Οι καπναποθήκες αποτελούν ακόμη και σήμερα το ασφαλέστερο σημάδι της οικονομικής προόδου και ευημερίας της πόλης της Δράμας στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου.
Κατά τη διάρκεια της εικοσαετίας 1840 – 1860 η καλλιέργεια του καπνού είχε επεκταθεί πάρα πολύ και η εξαγωγική ποσότητά του ήταν εξόχως σημαντική. Η ανάπτυξη αυτή είχε ως αποτέλεσμα το 1874 να χτιστεί το πρώτο καπνομάγαζο στην περιοχή των πηγών που ανήκει στον Ι. Αναστασιάδη, ενώ μερικά χρόνια αργότερα, γύρω στα 1880 ανοικοδομούνται οι καπναποθήκες του γαλλικού μονοπωλίου καπνού.
Η καλλιέργεια του καπνού, ήταν η κύρια ασχολία των κατοίκων του κάμπου της Δράμας, και βασικός οικονομικός παράγοντας ανάπτυξής της από το 1800 περίπου και μετέπειτα.
Από τη συνολική έκταση της καλλιεργήσιμης γης του σαντζακίου Δράμας, τα 80.000 στρέμματα δηλαδή, σχεδόν το 1/7, αφιερωνόταν αποκλειστικά στην καλλιέργεια του καπνού.
Μετά το καπνομάγαζο του Αναστασιάδη, και με την άνθηση της επεξεργασίας του καπνού, ένας μεγάλος αριθμός καπναποθηκών ανοικοδομείται στην περιοχή της Αγίας Βαρβάρας. Η επιλογή της περιοχής αυτής για την ανέγερση των καπναποθηκών είναι σκόπιμη. Η υγρασία που υπάρχει στην περιοχή λόγω των φυσικών πηγών δίπλα στις καπναποθήκες ήταν αναγκαία προϋπόθεση για τη φύλαξη και την επεξεργασία των φύλλων του καπνού.
Ωστόσο, η εγκατάσταση των καπναποθηκών σε μια περιοχή όπου βρίσκονταν κυρίως κήποι και μπαξέδες δεν έγινε δεκτή αδιαμαρτύρητα από τους κατοίκους της πόλης και ιδιαίτερα εκείνους που τα σπίτια τους ήταν γειτονικά με τα καινούργια κτήρια.
Όταν αυξήθηκαν οι ανάγκες για την επεξεργασία του καπνού, τα καπνομάγαζα ανοικοδομήθηκαν εκτός από την περιοχή της Αγίας Βαρβάρας, σε διάφορα σημεία της πόλης. Τα πολυώροφα κτίσματα των καπναποθηκών, που διασώζονται σήμερα, αποτελούν μεγάλα συμπαγή οικοδομήματα, από πέτρα και τούβλο με σιδερένιες πόρτες και κεπέγγια, και συνήθως με βαθιά υπόγεια και μεγάλους χώρους αποθήκευσης στις σοφίτες.
Εκτός από το λειτουργικό προορισμό τους, τα «καπνομάγαζα», όπως συχνά αποκαλούνται, τόνιζαν την οικονομική δύναμη του ιδιοκτήτη τους. Η σχεδίασή τους, πέρα από τις λειτουργικές προδιαγραφές, εξέφραζε και την επιθυμία να εντυπωσιάσει με την αρχιτεκτονική μορφή. Ακόμη και σήμερα τα ελάχιστα πια καπνομάγαζα που έχουν απομείνει σηματοδοτούν το χώρο της πόλης και αποτελούν πολύτιμες μαρτυρίες της ιστορικής φυσιογνωμίας και εικόνας της.
Με την εφαρμογή του νέου ρυμοτομικού σχεδίου (που εγκρίνεται το 1930), και την ανοικοδόμηση που ακολούθησε, κύρια τη μεταπολεμική περίοδο, καταστράφηκε ένας σημαντικός αριθμός καπναποθηκών που φανέρωνε τη μεγάλη ανάπτυξη της πόλης κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκικής κατοχής.
Σήμερα σώζονται και κρίθηκαν διατηρητέα μνημεία πέντε καπναποθήκες. Όλες βρίσκονται στην περιοχή των Πηγών της Αγίας Βαρβάρας, και είναι οι εξής:
1. Καπναποθήκη Αναστασιάδη
Βρίσκεται στην οδό Αγίας Βαρβάρας. Κρίθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης. Είναι διώροφο κτίριο, 250 τετραγωνικών μέτρων περίπου με δύρριχτη κεραμοσκεπή στέγη. Στη βόρεια πλευρά εφάπτεται με το «πέτρινο σπίτι», κατοικία του πρώτου ιδιοκτήτη.
Χτίστηκε το 1875 από τον Ιωάννη Αναστασιάδη και ήταν το πρώτο μεγάλο καπνομάγαζο της Δράμας.
Οι Βούλγαροι, μετά τον εκτοπισμό των Ελληνοεβραίων της Δράμας τον Μάρτιο 1943, κατάσχεσαν την αποθήκη και τη λεηλάτησαν. Μετά την απελευθέρωση και μέχρι το 1953 λειτούργησε σαν χορευτικό κέντρο. Μέχρι το 1958 λειτούργησε σαν καθαριστήριο. Στη συνέχεια μετατράπηκε σε υφαντήριο και λανάρα. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε από τους ιδιοκτήτες του ως αποθήκη, έπειτα από μικρή συντήρηση της οροφής.
2. Καπναποθήκη Αθανασοπούλου
Βρίσκεται στην οδό Περδίκα 17 και Νίκης, και είναι ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Είναι τυπική κατασκευή της περιόδου της τουρκοκρατίας με νεοκλασικά επιμέρους στοιχεία, δομημένη από πέτρα και ξύλο.
Το 1904 η καπναποθήκη ανήκε στον Βασίλειο Γρηγοριάδη. Χρησιμοποιήθηκε για την επεξεργασία καπνού περίπου ως τα μέσα της δεκαετίας του 1960. Σήμερα είναι εγκαταλελειμμένη και έκθετη στη φθορά του χρόνου και των καιρικών συνθηκών.
3. Καπναποθήκη Πορτοκάλογλου ή Σ.Ε.Κ.Ε.
Βρίσκεται στην οδό Περδίκα 10 και Δωδεκανήσου. Κρίθηκε διατηρητέο μνημείο ως έργο τέχνης. Κατασκευάστηκε το 1904 από τον Αυστριακό αρχιτέκτονα Konrad Von Villas, που είχε εγκατασταθεί στη Δράμα ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα ως μηχανικός της Γαλλικής Εταιρείας Σιδηροδρόμων. Αργότερα εργάστηκε ως μηχανικός στο Δήμο Δράμας.
Η καπναποθήκη Πορτοκάλογλου χρησιμοποιήθηκε για την επεξεργασία καπνού. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα και επιβλητικότερα κτήρια της εποχής και από τα σημαντικότερα δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Η μορφολογία και οργάνωση των όψεων έχουν εμφανείς ευρωπαϊκές επιδράσεις με στοιχεία “art nouveau”. Η χρήση εμφανών κεραμιδοκόκκινων πλίνθων στη διαμόρφωση των τοξοτών ανωφλίων των ανοιγμάτων και στις οριζόντιες ταινίες που διαχωρίζουν τους ορόφους, οι οποίες προβάλλονται χρωματικά πάνω στην ώχρα του επιχρίσματος, δημιουργούν ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα. Η αντίθεση των χρωμάτων στην κύρια όψη γίνεται ακόμη πιο έντονη με τις εναλλασσόμενες στρώσεις πλίνθων και επιχρίσματος στις ακμές του κτηρίου.
Ιδιαίτερα αξιόλογα στοιχεία που συμπληρώνουν την όλη σύνθεση, αποτελούν το κεντρικό «Έρκερ» (εξώστης) που υποδηλώνει τους χώρους των γραφείων στο εσωτερικό, καθώς και η περίτεχνη κατασκευή της σιδερένιας κεντρικής εισόδου με στοιχεία «art nouveau».
Κατά τη βουλγαρική κατοχή (1941-1944) η καπναποθήκη κατασχέθηκε από τους κατακτητές, οι οποίοι συνέχισαν την επεξεργασία καπνού.
Το 1958 το κτίσμα χτυπήθηκε από κεραυνό, ο οποίος δημιούργησε ρωγμή ορατή μέχρι σήμερα. Από το 1974, χρησιμοποιήθηκε ως καπναποθήκη, αφού η επεξεργασία καπνού μεταφέρθηκε στην Καβάλα.
Την καπναποθήκη αυτή αγόρασε ο Δήμος Δράμας και χρησιμοποιείται για τις ανάγκες του Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους Δράμας.
4. Καπναποθήκη Πρωτόπαπα (πρώην Μιχαηλίδη)
Βρίσκεται στην οδό Όθωνος 1-3 και είναι ιστορικό διατηρητέο μνημείο.
Είναι τετραώροφη καπναποθήκη με υπόγειο και ένα γραφείο. Βρίσκεται πάνω στον οδικό άξονα που συνδέει τις πηγές με το ιστορικό κέντρο της Δράμας. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα κτηρίου ειδικής χρήσης και λειτουργίας και τεκμήριο της βιομηχανικής κληρονομιάς της Δράμας στον τομέα της επεξεργασίας καπνού.
Στη θέση της σημερινής καπναποθήκης, υπήρχαν μια κατοικία οκτώ δωματίων, μια δεύτερη κατοικία τεσσάρων ανωγείων και δύο ισογείων δωματίων και ένα θέατρο. Τα κτίσματα κατεδαφίστηκαν και στη θέση τους κτίστηκε η καπναποθήκη και το γραφείο. Η επεξεργασία καπνού συνεχίστηκε μέχρι το 1955.
Σήμερα το κτήριο παραμένει ασυντήρητο.
Στην καπναποθήκη του Μιχαηλίδη με τη λήξη του Μακεδονικού Αγώνα εγκαθίσταται θέατρο, το «Χειμερινό Θέατρο Δράμας».
5. Καπναποθήκη Σπήρερ ή Αυστροελληνικής
Βρίσκεται στην Αγία Βαρβάρα και είναι ιστορικό διατηρητέο μνημείο, η καπναποθήκη και τα γραφεία.
Είναι αξιόλογο αρχιτεκτονικό δημιούργημα του Αυστριακού αρχιτέκτονα Konrad von Vilas. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της αρχιτεκτονικής ειδικής χρήσης και λειτουργίας.
Η σύνθεση του κτιρήου είναι αποτέλεσμα των γενικότερων τάσεων που επικρατούν στην αρχιτεκτονική την εποχή αυτή και διαφοροποιείται αισθητά από εκείνη της πρώτης καπναποθήκης που έκτισε στην πόλη για τον Πορτοκάλογλου, στην οδό Περδίκα.
Το 1924 ο Ελβετοεβραίος καπνέμπορος Hermann Spierer αγόρασε δύο οικόπεδα δίπλα στα νερά της Αγίας Βαρβάρας για λογαριασμό της ομόρρυθμης εταιρείας «Έρμαν Σπήρερ και ΣΙΑ». Στα οικόπεδα αυτά κτίστηκε από τον Konrad vοn Vilas μια τεράστια καπναποθήκη («ουρανοξύστης Σπήρερ» κατά τον Τύπο της εποχής).
Πρόκειται για ένα τετραώροφο κτίσμα με ορθογωνική κάτοψη και αναλογίες πλευρών. Το ισόγειο διαιρείται δια μέσου μιας εγκάρσιας τοιχοποιίας σε δύο τμήματα με ανεξάρτητες για το καθένα εισόδους. Για την κατακόρυφη μεταφορά των δεμάτων του καπνού έχει προβλεφθεί η εγκατάσταση ανελκυστήρα. Στην ανατολική πλευρά του κτηρίου και σε επαφή με αυτό βρίσκεται το μικρότερο σε όγκο και έκταση κτήριο των γραφείων της εταιρείας.
Η οικοδομή εξαιτίας του όγκου της προκάλεσε την έντονη αντίδραση των κατοίκων της περιοχής.
Η καπναποθήκη χρησιμοποιήθηκε για την επεξεργασία καπνού. Στις 20 Ιανουαρίου 1932 αγόρασε το κτίσμα η «Αυστροελληνική Εταιρεία Καπνού Α.Ε.», η οποία συνέχισε σ’ αυτό την επεξεργασία καπνού.
Στα χρόνια της τελευταίας βουλγαρικής κατοχής οι εργασίες δεν σταμάτησαν, καθώς η «Αυστροελληνική» δεν ήταν αμιγώς ελληνική εταιρεία. Το 1974 η επεξεργασία καπνού σταμάτησε, όπως και σε όλα σχεδόν τα καπνομάγαζα της Δράμας, και το κτήριο χρησιμοποιείται από τότε μόνο σαν αποθήκη καπνών.
