Γράφει η Ειρήνη Αϊβαλιώτου
Στον «Πατέρα» του Φλοριάν Ζελέρ, ο Αντρέ, ο πατέρας, πάσχει από άνοια και αρνείται να δεχτεί τις νοσοκόμες που προσλαμβάνει η κόρη του για να τον φροντίζουν. Καθώς προσπαθεί να συμφιλιωθεί με τη νέα του κατάσταση, αρχίζει να αμφισβητεί τους αγαπημένους του, την πραγματικότητα γύρω του, ακόμα και το ίδιο το μυαλό του. Η κόρη του από την άλλη πλευρά αναζητά τις ισορροπίες στη ζωή της, προσπαθώντας παράλληλα να ανταποκριθεί στο καθήκον της να φροντίσει τον ηλικιωμένο πατέρα της.
Η άνοια μπορεί να θεωρηθεί ως η επιδημία του 21ου αιώνα. Εκατόν εξήντα χιλιάδες (160.000) ηλικιωμένα άτομα υπολογίζεται ότι πάσχουν στην Ελλάδα από άνοια – Αλτσχάιμερ, αριθμός που αυξάνει ανησυχητικά κάθε χρόνο. Η νόσος αυτή δεν είναι επώδυνη μόνο για τους ασθενείς, οι ειδικοί μάλιστα υποστηρίζουν πως ίσως να είναι και λυτρωτική για τους ίδιους, μπορεί όμως να γίνει εξοντωτική για τους οικείους τους, που έχουν αναλάβει την περίθαλψη και τη φροντίδα τους. Επομένως, οι πραγματικοί πάσχοντες δεν είναι μόνον εκατόν εξήντα χιλιάδες, αλλά τουλάχιστον τριπλάσιοι. Το δημοφιλές και πολυβραβευμένο έργο του Φλοριάν Ζελέρ «O Πατέρας», που έχει να κάνει με τις κοινωνικές προεκτάσεις και τα προβλήματα που δημιουργεί η νόσος, επέλεξαν φέτος να παρουσιάσουν στο Σύγχρονο Θέατρο η Ελένη Σκότη και ο Γιώργος Χατζηνικολάου.
Στη λογοτεχνία η άνοια περιγράφεται ως μεταφορικό μέσο που αναχωρεί με τον επιβάτη για άγνωστη κατεύθυνση: Μπορεί η ασθένεια να οδηγήσει στην κατάθλιψη και την απόγνωση αυτόν που βλέπει τον άνθρωπό του «να φεύγει» σιγά σιγά «σαν μια βαρκούλα ακυβέρνητη στο πέλαγος της άγνοιας». Οι οικείοι μιας ηλικιωμένης πάσχουσας μάλιστα δηλώνουν: «Προσπαθούσαμε να κρατήσουμε ακόμα δεμένη στο λιμάνι αυτή τη βαρκούλα όπου είχες μπει, και κάποια στιγμή, θ’ αποκοβόταν από το σκοινί της και θα έφευγε ακυβέρνητη, μέχρι να χαθεί στο πέλαγος αυτής της παράξενης αρρώστιας».
Μια εικόνα που δαιμονοποιεί την άνοια, δημιουργεί ένα μύθο γύρω από αυτήν, ο οποίος συμβάλλει στη συσσώρευση αρνητικών συνδηλώσεων που ταυτίζουν την ασθένεια με το απόλυτο κακό, απεχθές και εκφοβιστικό, τοποθετώντας έτσι τους πάσχοντες στο περιθώριο της κοινωνίας. Οι δε επιστήμονες επισημαίνουν πως η άνοια αποτελεί το «τίμημα» που πληρώνουμε για την αύξηση του μέσου όρου ζωής.
«Φαινόσουν σαν ένα φτωχό πουλί, που ήθελε να πετάξει, ενώ είχε κομμένα φτερά». Έτσι περιγράφει μια άλλη κόρη την περίπτωση του πατέρα της. Μια κόρη που πάλευε να βρει «γέφυρες επικοινωνίας» με τον γονιό της, παρόλο που η επικοινωνία σταδιακά γινόταν ανέφικτη.
Ο πατέρας είχε καταδυθεί στη Χώρα των Θαυμάτων και ξεχνούσε το όνομά της, ποια ήταν, ποιος ήταν, ξεχνούσε να φάει, αν έφαγε, να ντυθεί, τι να φορέσει. Όλα ήταν μια ευθεία γραμμή γι’ αυτόν.
Ακριβώς όπως ο Αντρέ στο δημοφιλές και πολυβραβευμένο έργο του Φλοριάν Ζελέρ «O Πατέρας» με το οποίο η σκηνοθέτις της πρωτοπορίας Ελένη Σκότη επέστρεψε στο Σύγχρονο Θέατρο από τον Νοέμβριο του 2023.
Όσο για τον Φλοριάν Ζελέρ, ο συγγραφέας ασχολείται συχνά με τις οικογενειακές σχέσεις, την ψυχική υγεία, την κοινωνία. Το ελληνικό κοινό γνωρίζει ήδη μερικά από τα έργα του. Άλλωστε δεν ξεχνάμε τον «Γιο», ένα έργο εφηβικής ψυχικής κατάρρευσης και γονικής αδυναμίας που είχαμε δει στο Θέατρο του Νέου Κόσμου (2019) σε σκηνοθεσία Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου.
Ο ίδιος είναι καθηγητής λογοτεχνίας. Πρωτοεμφανίστηκε στα γαλλικά γράμματα με το μυθιστόρημα “Neige artificiel”. Aκολούθησαν τα βιβλία “Les amants de n’importe quoi” και “La fascination du pire”. Έχει, επίσης, τιμηθεί με το γαλλικό βραβείο Interallie 2004.
Ο «Πατέρας» είναι ένα κράμα συγκίνησης, εναγώνιου μυστηρίου και λεπτού χιούμορ, ένα ανατριχιαστικό σφιχταγκάλιασμα της επιθυμίας για ζωή με τη μνήμη, που στην προκειμένη περίπτωση κατευθύνεται και από τις άριστες ερμηνείες των αξιόλογων ηθοποιών που κινούν το εσωτερικό μας σύμπαν προς τον κόσμο των απτών γεγονότων.
Η παράσταση σκηνοθετείται με καθαρότητα και απλότητα. Ένα σύγχρονο δράμα που πραγματεύεται τα όρια των σχέσεων μέσα σε μια οικογένεια, όταν ο πατέρας νοσήσει με άνοια λόγω γήρατος. Το τραγικό αυτό θέμα προσεγγίζεται με χιούμορ, αλλά και τρυφερότητα, γι’ αυτό και ο ίδιος ο Φλοριάν Ζελέρ το χαρακτηρίζει τραγική φάρσα.
Δύο σημαντικοί ηθοποιοί διαφορετικών γενεών, ο Περικλής Μουστάκης και η Ιωάννα Παππά, στους ρόλους πατέρα και κόρης, ερμηνεύουν αριστοτεχνικά ένα ψυχολογικό όσο και υπαρξιακό κείμενο που θέτει θεμελιώδεις προβληματισμούς για τη ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις. Η διανομή ολοκληρώνεται με τους επίσης έξοχους ηθοποιούς Αλέξανδρο Κωχ, Λίλη Τσεσματζόγλου, Κωνσταντίνο Σειραδάκη και Καλλιόπη Παναγιωτίδου.
Η μεταβαλλόμενη πραγματικότητα στο σπίτι θα ιδωθεί από την οπτική γωνία του πατέρα, οδηγώντας τον θεατή σε μια διττή εμπειρία, αφενός της σύγχυσής του μεταξύ συναίσθησης της πραγματικότητας και διαστρεβλωμένων εντυπώσεων και αφετέρου εκείνης των κωμικοτραγικών στιγμών που συνεπάγονται.
Ο Φλοριάν Ζελέρ έγραψε το έργο το 2012, το οποίο απέσπασε βραβεία και διθυραμβικές κριτικές σε Παρίσι, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, Λος Άντζελες, εν γένει όπου και αν ανέβηκε.
«Ο Πατέρας» μεταφέρθηκε με τρόπο υποδειγματικό και στη μεγάλη οθόνη το 2020, σε σενάριο και σκηνοθεσία του ίδιου του Ζελέρ, με πρωταγωνιστή τον Άντονι Χόπκινς, που απέσπασε Όσκαρ Α’ Ανδρικού Ρόλου για την ερμηνεία του, ενώ η ίδια η ταινία είχε κατακτήσει έξι υποψηφιότητες.
Ο Περικλής Μουστάκης στην ελληνική θεατρική εκδοχή άνετα μεταφέρει τη σαιξπηρική τραγικότητα στον Πατέρα. Κατά έναν παράξενο τρόπο, η ερμηνεία του μας δίνει μια γενναία, μη γραμμική προσωπογραφία της μεταβλητότητας του γήρατος και πλάθει μια θριαμβευτική εμφάνιση σε ένα ρόλο που θα μείνει εμβληματικός, και μόνον ένας κολοσσιαίος ηθοποιός σαν κι αυτόν θα μπορούσε να παίξει με τέτοια δεινότητα. Ο Περικλής Μουστάκης, όπως και όλοι οι καλύτεροι Ληρ του θεάτρου μας, κινείται μεταξύ παραφροσύνης και λογικής, θυμού και παιδιάστικης αφέλειας, φωνητικής δύναμης και σωματικής αδυναμίας σε μια παράσταση που θα μείνει χαραγμένη στη μνήμη των θεατών.
Αξέχαστες θα μείνουν στο θεατρόφιλο θεατή δεξιοτεχνικές σκηνές όπως η επίδειξη ζωντάνιας και επίθεσης γοητείας του Πατέρα προς τη νεότατη και όμορφη νοσηλεύτρια που στέλνεται από την κόρη του για να συνδράμει στην καθημερινότητά του. Όπως και οι χαριτωμένες σκηνές που ο Πατέρας ψάχνει το ρολόι του, το οποίο μπορεί να θεωρηθεί και πυξίδα του, για να αποδειχτεί στο τέλος ότι δεν το φορούσε ή ότι το έχει κρύψει ο ίδιος στο κρυφό συρτάρι του, το κρυφό συρτάρι της μνήμης του, σ’ έναν ακόμα εύστοχο συμβολισμό από τους οποίους βρίθει το έργο.
Οι συνθήκες του θανάτου ή της ύπαρξης της δεύτερης κόρης, που τρυπώνουν στις συζητήσεις σαν ανομολόγητο έγκλημα που κανείς δεν επιθυμεί να διαλευκάνει, είναι μοναδικές στη μελαγχολική τους συνταρακτικότητα.
Ο Περικλής Μουστάκης περιγράφει με την ερμηνεία του ένα σύμπαν έκλειψης, έλλειψης και παράνοιας, με αναλαμπές που υπαγορεύονται από μια συναρπαστική τεχνική ανέλιξης της υπόθεσης. Η μέρα με τη νύχτα εναλλάσσονται βασικά στο μυαλό του Άντρέ, πολλές σκηνές επαναλαμβάνονται ή επανέρχονται τμηματικά και η αφήγηση αλλάζει γωνίες, γίνεται υποκειμενική, πολύπλοκη, σαν τη θρυμματισμένη μνήμη του.
Μια αξέχαστη παράσταση, που μπορεί να θεωρηθεί η ουσιαστική έκπληξη της θεατρικής χρονιάς.
Η τολμηρή ματιά, η αντισυμβατική λογική και η ρεαλιστική τακτική τις οποίες επιλέγει η σκηνοθέτις αντανακλούν την αλήθεια της τέχνης που είναι η ίδια η ζωή συμπυκνωμένη, εντατική, εν δράσει, με χαρακτήρα οικουμενικό.
Από την άλλη η πρωταγωνίστρια, η Ιωάννα Παππά, δίνει μια εκθαμβωτική ερμηνεία, ολόκληρη, από τα πόδια έως την κορυφή, μέσα στο ρόλο. Στέρεη, συγκινητική, απέριττη, αριστοκρατική και τρυφερή. Κάτι που, ομολογώ, σπάνια βλέπουμε στο θέατρό μας.
Η Λίλη Τσεσματζόγλου και η Καλλιόπη Παναγιωτίδου ακτινοβολούν καθώς σκιαγραφούν με ενάργεια δύο ιδιαιτέρως ενδιαφέροντες χαρακτήρες.
Αξιοθαύμαστοι ωστόσο αποδεικνύονται και οι έξι ηθοποιοί της παράστασης (Περικλής Μουστάκης, Ιωάννα Παππά, Αλέξανδρος Κωχ, Λίλη Τσεσματζόγλου, Κωνσταντίνος Σειραδάκης, Καλλιόπη Παναγιωτίδου) οι οποίοι δίνουν με ακρίβεια το ύφος και το όραμα των Ελένης Σκότη και Γιώργου Χατζηνικολάου. Όλοι τους καλλιτέχνες με έντονη παρουσία, με εκλεπτυσμένο δυναμισμό και αξιοσημείωτο ζήλο.
Oι διακριτικοί φωτισμοί του Αντώνη Παναγιωτόπουλου, η εύστοχη δουλειά της Μαρίας Αναματερού στα κοστούμια, τα ιδιοφυή σκηνικά του Γιώργου Χατζηνικολάου τόνισαν τους βηματισμούς των ηρώων και χάρισαν μια συγχρονισμένη συνοδευτική πινελιά στα δρώμενα. Την ίδια συμβολή είχε η διεγερτική, αλλά προσεγμένη, μουσική επένδυση του Σταύρου Γασπαράτου, που δεν υπερκέρασε τον λόγο, ήτοι δεν απομείωσε τις ακουστικές του δυνατότητες. Επιπλέον ο δεινότατος Γιώργος Χατζηνικολάου έχει εξελιχθεί σε μέντορα των μεταφράσεων συγχρόνων έργων.
Όσο για τη σκηνοθέτιδα Ελένη Σκότη, αυτή παραμένει αδιάλειπτα σκαρφαλωμένη με πολλή αφοσίωση, υπομονή και αγάπη στην κορυφή της τέχνης της, με την ενέργειά της σε εγρήγορση, όχι απλώς δεν λυγίζει στιγμή αλλά επιπροσθέτως μεταδίδει σπάνια θεατρική ευφορία στον θεατή, αποδεικνύοντας ότι η θεατρική σαγήνη μπορεί να εκδιπλωθεί ακόμη και μέσα στις πιο «δύσκολες» συνθήκες για τον δημιουργό.
Η παράσταση είναι το τέλειο παράδειγμα που σε κάνει να σκεφτείς πως δεν υπάρχει καμιά συνταγή επιτυχίας, αλλά μόνο η αλχημεία του καλού σκηνοθέτη, του καλού μεταφραστή, του καλού συνθέτη, του καλού σκηνογράφου και ενδυματολόγου και των καλών ηθοποιών.
Ο «Πατέρας» του Σύγχρονου Θεάτρου λειτουργεί ως βάλσαμο για να αποδεχθείς τον πόνο της δικής σου ζωής. Είναι η παράσταση που θα σε ξεναγήσει σε όλα τα σκοτεινά, καλοκλειδωμένα συρτάρια του μυαλού σου, για να σε κάνει να νιώσεις πόσο τυχερός είσαι που το έχεις ακόμα.
***
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ
«Ο Πατέρας» του Φλοριάν Ζελέρ σε σκηνοθεσία Ελένης Σκότη στο Σύγχρονο Θέατρο
