Ο πίνακας Δεσποινίδες της Αβινιόν αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα του κυβισμού και παρουσιάζεται το 1907, στην αρχή της οριοθέτησής του.
Το κίνημα του κυβισμού παίρνει τ’ όνομά του απ’ το αναφερόμενο γεωμετρικό σχήμα, που με τη σειρά του δίνει την εξήγηση, παραπέμποντας στη γεωμετρική σφαίρα. Ο κυβισμός είναι βαθιά επηρεασμένος απ’ την οπτική του Cezanne και την αντιμετώπιση της προοπτικής του χώρου, που καταργεί την αναγεννησιακή κεντρική προοπτική. Τα αντικείμενα αναλύονται σε βασικά γεωμετρικά σχήματα, με τη χρήση του χρώματος ως μέσου, για τη λειτουργία του όγκου.
Στις Δεσποινίδες της Αβινιόν, βρίσκουμε την παρουσία του Picasso, τελείως διαφορετική, απ’ αυτές που είχαμε γνωρίσει, τη “γαλάζια”, μελαγχολική του περίοδο και τη “ροζ”, που χαρακτήριζε τα δύο προηγούμενα χρόνια του, στο Παρίσι.
Το έργο φθάνει στη τελική του μορφή, μετά από πληθώρα μελετών και προσχεδίων του καλλιτέχνη, όπως ανακαλύφθηκαν μετά το θάνατό του. Μ’ αυτό το έργο, επιχειρεί να αποδώσει το χώρο μ’ ένα νέο τρόπο, καθώς και τον τρόπο που εκφράζονται τα ανθρώπινα συναισθήματα.
Στα προσχέδια του έργου εικονίζονταν στο αριστερό μέρος της σύνθεσης, δύο αντρικές μορφές, ενός ναυτικού και ενός φοιτητή, που όμως έχουν απαλειφθεί από την τελική εκδοχή, όπως και η παρουσία μιας νεκροκεφαλής. Η σύνθεση απεικονίζει πέντε γυναίκες σ’ έναν οίκο ανοχής, στην οδό Αβινιόν της Βαρκελώνης.
Οι μορφές αυτές έχουν αποδοθεί, σε φυσικό μέγεθος, στο εσωτερικό ενός χώρου, που χαρακτηρίζεται από έντονα σημάδια μελαγχολίας. Όπως στην περίπτωση του Picasso, έτσι και σ’ άλλους καλλιτέχνες, θα εντοπίσουμε τον προβληματισμό τους για τα κοινωνικώς περιθωριοποιημένα άτομα.
Δεν υπάρχει απόλυτη ζωγραφική συνοχή στο ύψος των πέντε προσώπων του έργου. Στις δύο φιγούρες της δεξιάς μεριάς, η μια καθισμένη, η άλλη όρθια, τραβώντας μια κουρτίνα, υπάρχει σαφής επηρεασμός αφρικανικής νέγρικης τέχνης. Οι μορφές μοιάζουν να φορούν μάσκα. Στο πρόσωπο της καθισμένης φιγούρας, το σεξ και ο θάνατος, δημιουργούν μια σχέση – σύμπλεγμα. Τα ασύμμετρα μάτια έχουν ένα απλανές βλέμμα και είναι ζωγραφισμένα με διαφορετικό χρώμα. Η μύτη αυτών των προσώπων, κυρτώνει σ’ ένα δρεπάνι – θάνατο. Τα πρόσωπα διακατέχονται από μια δαιμονική ταραχή. Εδώ αποδίδεται η επιρροή στον καλλιτέχνη, απ’ τα παραμορφωμένα πρόσωπα των αρρώστων από σύφιλη, στο νοσοκομείο του Σεν Λαζάρ.
Ο Picasso παραδέχεται ότι οι δύο μορφές στα δεξιά του πίνακα, που είναι τόσο διαφορετικές απ’ τις υπόλοιπες, προστέθηκαν αργότερα. Άλλωστε το πότε τελείωσε ο πίνακας δεν είναι σαφές. Ο Picasso γνώρισε τη νέγρικη γλυπτική το 1906, καθώς την εντοπίζει στη ζωγραφική των φοβιστών και του Ματίς.
Οι τρεις μορφές στα δεξιά, αντικατοπτρίζουν τη μελέτη του καλλιτέχνη, στην ιβηρική γλυπτική. Τα στυλιζαρισμένα μάτια και το αυτί της δεύτερης φιγούρας, αποδίδουν ένα πρότυπο ιβηρικής ομορφιάς, η οποία έρχεται σε αντίθεση με τις δεξιές παραμορφωμένες φιγούρες.
Η αριστερή μορφή, που απεικονίζεται προφίλ, διακατέχεται από μια ηρεμία, ελληνικού Απόλλωνα αρχαϊκής εποχής, με ιβηρικές όμως επιρροές.
Οι μεσαίες φιγούρες διαφοροποιούνται σε σχέση με τις άλλες, επειδή έχουν αποδοθεί πιο νατουραλιστικά. Εδώ υπάρχει εφαρμογή του κυβισμού, μιας και τα μέρη του σώματος, εικονίζονται με ρόμβους και τρίγωνα και όχι με κανονικές αναλογίες. Στην όρθια δεξιά δεσποινίδα, υπάρχει ένα αφύσικο τετράγωνο στήθος, που έχει δημιουργηθεί με κόκκινες και πράσινες γραμμές. Ίσως να είναι έντονα σημάδια ουλών ή παραπομπή στην τέχνη του πρωτόγονου τατουάζ.
Τα γεωμετρικά στοιχεία που περιείχαν οι Δεσποινίδες, επρόκειτο να μεταβληθούν σε υφολογικά στοιχεία του κυβισμού. Το αλλοιωμένο ροζ με ώχρα των μορφών είναι μια υπενθύμιση της προηγούμενης περιόδου του καλλιτέχνη.
Στον πίνακα υπάρχει ακόμη μια νεκρή φύση, αποτελούμενη από φρούτα, που βρίσκονται πάνω σε μια άσπρη πετσέτα. Η γωνία του τραπεζιού που εξέχει, μπορεί να μεταφρασθεί σαν σεξουαλικός υπαινιγμός. Τα φρούτα με τα παράξενα χρώματά τους και το μαύρο τους περίγραμμα, συμβολίζουν τη παρακμή και το θάνατο.
Στο έργο αυτό μπορούμε να διακρίνουμε την επιρροή που έχει δεχθεί ο καλλιτέχνης απ’ το Cezanne. Τόσο στην έλλειψη μοναδικής προοπτικής, όσο και στο θέμα του πίνακα, που παραπέμπει στις Λουόμενες. Εκεί υπάρχει μια πυραμιδοειδής διάταξη, ενώ εδώ συναντάμε κάθετες παραλλήλους. Μερικές φιγούρες όμως είναι ίδιες, ως προς τη στάση τους. Φυσικά εδώ υπάρχει και η καινοτομία του Picasso, με τα γεωμετρικά σχήματα και τα περιγράμματα.
Σημαντική καινοτομία αποτελεί η οπτική αντιμετώπιση των πραγμάτων, από πολλές πλευρές ταυτόχρονα. Η μύτη είναι τοποθετημένη προφίλ, πάνω σ’ ένα πρόσωπο με μετωπική αντιμετώπιση. Το μπροστινό και το πίσω μέρος του σώματος, φαίνονται ταυτόχρονα. Κάνει μια υπέρβαση, της γνώσης των πραγμάτων, από μια μοναδική θέση παρατήρησης, στο χώρο, μέσα από διαδοχικές συλλήψεις. Εμφανίζει ένα νέο τρόπο αντιμετώπισης των εκφραστικών δυνατοτήτων της ανθρώπινης μορφής. Προβάλλει την απόλυτη ελευθερία, στην αναδιάταξη των μερών του σώματος. Ο Picasso αρνείται τον παραδοσιακό τρόπο απόδοσης του βάθους, χωρίς να καταστρέφει την αίσθηση του όγκου.
Το έργο αυτό εικονίζει τις επιδράσεις που δέχθηκε από πολλές πηγές, την επίδραση που είχε ο Picasso, απ’ τον τόπο καταγωγής του, τη ρωμανική τέχνη της Καταλονίας και γενικά τη γοτθική τέχνη. Τη ζωγραφική της Ισπανίας του 16ου αιώνα και το έργο του El Greco. Πρόδρομοί του ο Toulouse Lautrec και οι φοβιστές. Πιο βαθιά και μόνιμη επίδραση άσκησε πάνω του ο Cezanne.
Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν αποτελούν μια συνάντηση ευρωπαϊκών ρεαλιστικών επιρροών και εξωευρωπαϊκών αφηρημένων, μαζί με σαφή στοιχεία τέχνης, αρχαίων και πρωτόγονων πολιτισμών. Στάθηκαν η αφετηρία του κυβισμού, με κύρια χαρακτηριστικά τους, την επιρροή της νέγρικης γλυπτικής, που τόσο επηρέασε τη μοντέρνα ζωγραφική, στη δύση του 19ου και την ανατολή του 20ου αιώνα.
***
Aπό πού πιθανόν επηρεάστηκε ο Πικάσο:
Les Grandes Baigneuses, Οι λουόμενες – 1898-1905, Paul Cezanne.
Επηρεάστηκε ο Πικάσο από τις “λουόμενες” του Σεζάν που ολοκληρώθηκε μόλις δύο χρόνια πριν από τις “δεσποινίδες”;
Ή μήπως και από τις “πέντε λουόμενες” του 1887, πάλι του Σεζάν;
Άλλο έργο που μπορεί να επηρέασε τον Πικάσο ήταν “η χαρά της ζωής” του Ματίς.
Ας μην ξεχνάμε τον αφορισμό του Leo Steinberg:
“All art is infested by other art.”
“Όλη η τέχνη μαστίζεται από τέχνη”.
Ο Πάμπλο Πικάσο γεννήθηκε στις 25 Οκτωβρίου του 1881 στη Μάλαγα της Ανδαλουσίας. Ο πατέρας του ήταν ζωγράφος, και ο μικρός Πάμπλο από πολύ νωρίς επέδειξε εξαιρετική ικανότητα στο σχέδιο και στη ζωγραφική. Το 1904 εγκαταστάθηκε οριστικά στο Παρίσι, και από κει και πέρα ακολούθησε μια μακριά πορεία στο χώρο της ζωγραφικής, της γλυπτικής και της κεραμικής, με άσβεστη δημιουργικότητα, που τον κρατούσε πάντοτε στο κέντρο της διεθνούς πρωτοπορίας. Πέθανε στις 8 Απριλίου του 1973, ενώ προς το τέλος πια της ζωής του επαναλάμβανε συνεχώς “δεν έχω πει ό,τι έχω να πω και δε μου μένει πολύς χρόνος”.
Από τους πιο επινοητικούς καλλιτέχνες, άλλαξε πολλές φορές τεχνοτροπία και δε δίστασε να περάσει από τις πιο ανατρεπτικές εκφράσεις στο χώρο της αναπαράστασης στις πιο συμβατικές. Εκατοντάδες είναι τα έργα που δημιούργησε κατά τη διάρκεια της ζωής του.
Το 1906 παύει να ικανοποιείται από την τέλεια ισορροπία των έργων που χαρακτηρίζουν τις λεγόμενες “γαλάζια” και “ροζ” περιόδους (ονομάστηκαν έτσι εξαιτίας της επικράτησης του μπλε και του ρόδινου χρώματος αντίστοιχα, στα έργα του). Απλούστευσε τα σχήματά του, απλοποίησε τα επίπεδα, κατάργησε την προοπτική και έψαξε, επηρεασμένος από τη ζωγραφική του Σεζάν, πίσω από τη φαινομενική όψη των πραγμάτων, στην εσωτερική δομή τους.
Τόσο το έργο του Σεζάν όσο και η ιβηρική γλυπτική και η αφρικανική τέχνη, αλλά και οι μεγάλοι δάσκαλοι της ζωγραφικής, όπως ο Γκρέκο και ο Βελάσκεθ, φαίνεται πως είναι οι πηγές της έμπνευσής του.
Το έργο “Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν” το ζωγράφισε ο καλλιτέχνης ανάμεσα στο 1906 και στο 1907. Όσοι από τους φίλους του ζωγράφου το είδαν έμειναν έκπληκτοι και μπερδεμένοι, όχι μόνο για την κατάργηση του χώρου αλλά και για την έλλειψη ομορφιάς στις φιγούρες, γεγονός που έκανε σαφές ότι η παραδοσιακή ομορφιά στην τέχνη, η ομορφιά και η ελκυστικότητα του θέματος, αλλά και η πειστικότητα της αντιγραφής του προτύπου ήταν τώρα, τουλάχιστον για τον Πικάσο, πράγματα επουσιώδη. Η εντύπωση που άσκησε στους φίλους του ζωγράφους Ματίς και Μπρακ ήταν μεγάλη.
Το έργο ονόμασε έτσι ο Μαξ Τζάκομπ, φίλος του Πικάσο, από την οδό Αβινιόν στη Βαρκελώνη, ένα δρόμο του λιμανιού. Είχαν προηγηθεί πλήθος προσχέδια και μήνες προετοιμασίας.
Τα σώματα των γυναικών είναι τεράστια και τέμνονται σε γεωμετρικά σχήματα, που προμηνύουν τον Κυβισμό στον οποίο θα οδηγήσουν. Δεν υπάρχουν σκιάσεις, ούτε προοπτικό σχέδιο, για να αποδοθούν οι όγκοι και ο χώρος.
Οι τρεις μορφές δεξιά είναι επηρεασμένες από την ιβηρική γλυπτική. Τα δύο πρόσωπα δεξιά από τις νέγρικες μάσκες. Οι μύτες είναι κολλημένες πάνω στα πρόσωπα, μια άγρια πινελιά δημιουργεί την αίσθηση του χρωματισμένου σχεδίου.
Η αφρικανική γλυπτική επηρεάζει με τον “ορθολογισμό” της τον καλλιτέχνη. Είναι μια τέχνη που καταγράφει ό,τι ξέρει από τα πράγματα και όχι αυτό που φαίνεται, φτάνοντας έτσι σε μια οριακή απλοποίηση και σχηματοποίηση. Κάτω, στο πρώτο επίπεδο, μια νεκρή φύση με φρούτα, γνωστό μοτίβο στη ζωγραφική, αποδίδεται τώρα και αυτό χωρίς σκιάσεις, επίπεδο, καθόλου ανάγλυφο.
Όπως στη ζωγραφική του Σεζάν, η προοπτική έχει αποδοθεί μέσω των χρωμάτων: τα ζεστά κόκκινα καφέ φαίνεται να έρχονται μπροστά και τα ψυχρά μπλε να απομακρύνονται. Ο χώρος έχει καταργηθεί, δεν υπάρχει προοπτικό βάθος, και τα πράγματα είναι σαν να φαίνονται από διαφορετικές οπτικές γωνίες ταυτόχρονα: η φιγούρα δεξιά φαίνεται από μπροστά και από πίσω.
Παντού στο έργο φαίνεται η άρνηση των κανόνων, η άρνηση των ζωγραφικών συμβάσεων, που από την Αναγέννηση και μετά ήσαν κάτι απαράβατο.
Τον ζωγράφο ενδιαφέρει τόσο ο χώρος όσο και ο χρόνος. “Οπτικός συγχρονισμός” είναι η έννοια που εισάγει, αφού προσπαθεί στην ίδια εικόνα να συγκεράσει περισσότερες πλευρές της πραγματικότητας, το μπροστά, το πίσω, το πλάι. Αργότερα ο κυβισμός θα εντάξει και το μέσα, “σπάζοντας” το αντικείμενο σε μικρά γεωμετρικά κομμάτια, προσπαθώντας να αποδώσει το “όλο”. Ο Μπρακ θα επηρεαστεί τόσο πολύ από τις “Δεσποινίδες της Αβινιόν”, που θα αρχίσει μαζί με τον Πικάσο την αναζήτηση της κυβιστικής ζωγραφικής, της ζωγραφικής που μοιάζει να εφαρμόζει κατά γράμμα την προτροπή του Σεζάν, “κάνε τη φύση σαν τον κύλινδρο, τη σφαίρα και τον κώνο”.
