθεση αυτή για τον Τερτουλιάνο Μάσιμο Αφόνσο, η διαδικασία αναζήτησης και ανακάλυψης αυτού του άλλου, θα είναι ακραίες και οριστικές.
Για πολλούς “Ο Άνθρωπος Αντίγραφο” είναι το καλύτερο μυθιστόρημα της ωριμότητας του Ζοζέ Σαραμάγκου. Το μυθιστόρημα του μεγάλου Νομπελίστα συγγραφέα πρόκειται να παιχτεί στο Ίδρυμα Μιχάλη Κακογιάννης, Αίθουσα Black Box, από τις 16 Απριλίου ως τις 10 Μαΐου 2015, με τον Μάξιμο Μουμούρη στο ρόλο του Αφόνσο. Παίζουν επίσης οι ηθοποιοί Ντέπυ Μαλλιαρού, Παρασκευή Καλογεράκη, Αλεξάνδρα Διαμαντοπούλου, Δαυίδ Μαλτέζε. Η μετάφραση είναι της Αθηνάς Ψυλλιά και η θεατρική μεταφορά – σκηνοθεσία της Παρασκευής Καλογεράκη.
Συντελεστές
Συγγραφέας | Ζοζέ Σαραμάγκου
Μετάφραση | Αθηνά Ψυλλιά
Θεατρική μεταφορά-Σκηνοθεσία | Παρασκευή Καλογεράκη
Σκηνικά | Γιάννης Σταθόπουλος
Φωτισμοί | Εβίτα Αναγνοπούλου
Video | Δημήτρης Μπελεγρίνης
Μουσική επιμέλεια | Νίκος Κολλάρος
Κατασκευές | Γιάννης Βλαχάκης
Φωτογραφίες | Κωνσταντίνος Φραγκόπουλος
Ηθοποιοί | Μάξιμος Μουμούρης, Ντέπυ Μαλλιαρού, Παρασκευή Καλογεράκη
Συμμετέχουν | Αλεξάνδρα Διαμαντοπούλου, Δαυίδ Μαλτέζε
Υποστήριξη:
Πορτογαλική Πρεσβεία στην Ελλάδα
Εκδόσεις Καστανιώτη
Παραγωγή:
Θεατρική εταιρία Μεταξύ Σοβαρού και Αστείου ΑΜΚΕ
http://www.sovaro-asteio.gr
Πληροφορίες
“Ο Άνθρωπος Αντίγραφο”
Θεατρική μεταφορά του ομώνυμου βιβλίου του Ζοζέ Σαραμάγκου
Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, Αίθουσα Black Box
Από 16 Απριλίου ως 10 Μαΐου 2015
Παραστάσεις: Πέμπτη-Παρασκευή-Σάββατο 21:30, Κυριακή 20:00
Εισιτήρια: 12 ευρώ (κανονικό), 8 ευρώ (εκπτωτικό, φοιτητικό)
Διάρκεια: 75 λεπτά
* Ο καθηγητής Τερτουλιάνο Μάσιμο Αφόνσο είναι ένας από τις πέντε εκατομμύρια και κάτι ανθρώπινες υπάρξεις που, με σημαντικές διαφορές ως προς το ευ ζην κι άλλες ακόμα χωρίς την παραμικρή πιθανότητα αμοιβαίων συγκρίσεων, ζουν στη γιγαντιαία μητρόπολη που εκτείνεται εκεί όπου παλιότερα υπήρξαν λόφοι, κάμποι και πεδιάδες, και τώρα είναι μια διαδοχική διπλοτυπία, οριζόντια και κάθετη, ενός λαβυρίνθου, που εξαρχής επιδεινώθηκε από στοιχεία που θα περιγράφαμε ως διαγώνια, τα οποία ωστόσο, με το πέρασμα του χρόνου, εξελίχθηκαν ως ένα βαθμό εξισορροπητικά για το χαοτικό αστικό συνονθύλευμα, γιατί όρισαν σύνορα τα οποία, παραδόξως, αντί να χωρίσουν, έφεραν κοντά.
Το ένστικτο της επιβίωσης, γιατί και περί αυτού πρόκειται όταν μιλάμε για πόλη, είναι σημαντικό για τα ζωντανά όσο και για τα αζώντανα.
Ο Τερτουλιάνο Μάσιμο Αφόνσο, παρόλο που διδάσκει Ιστορία, δεν αντιλήφθηκε ποτέ πως ό, τι είναι ζωντανό προορίζεται να γίνει αζώντανο και πως, όσο μεγάλα κι αν είναι τα ονόματα και τα επιτεύγματα που έγραψαν τα ανθρώπινα όντα στις σελίδες της, από το αζώντανο προερχόμαστε και προς το αζώντανο οδεύουμε.
Γιώργος Ξενάριος, κριτικός λογοτεχνίας
Τα μυθιστορήματα του Σαραμάγκου, συνολικά κοιταγμένα, αποτελούν μια οντολογική λογοτεχνική μελέτη πάνω στην ανθρώπινη μοίρα και την τραγικότητα της ανθρώπινης συνθήκης.
Είναι οι πολλοί διαφορετικοί τόμοι ενός και του αυτού, μείζονος, έργου, το οποίο μ έναν σχεδόν μυστηριώδη τρόπο, ενώ εκκινεί από μια συχνά πληκτική καθημερινότητα, κατορθώνει να αγγίζει τα πιο βαθιά φιλοσοφικά ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, ακολουθώντας μια διαδρομή ανορθόδοξη και παραδοξολογική.
Ταυτόχρονα -και τούτο είναι σταθερό γνώρισμα της υψηλής λογοτεχνίας-ενώ το πολύτομο αυτό έργο στηρίζεται και με τα δυο του πόδια σε λογοτεχνικές συμβάσεις, έστω και αιρετικές, την ίδια στιγμή τις υπερβαίνει, συχνά θρυμματίζοντάς τες, για να αναχθεί σε κάτι καθολικότερο, που ξεπερνάει τα -κάποτε κάποτε στενά-όρια της λογοτεχνίας.
Η μικρή αυτή εισαγωγή είναι απαραίτητη, πιστεύουμε, αν θέλει κανείς να δει τον «Ανθρωπο αντίγραφο» στις πραγματικές του διαστάσεις: ως ένα μυθιστόρημα που μελετά, με το μοναδικό τρόπο που μπορεί να το κάνει το μυθιστόρημα, ένα από τα μεγάλα μυστήρια της ανθρώπινης ύπαρξης, την έννοια της ταυτότητας, ακριβέστερα εδώ: τη συνείδηση που έχει ο (σύγχρονος) άνθρωπος για την ατομική του ταυτότητα, αλλιώς: τη συνείδηση της συνείδησής του.
Πρώτα όμως ας δούμε από πιο κοντά αυτό που ονομάζεται «υπόθεση» του έργου:
Ο Τερτουλιάνο Μάσιμο Αφόνσο είναι καθηγητής ιστορίας στη μέση εκπαίδευση. Βλέποντας μια βιντεοκασέτα στις ώρες της ανίατης ανίας του, αναγνωρίζει στο πρόσωπο ενός δευτερεύοντος ηθοποιού τον εαυτό του, όχι απλώς κάποιον που του μοιάζει πολύ αλλά το ακριβές αντίγραφό του. Επιχειρεί να τον βρει και το κατορθώνει -και από κει και πέρα αρχίζει το καλύτερο κομμάτι του βιβλίου.
Οπως σε όλα σχεδόν τα μυθιστορήματά του, έτσι κι εδώ ο Ζ.Σ. εμφανίζει κοινόχρηστους, καθημερινούς τύπους ανθρώπων, στη ζωή των οποίων εισάγει, διά του φανταστικού, εκπληκτικά, εξαίροντα γεγονότα, τα οποία πυροδοτούν ουσιαστικά το, πάντοτε υπαρκτό, κεντρικό μυθιστορηματικό γεγονός.
Η διαδικασία αυτή -που δεν θα ήμασταν εντελώς άστοχοι, αν την εντάσσαμε στο πεδίο της τεχνικής-η οποία σε άλλους, μικρότερου βεληνεκούς, συγγραφείς παίρνει τη μορφή μιας άκριτης παραδοξολογίας, αν όχι ενοχλητικής εκκεντρικότητας, στον Πορτογάλο νομπελίστα γίνεται μια αργή, επίσημη τελετουργία της καθημερινότητας, η οποία (τελετουργία) κορυφώνεται παράλληλα με τη μυθιστορηματική ανέλιξη.
Ο Σαραμάγκου, πιστός στα κελεύσματα του μεταμοντέρνου, μπαινοβγάζει κατά βούληση τον αφηγητή μέσα στο μυθιστόρημα, όπου και όταν του φανεί χρήσιμο, κάνοντάς τον έτσι μέτοχο του μυθιστορηματικού γίγνεσθαι, όχι όμως και δρων πρόσωπο, χαρακτήρα ή ήρωα του μυθιστορήματος.
Η επέμβαση, οι είσοδοι και οι έξοδοι του αφηγητή στον «Ανθρωπο αντίγραφο» γίνονται πάντοτε εκ των άνω και γι αυτό παραμένουν ουδέτερες, συγκινησιακά άχρωμες, χωρίς αρνητικό ή θετικό πρόσημο.
Πέρα όμως από το ζήτημα της ανθρώπινης ταυτότητας, θέμα που αποθεώνεται στο «Όλα τα ονόματα», τον Σαραμάγκου τον απασχολούν πολλά άλλα ζητήματα.
Ένα από αυτά είναι η ύπαρξη της λέξης, της γλώσσας, ορθότερα: η σχέση ονόματος και πράγματος -σημαίνοντος και σημαινομένου, όπως λέγαμε παλιότερα-, αυτό το μεγάλο σκάνδαλο της ανθρώπινης ύπαρξης. Και θέτει το ζήτημα αυτό πάλι με το γνωστό, μοντερνιστικό του τρόπο: εισάγοντας απευθείας, μετωπικά και ανενδοίαστα τον στοχασμό του περί αυτού -και περί πολλών άλλων-και συνδυάζοντάς τον όχι με την πλοκή καθεαυτή του μυθιστορήματος αλλά με τη συνειδησιακή ροή των ηρώων του.
Από την ώρα που ο Αφόνσο θα συναντηθεί με τον Αντόνιο Κλάρο, το αντίγραφό του, αρκετά αργοπορημένα μέσα στο βιβλίο, αρχίζει και το πιο επιτυχημένο κομμάτι του έργου, καθώς ο Ζ.Σ. βρίσκεται πια σ έναν χώρο που τον παίζει στα δάχτυλα: το γκροτέσκο. Στο διάστημα αυτό -αλλά και λίγο πιο πριν-θα μεταχειριστεί ένα μάλλον θεατρικής προελεύσεως τέχνασμα, προσωποποιώντας μιαν ιδέα, τον Κοινό Νου, και μετατρέποντάς την σε δρων, ενεργό και, κυρίως, διαλεγόμενο πρόσωπο του βιβλίου.
Το σύγχρονο μυθιστόρημα έχει τους δικούς του κανόνες, τη δική του τάξη, πολύ μακριά από το πλάσιμο «χαρακτήρων» και την επινόηση μιας «πλοκής», πράγματα που μπορεί να ενυπάρχουν αλλά δεν αποτελούν συστατικά στοιχεία του.
Αντιθέτως, εκείνο που δεν μπορεί να λείπει είναι το Νόημα, αυτή η ειδική άυλη ύπαρξη που παράγει η λογοτεχνία και η οποία μπορεί να είναι το αποτέλεσμα ποικίλων πράξεων και συνδυασμών, από τη ζεύξη ή τη σύγκρουση των αντιθέτων μέχρι την εικονοποιία ή τους γλωσσικούς χειρισμούς. Και αυτό το Νόημα, δηλαδή η ειδική συνθήκη περαιτέρω ανθρωπογνωσίας που παρέχει το μυθιστόρημα, μπορεί να είναι παρόν και σε λιγότερο επιτυχημένα μυθιστορηματικά έργα, όταν αυτά προέρχονται από μείζονες συγγραφείς.
Με άλλα λόγια, και ας μας συγχωρηθεί η κοινοτοπία: ένα λιγότερο επιτυχημένο μυθιστόρημα του Σαραμάγκου έχει απείρως μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τα εκατοντάδες, χιλιάδες ίσως, «άρτια τεχνικώς» μυθιστορήματα με τα οποία μας τροφοδοτεί ακούραστα τόσο η εγχώρια όσο και η ευρωπαϊκή αγορά.
Το τέλος του βιβλίου -όπως θα περίμενε κανείς σ ένα μυθιστόρημα όπου η διπλότητα παίζει κυρίαρχο ρόλο και όπου ακούγεται, μακρινός έστω, ο απόηχος της θεωρίας του double- είναι και αυτό διπλό και αμφίσημο. Και όχι μόνο αντισταθμίζει το, λιγότερο επτυχημένο, πρώτο μισό του βιβλίου, αλλά και, αντίθετα απ ό, τι πρεσβεύουν οι σφοδροί επικριτές του ανοιχτού τέλους, προσφέρει και συγκίνηση και απόλαυση στον αναγνώστη.
Η Αθηνά Ψυλλιά, φαίνεται, έχει πάρει για τα καλά τον αέρα του δαιμόνιου Πορτογάλου. Ετσι εξηγείται πώς ένα τόσο απαιτητικό κείμενο περνάει αλώβητο στη γλώσσα μας, χωρίς απώλειες και αβαρίες.
José de Sousa Saramago
(16 Νοεμβρίου 1922 -18 Ιουνίου 2010), Πορτογάλος συγγραφέας, ποιητής, σεναριογράφος και δημοσιογράφος, τιμημένος με Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Τα έργα του, μερικά από τα οποία μπορούν να θεωρηθούν αλληγορικά, γενικά παρουσιάζουν ανατρεπτικές όψεις πάνω στα ιστορικά γεγονότα, δίνοντας έμφαση στον ανθρώπινο παράγοντα.
Κέρδισε το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1998. Ίδρυσε το Εθνικό Μέτωπο για την Προάσπιση του Πολιτισμού (Λισσαβώνα, 1992).
Ο Σαραμάγκου ήταν εγγονός ακτημόνων χωρικών από το χωριό Αζινιάγκα της Πορτογαλίας, ένα μικρό χωριό στην επαρχία Ριμπατέζου, 100 περίπου χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Λισσαβώνας. Ο πατέρας του λεγόταν Ζοζέ ντε Σόζα και η μητέρα του Μαρία ντε Πιεδάδε. Το «σαραμάγκου», ένα άγριο ποώδες φυτό, το γνωστό άγριο ραδίκι, ήταν ψευδώνυμο της οικογένειας του πατέρα του, το οποίο ενσωματώθηκε τυχαία στο επώνυμό του κατά την επίσημη καταγραφή του στα μητρώα γέννησης. Το 1924, η οικογένεια Σαραμάγκου μετακόμισε στη Λισσαβώνα, όπου ο πατέρας του ξεκίνησε τη δουλειά του αστυνομικού. Μερικούς μήνες μετά τη μετακόμιση της οικογένειας στη Λισσαβώνα, ο μεγαλύτερος κατά δύο χρόνια αδελφός του συγγραφέα, Φρανσίσκο, πεθαίνει.
Ο συγγραφέας περνούσε τις διακοπές του στο χωριό των γονιών του, Αζινιάγκα, μαζί με τους παππούδες του. Όταν ο παππούς του υπέστη σοβαρό πρόβλημα στην καρδιά του και έπρεπε να πάει στη Λισσαβώνα για θεραπεία, ο Σαραμάγκου θυμάται: «Πήγε στην αυλή του σπιτιού, όπου υπήρχαν λίγα δέντρα, μερικές ελιές και συκιές. Και πέρασε από όλα αγκαλιάζοντάς τα με τη σειρά, κλαίγοντας, λέγοντάς τους αντίο μιας και ήξερε πως δε θα επέστρεφε». Το να βλέπεις και να ζεις κάτι τέτοιο, λέει ο Σαραμάγκου, αν αυτό δε σε σημαδεύει για την υπόλοιπη ζωή σου, τότε δεν έχεις αισθήματα. Παρόλο που ο Σαραμάγκου ήταν καλός μαθητής, οι γονείς του δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να τον στείλουν στο κλασικό γυμνάσιο και έτσι ο Ζοζέ τελειώνοντας το δημοτικό γράφτηκε στην ηλικία των 12 σε τεχνικό γυμνάσιο. Μετά την αποφοίτησή του, εργάστηκε για δύο χρόνια ως μηχανικός αυτοκινήτων. Αργότερα ξεκίνησε να εργάζεται σε εκδοτική επιχείρηση όπου και συνέχισε ως μεταφραστής και έπειτα ως δημοσιογράφος. Υπήρξε διευθυντής έκδοσης της εφημερίδας Diário de Notícias, θέση που αναγκάστηκε να αφήσει μετά τα πολιτικά γεγονότα του 1974-75 (Επανάσταση των Γαρυφάλλων) και την εγκαθίδρυση δημοκρατίας στην Πορτογαλία, ελεγχόμενης όμως από τη συντηρητική παράταξη. Μετά από μια περίοδο εργασίας ως μεταφραστής, ήταν έτοιμος να συντηρήσει τον εαυτό του ως συγγραφέας. Στην προσωπική του ζωή ο Σαραμάγκου παντρεύτηκε το 1944 την Ίλντα Ρέις. Το μοναδικό τους παιδί, η Βιολάντε, γεννήθηκε το 1947. Το 1988, ο συγγραφέας παντρεύτηκε την αρκετά νεότερή του Ισπανίδα δημοσιογράφο Πιλάρ δελ Ρίο, η οποία είναι και η επίσημη μεταφράστρια των βιβλίων του στα ισπανικά.
Πρώτο του μυθιστόρημα ήταν η “Γη της Αμαρτίας” (1947), εκδοθέν μεσούσης της δικτατορίας του Αντόνιο Σαλαζάρ, το οποίο πέρασε σχεδόν απαρατήρητο. Κέρδισε τη διεθνή αναγνώριση όταν η έκδοση του μυθιστορήματος «Το Χρονικό του Μοναστηριού» έθελξε την προσοχή του παγκόσμιου αναγνωστικού κοινού. Ο Σαραμάγκου είναι μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Πορτογαλίας από το 1969, άθεος, και όπως περιγράφει ο ίδιος τον εαυτό του, πεσιμιστής.[3] Οι απόψεις του προκάλεσαν αξιοσημείωτη αμφισβήτηση στην Πορτογαλία, ειδικά μετά την έκδοση του μυθιστορήματος “Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον”. Μέλη της Καθολικής Κοινότητας της χώρας εξοργίστηκαν με την παρουσίαση του Ιησού από τον συγγραφέα ως σφαλερού ανθρώπινου όντος. Η τότε συντηρητική κυβέρνηση της Πορτογαλίας απέρριψε την υποψηφιότητά του για το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας διατεινόμενη ότι το έργο αυτό προσέβαλλε την Καθολική Εκκλησία και τους πιστούς της. Ως αποτέλεσμα, και για να ξεπεράσει τη στενοχώρια του, ο συγγραφέας και η γυναίκα του μετακόμισαν στο Λανθαρότε, νησί του συμπλέγματος των Καναρίων Νήσων.
Χρησιμοποιώντας τέτοια ευφάνταστα θέματα και σχήματα, ο Σαραμάγκου καταπιάνεται με το υλικό του με ενσυναίσθηση και ευαισθησία για την κατάσταση των ανθρώπων και την απομόνωση της σύγχρονης αστικής ζωής. Οι χαρακτήρες του αγωνίζονται έντονα για την ανάγκη τους να συνδεθούν μεταξύ τους, να σφυρηλατήσουν σχέσεις και δεσμούς κοινότητας, καθώς και για την ανάγκη τους για ιδιαιτερότητα, ατομικότητα, όπως και να βρουν νόημα και αξιοπρέπεια έξω από πολιτικές και οικονομικές δομές. Ο κριτικός Λογοτεχνίας Χάρολντ Μπλουμ θεωρούσε τον Σαραμάγκου τον δεύτερο σημαντικότερο λογοτέχνη εν ζωή παγκοσμίως, πίσω μόνο από τον Φίλιπ Ροθ.
