Επιμέλεια: Ειρήνη Αϊβαλιώτου
Ο Παλαμήδης, ένα πρόσωπο σημαντικό για τον Ελληνικό Πολιτισμό όμως ξεχασμένο στα βάθη των αιώνων. Ένας ήρωας του Τρωικού Πολέμου που δολοφονήθηκε με λιθοβολισμό ύστερα από σκευωρία του Οδυσσέα και του Αγαμέμνονα. Απορίας άξιον που απουσιάζει από την Ιλιάδα του Ομήρου και αναφέρεται μόνον στα Κύπρια Έπη. Οι τρεις μεγάλοι τραγικοί έγραψαν ομώνυμη τραγωδία, όμως διεσώθησαν ελάχιστοι στίχοι του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη που την είχε εντάξει στην τριλογία του: Αλέξανδρος – Παλαμήδης – Τρωάδες. Η ποιήτρια Θάλεια Αργυρίου έπειτα από πολύχρονη έρευνα συνέθεσε την τραγωδία Παλαμήδης, συγκεντρώνοντας στοιχεία από την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία.
Για το έργο Παλαμήδης ο Κώστας Γεωργουσόπουλος αναφέρει σε σημείωμά του: «Είναι παρήγορο που νέοι άνθρωποι του θεάτρου μας σε μια εποχή που μας κατακλύζει η μεταμοντέρνα χλαπάτσα να καταπιάνονται με θέατρο ποιοτικό, με φόρμες δοκιμασμένες από το αρχαίο τραγικό θέατρο και με προβληματισμό που θέτει τα μεγάλα ανθρώπινα ηθικά ζητούμενα. Η Θάλεια Αργυρίου, μια συνεπής στην ποιότητα ηθοποιός, μας εκπλήσσει με τον Παλαμήδη της, για την ωριμότητα της τεχνικής, την ποιητική δύναμη και την οικονομία των μέσων, με αποτέλεσμα μια σημαντική προσφορά στο γενναίο ποιητικό μας Θέατρο, από τον Βερναρδάκη και τον Παλαμά έως τον Σικελιανό και τον Μάτσα και την Καρέλλη».
ΠΑΛΑΜΗΔΗΣ
Συγγραφέας
Θάλεια Αργυρίου
Σελίδες
66
***
Κριτική
Η διακεκριμένη, επαρκής και πολύ-σπουδαγμένη ηθοποιός και πνευματικός άνθρωπος του Θεάτρου, η αγαπημένη σε όλους μας και τρυφερή Θάλεια Αργυρίου, συνθέτει μια φιλειρηνική κι αγαπησιάρικη σύγχρονη διαλογική ποίηση στα χνάρια και στο πρότυπο του αρχαίου δράματος, και ειδικότερα, της αρχαίας τραγωδίας.
Στον πρόλογο του πονήματός της αυτού, όπως γράφει η ίδια, κι αναρωτιέται ρητορικώ τω τρόπω: «Γιατί απουσιάζει ο Παλαμήδης από την “Ιλιάδα” του Ομήρου; Ένα κενό που ήρθε ν’ αναπληρώσει ανακουφιστικά η παρουσία του και στους τρεις τραγικούς, Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, που έγραψαν ο καθένας τους τραγωδία με τίτλο ΠΑΛΑΜΗΔΗΣ, μα δυστυχώς διασώζονται μόνο ελάχιστοι στίχοι, τους οποίους και ενσωμάτωσα στο έργο, καθώς και μέρη από την “Παλαμήδους Απολογία” του Γοργία».
Παρατήρηση πρώτη: παρ’ όλο που ο επαρκής αναγνώστης κι ο εμβριθής κριτικός αναγνωρίζει τα εμ-βαλώματα, θα έπρεπε η δόκιμη συγγραφεύς να υποσημειώσει τους δάνειους στίχους.
Παρατήρηση δεύτερη: είναι τόσον πυκνός ο ποιητικός λόγος, που στομώνει την αισθητική αντίληψη του αναγνώστη (ο θεατής είναι σε προνομιακή θέση, γιατί έχει στη διάθεσή του άλλους επεξηγηματικούς παραγλωσσικούς κώδικες).
Παρατήρηση τρίτη: η επιρροή των «τραγωδιών» του Άγγελου Σικελιανού και του Νίκου Καζαντζάκη, όπως και του Παλαμά και της δημώδους ή δημοτικής ποιήσεώς μας, είναι τόσον μα τόσον εμφανής, που θα έπρεπε να επισημαίνεται από την ίδια τη συγγραφέα, αν όχι με σημειώσεις αυτή τη φορά τόσον αναλυτικές [κάτι τέτοιο δεν χρειάζεται γιατί δεν πρόκειται για φιλολογική αλλά χρηστική έκδοση], τουλάχιστον όμως στον πρόλογο, ή στο οπισθόφυλλό της (το οποίο συνήθως ανήκει στον εκδότη και ελλείψει τοιούτου, παρατίθεται διάλογος σε κεφαλαία στοιχεία – τελείως αδόκιμο και μη αντιπροσωπευτικό δείγμα του κειμένου, πόσω μάλλον που έχουν μπει ατέχνως οι τόνοι, με μηχανιστική μετατροπή των πεζών σε κεφαλαία).
Παρατήρηση τέταρτη: πότε και πώς βγαίνει ο πρώτος Χορός ανδρών και δίνει τη θέση του σε Χορό γυναικών; Μόνο μία σκηνική οδηγία με πλάγια στη σελ. 44: «Ο Οίαξ μόνος στην ακτή». Μάλιστα. Η έμπειρη θεατράνθρωπος θα έπρεπε να είναι ίσως εδώ περισσότερον επεξηγηματική.
Παρά τις όποιες επιφυλάξεις μου, που βιάστηκα να προτάξω, για να μείνει χώρος, χρόνος και καθαρό μυαλό για τους αληθινούς θριάμβους και τα ενδελεχή επιτεύγματα της Θάλειας Αργυρίου, είναι τόσο πολλά τα δραματικά της προσόντα και τα προτερήματα του διαλογικού της κειμένου, που θα πρέπει να αλλάξω τόνο παρευθύς και να γυρίσω την πίτα (και το φύλλο) από την άλλη πλευρά – για να μην καεί… Αστειεύομαι για να ελαφρύνω τον βαρύγδουπο τρόπο της κριτικής μου.
Προτέρημα υπ’ αριθμόν ένα: η ρυθμολογία, η εναλλαγή αρχαίων και σύγχρονων μέτρων με τα σύγχρονα δημώδη μέτρα, με μία τεχνική που προδίδει βαθιά μουσική παιδεία κι αίσθηση της Αρμονίας. Ξεκινάει με γνωμικά σε μορφή πεντάστιχων, τα εναλλάσσει με τρίστιχα, καταφεύγει αργότερα σε τετράστιχα (προϊούσης της δράσεως κι επιταχυνομένου του ρυθμού), για να καταλήξει σε εξάστιχα (συνήθως τέσσερις συν δύο στίχοι) που εναλλάσσονται με πεντάστιχα. Ποτέ δεν συνάντησα ως κριτικός τα τελευταία τριάντα χρόνια σύγχρονο θεατρικό κείμενο με τέτοιο ρυθμολογικό πλούτο κι ευφάνταστη ποικιλία. Το καλό να λέγεται… Και το στρυφνόν, επίσης…
Προτέρημα υπ’ αριθμόν δύο: η δομή. Αντίθετα από τους μεταμοντέρνους φληναφηματο-λογούντες, η Θάλεια Αργυρίου ξέρει να χτίζει τον λόγο της σε διακριτά μέρη, που συνθέτουν μία τόσο στέρεα κατασκευή, όπου κανένα «τούβλο» δεν περισσεύει ή λείπει, καμία ψηφίδα δεν είναι χρωματικά, μουσικά κι αισθητικά (γενικώς) παράταιρη με τη διπλανή της. Δύο Χοροί (στην αρχή Ελλήνων πολεμιστών στην Τροία και στο τέλος μετά την άδικη θανάτωση του ήρωα Χορός Εναλίων Κορών, αντίστοιχος με τις Ωκεανίδες στον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου, στον οποίο μάλιστα παραπέμπουν οι Ενάλιες Κόρες του Πόντου). Εκτός όμως από την Είσοδο του Πρώτου Χορού και την Έξοδο του Δευτέρου, υπάρχει κι «από μηχανής» Φωνή εξ ουρανού («μέσα από νεφέλωμα», σύμφωνα με τη συγγράφουσα), που μας προδιαθέτει για αίσιον τέλος των συγχρόνων δεινών και διά «επί Γης Ειρήνη, εν Ανθρώποις Ευδοκία».
Προτέρημα υπ’ αριθμόν τρία: η γνωμική-φιλοσοφική-στοχαστική διάσταση του ποιητικού λόγου. Στίχοι που θα μπορούσαν να απομονωθούν και να αναπαραχθούν ως γνωμικά. Πρωτότυπη σκέψη και σεμνή αποτύπωση σκέψεων-ιδεών-προτάσεων.
Προτέρημα υπ’ αριθμόν τέσσερα: η επεξεργασμένη, αφομοιωμένη, ομοιογενής ιδιόλεκτος, σπάνιο πράγμα στις μέρες μας και ίδιον των αυθεντικών ποιητών. Γιατί η Θάλεια Αργυρίου είναι ποιήτρια, πηγαία, εμπνευσμένη και τεχνίτρα, σαν τις παλιές υφάντρες στους καθιστούς αργαλειούς (αντίθετα από τους αρχαίους που ήταν κατακόρυφοι κι οι καλλιτέχνιδες του ιστού εστέκοντο ορθίαι).
Τέσσερα προτερήματα για τέσσερες παρατηρήσεις-επιφυλάξεις. Ακολουθώντας το «μέτρον», που πρωταγωνιστεί στη σκέψη των αρχαίων Ελλήνων, σταματώ εδώ, ανυπομονώντας να απολαύσω τη θεατρική παράσταση του «Παλαμήδη» κατά Θάλειαν Αργυρίου, η οποία συμπρωταγωνιστεί εξόχως με τον Νικήτα Τσακίρογλου στην «Ασκητική» του Καζαντζάκη, που σπάει κάθε βράδυ τα ταμεία στο «Θέατρο Καρέζη». Όχι τυχαίως. Ο αυθεντικός πνευματικός λόγος είναι ιδιαίτερα επίκαιρος στα χρόνια της Κρίσης κι ο διαρκής αναζητητής της Αλήθειας, Ελευθερίαν αναζητεί και δοξάζει διαρκώς, ιδιαίτερα μέσα στο σκοτάδι, στο βαθύ σκότος πριν από το τερπνόν γλαυκόφως.
Κριτική: Κωνσταντίνος Μπούρας – Πηγή: http://www.diavasame.gr/page.aspx?itemID=PPG1396_2516
***
Ο Παλαμήδης, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ήταν γιος του Ναύπλιου και της Κλυμένης (ή της Ησιόνης ή της Φιλύρας), αδελφός του Οίακα και του Ναυσιδέμοντα από όπου και οι σχετικοί όροι για τη ναυσιπλοΐα. Φημιζόταν για την σοφία και την επινοητικότητά του, και λέγεται πως είχε επινοήσει μερικά από τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Θεωρείται επίσης εφευρέτης της ναυτιλίας, των φάρων των μέτρων και των σταθμών, των νομισμάτων, καθώς και της διαίρεσης του χρόνου σε ώρες, ημέρες και μήνες, αλλά και παιχνιδιών (επιτραπέζιων και στρατηγημάτων). Τα παιχνίδια αυτά ονομάζονται και του Παλαμήδους ή αθύρματα ή πεσσοί ή πεττοί, κύβοι κ.α. Το κάστρο του Παλαμηδίου στο Ναύπλιο πήρε το όνομά του.
Για την ετυμολογία του ονόματος «Παλαμήδης» υπάρχουν δύο κύριες εκδοχές. Κατά τη μία, προέρχεται από το ρήμα «παλαμάομαι» που σημαίνει εξυφαίνω και εφευρίσκω, δηλαδή ο «εφευρέτης, που μηχανεύεται σχέδια». Κατά τη δεύτερη, μπορεί να προέρχεται από το ρήμα «παλαίω» (=παλεύω) και το «μήδομαι» (=σκέφτομαι, συμβουλεύω), δηλαδή «αυτός που σκέφτεται τη μάχη και δίνει συμβουλές γι’ αυτήν».
Ο Παλαμήδης ήταν ονομαστός για την ευγένεια και τη σοφία του. Αυτό προξένησε τον φθόνο του Οδυσσέα. Επιπλέον ο Οδυσσέας είχε ένα ακόμη λόγο να φθονεί τον Παλαμήδη διότι ήταν εκείνος που απεκάλυψε, όταν μετέβη στην Ιθάκη, το πονηρό τέχνασμα του Οδυσσέα για να μη συμμετάσχει στον Τρωικό Πόλεμο. Η ιστορία έχει ως εξής: Ο Οδυσσέας είχε ορκισθεί να υπερασπίσει το γάμο του Μενέλαου και της Ελένης. Όταν ο Πάρις απήγαγε την Ελένη, τότε ο Αγαμέμνων έστειλε τον Παλαμήδη για να φέρει τον Οδυσσέα. Όμως ο Οδυσσέας δεν είχε σκοπό να κρατήσει τον όρκο του και προσποιείτο τον τρελό σπέρνοντας τα χωράφια του με αλάτι. Ο Παλαμήδης αντιλήφθηκε ότι ο Οδυσσέας το έκανε ψεύτικα και τοποθέτησε τον γιο του Οδυσσέα, Τηλέμαχο, μπροστά από το αλέτρι. Ο Οδυσσέας αναγκάστηκε να σταματήσει το όργωμα και αποκαλύφθηκε έτσι ότι είχε τα λογικά του. Ο Οδυσσέας ποτέ δεν συγχώρεσε στον Παλαμήδη την πράξη του αυτή που στάθηκε η αιτία για να συμμετάσχει στον Τρωικό Πόλεμο.
Οι πηγές όμως φανερώνουν και άλλη αιτία για την έχθρα του Οδυσσέα προς τον Παλαμήδη. Όταν ο στρατός των Αχαιών πεινούσε, έστειλαν τον Οδυσσέα στην Θράκη να βρει σιτάρι. Γύρισε όμως άπρακτος. Σαν τον ειρωνεύθηκε ο Παλαμήδης, ο Οδυσσέας του απήντησε ότι ούτε εκείνος θα τα κατάφερνε, όσο έξυπνος και αν ήταν. Τότε ο Παλαμήδης πήγε ο ίδιος στη Θράκη και γύρισε με μεγάλα φορτώματα σιτάρι.
«δισσῶν (χάρη δύο πραγμάτων) γάρ τούτων ἔνεκα πάντες πάντα πράττουσιν, ή κέρδος τι μετιόντες (επιδιώκοντες) ή ζημίαν φεύγοντες· ὄσα δέ τούτων ἔξω πανουργεῖται κακῶς ἐμαυτόν ἐποίουν ταῦτα [γάρ] πράττων, οὑκ ἄδηλον· προδιδούς γάρ τήν Ἑλλάδα προοὑδίδουν ἐμαυτόν, τοκέας, φίλους, ἀξίωμα προγόνων, ἱερά πατρώια, τάφους, πατρίδα τήν μεγίστην τῆς Ἑλλάδος. ἄ δέ πᾶσι περί παντός ἐστι, ταῦτα ἄν τοῖς ἀδικηθεῖσιν (όσων έχουν αδικήσει) ἐνεχείρισα [;])».
• Ο Παλαμήδης σκιαγραφεί τα πιθανά κίνητρα του Οδυσσέα υποστηρίζοντας ότι δεν είναι ο θάνατος καθαυτός που δεν δέχεται, αλλά τον θάνατο εν ατιμία § 1-6.
• Αναπτύσσει τα επιχειρήματα γύρω από τη μη δυνατότητα να κάνει προδοσία (ἀδύνατος εἱμί τοῦτο πράττειν) § 6-12.
• Απευθύνεται στους δικαστές και αναφέρεται στο πρόσωπό του. Το κάνει όχι για να παινευθεί αλλά γιατί το επιβάλλουν οι περιστάσεις § 28-32.
• Θέτει τους δικαστές μπροστά στις συνέπειες μια άδικης απόφασης, αφού δεν απεδείχθη ούτε ότι αδίκησε ούτε ότι η κατηγορία ήταν αξιόπιστη (φανεράν οὑδεμίαν ἀδικίαν οὑδ’ πιστήν αἱτίαν ἀποδείξαντες) § 33-36.
Ο Όμηρος δεν αναφέρει καθόλου τον Παλαμήδη στα δύο έπη του. Τον συναντούμε για πρώτη φορά στα Κύπρια, απ’ όπου παρέλαβαν την ιστορία του και τη διαμόρφωσαν ποικιλοτρόπως οι τραγικοί Αισχύλος και Ευριπίδης, όπως φαίνεται από μερικά αποσπάσματα που έχουν σωθεί του Ναυπλίου και του Υγίνου αντίστοιχα.
Ο Ξενοφών μαρτυρεί ότι ο Παλαμήδης τιμήθηκε, μαζί με άλλους ήρωες, από τους θεούς και στην Απολογία Σωκράτους ρητά λέγει ότι του είναι παρήγορη η συνάντηση με τον Παλαμήδη τον οποίον εξυμνούν περισσότερο από τον Οδυσσέα που τον θανάτωσαν άδικα.
Οι σοφιστές τον θεωρούσαν υπόδειγμά τους και είχαν εκμεταλλευτεί όλα όσα διηγούνταν γι’ αυτόν.
Παντού εμφανίζεται ως ένας από τους σοφότερους Έλληνες, γι’ αυτό και υπάρχουν χαρακτηριστικές παροιμιώδεις εκφράσεις, όπως Παλαμήδους εξεύρημα, Παλαμήδους σοφώτερος και Παλαμήδους βούλευμα.
α: Ο Οδυσσέας, πάλι, δεν ήθελε να πάει στον πόλεμο γιατί ο μάντης της Ιθάκης Αλιθέρσης είχε προφητεύσει ότι, αν πήγαινε στον πόλεμο, θα γύριζε μόνον ύστερα από είκοσι χρόνια, ολομόναχος και αγνώριστος. Προσποιήθηκε τον τρελό: έζεψε στο αλέτρι του ένα άλογο και ένα βόδι, φόρεσε μια σκούφια σαν εκείνη του Ηφαίστου στο κεφάλι και άρχισε να ρίχνει στο αυλάκι αλάτι αντί για σπόρο.
^ β: «ἀλλ᾽ οὐδὲ μέντοι ὅτι ἀδίκως ἀποθνῄσκω, διὰ τοῦτο μεῖον φρονητέον: οὐ γὰρ ἐμοὶ ἀλλὰ τοῖς καταγνοῦσι τοῦτο αἰσχρόν [γάρ] ἐστι. παραμυθεῖται δ᾽ ἔτι με καὶ Παλαμήδης ὁ παραπλησίως ἐμοὶ τελευτήσας: ἔτι γὰρ καὶ νῦν πολὺ καλλίους ὕμνους παρέχεται Ὀδυσσέως τοῦ ἀδίκως ἀποκτείναντος αὐτόν» Απολογία Σωκράτους (Ξενοφών), 26
- Αρχική εικόνα: Ο Παλαμήδης μπροστά στον Αγαμέμνονα. Πίνακας του Ρέμπραντ, 1626
