Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Δύο θεσμοί συνδέονταν άρρηκτα με την απόκτηση των πολιτικών δικαιωμάτων στην Αθήνα. Ο πρώτος ήταν η δοκιμασία, η διαδικασία για να πολιτογραφηθεί ο νεαρός Αθηναίος, ο οποίος στην ηλικία των 18 ετών ενηλικιωνόταν. Ο δεύτερος θεσμός ήταν η εφηβεία, ένα είδος υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας με παιδευτικό και μυητικό χαρακτήρα. Από τον Ξενοφώντα και τον Πλάτωνα μαθαίνουμε ότι στην αρχαία Αθήνα, καθ’ όλη τη διάρκεια της δοκιμασίας οι έφηβοι περνούσαν τη ζωή τους στην ύπαιθρο. Έτρεχαν στις πεδιάδες, κυνηγούσαν στα βουνά, συνήθιζαν να υποφέρουν την πείνα κι αυτός που δεν σκότωνε τίποτα τρεφόταν με χόρτα.
Η στρατιωτική προετοιμασία των εφήβων ήταν πολύπλευρη. Οι παιδοτρίβες τους ασκούσαν καθημερινά στις παλαίστρες και στα γυμνάσια, ο οπλομάχος διηύθυνε τις ασκήσεις πεζικού. Ο ακοντιστής δίδασκε τη ρίψη του ακοντίου, ο τοξότης τη χρήση του τόξου και ο αφέτης τη χρήση του καταπέλτη. Αλλά δεν ήταν μόνον αυτοί, υπήρχαν και οι σωφρονιστές οι οποίοι ήταν ειδικά διαλεγμένοι για να παρακολουθούν τη συμπεριφορά και την πειθαρχία των εφήβων. Κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης οι έφηβοι ξάπλωναν για ύπνο τυλιγμένοι με τις χλαμύδες όπου τους έβρισκε η νύχτα.
Ο Πλάτωνας απαιτούσε οι νέοι να μαθαίνουν την τακτική του πολέμου, την πορεία και την τέχνη της στρατοπεδίας, τα οποία μάθαιναν οι έφηβοι τον πρώτο χρόνο της εκπαίδευσής τους.
Με το πέρας του πρώτου χρόνου οι έφηβοι οπλισμένοι με ασπίδα και ακόντιο παρουσιάζονταν σε μία επιθεώρηση, ένα είδος οργανωμένης παρέλασης στον περίβολο του θεάτρου.
Όλοι οι έφηβοι της Αθήνας έκαναν θητεία δύο χρόνων φρουράς στα σύνορα σαν περίπολοι – φύλακες, όπου συντηρούνταν, παρατηρούσαν, σκέπτονταν, αποφασίζανε και δρούσαν τελείως μόνοι τους, η ενδυμασία τους δε ήταν μόνο τα μαύρα ρούχα. Ο βασικότερος χώρος εκπαίδευσης των νέων της Αθήνας ήταν τα σύνορα με τη Βοιωτία, τόπος ορεινός και άγριος που κατοικούνταν από βοσκούς και κυνηγούς. Η περιοχή αυτή ονομαζόταν Μέλαιναι ή Μελανία Χώρα (μαύρη γη) και ήταν υπό αμφισβήτηση και από τις δύο πόλεις.
Η θητεία τους ήταν περίοδος εκπαίδευσης και τέλειας απομόνωσης από την οικογένειά τους και την κοινωνία και όπως είναι επόμενο θα πρέπει να επέφερε στους εφήβους αφόρητη ψυχική και σωματική κούραση, διότι για δύο χρόνια ήταν μακριά από την πόλη χωρίς να έχουν καμία κοινωνική επαφή, αλλά παράλληλα ήταν υπεύθυνοι για τη φύλαξη και ασφάλεια της αθηναϊκής επικράτειας, μαθαίνοντας να χρησιμοποιούν οποιονδήποτε τρόπο ή μέσον που θα τους έδινε τη νίκη.
Το αγγείο
Πολλά ακόμα ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με την ενηλικίωση των αγοριών στην Αρχαία Αθήνα μας έδωσε η Ειρήνη Παπαγεωργίου, η επιμελήτρια της Προϊστορικής, Αρχαίας Ελληνικής και Ρωμαϊκής Συλλογής στο Μουσείο Μπενάκη, στο πλαίσιο της παράστασης «Νεοπτολέμου μύησις».
Στον “Φιλοκτήτη” του Σοφοκλή παρακολουθούμε τη διαδικασία της εφηβικής μύησης του Νεοπτόλεμου. Ο Οδυσσέας, ως δάσκαλος των νεοφύτων, καθοδηγεί στον πρώτο του άθλο τον νεαρό, ο οποίος θα ενηλικιωθεί, αφού πρώτα κυνηγήσει με δόλιους τρόπους το αγρίμι που ονομάζεται «Φιλοκτήτης».
Η παράσταση «Νεοπτολέμου μύησις» σχολιάζει τη σκηνή που κοσμεί ένα αττικό ερυθρόμορφο αγγείο των μέσων του 5ου αιώνα π.Χ. Εδώ εικονίζεται έφηβος τη στιγμή που αναχωρεί για τον πόλεμο. Πρόκειται άραγε για τη ρεαλιστική απόδοση ενός καθημερινού στιγμιότυπου; Ή μήπως για υπαινικτική αναφορά στο θεσμό της εφηβείας, μιας μυητικής διαδικασίας με καθοριστική σημασία πριν από την ενηλικίωση των Αθηναίων πολιτών;
Ως μεγάλος πρωταγωνιστής, το ερυθρόμορφο αγγείο του Μουσείου αφηγείται πτυχές της Ιστορίας, με οδηγό τα δραματοποιημένα από τους ηθοποιούς κείμενα.
Καμιά άλλη καλλιτεχνική έκφραση των αρχαίων Ελλήνων δεν μπορεί να μας φέρει πιο κοντά στις εικόνες της καθημερινής ζωής τους ή να αποκαλύψει τόσο καθαρά τις αντιλήψεις τους για τη ζωή, το μύθο, ακόμη και την πολιτική.
Η σκηνή που εξεικονίζεται είναι γεμάτη συγκίνηση και περιγραφικότητα. Ο αγγειογράφος καταφέρνει να δημιουργήσει ατμόσφαιρα και να αποδώσει συναισθήματα. Ιδιαίτερα στις λεπτομέρειες των μορφών, που ζωγραφισμένες πάνω στο μελανό βάθος αποκτούν μια δραματική ένταση και ακτινοβολούν ένα ζωηρό πάθος.
Καθώς τοποθετηθήκαμε, ως θεατές, στις θέσεις μας, σε μια από τις υπέροχες αίθουσες του Μουσείου Μπενάκη (Κουμπάρη 1), η αρχαιολόγος άρχισε να μας εξηγεί την παράσταση του αγγείου που σχετιζόταν με το έργο του Σοφοκλή. Τότε, εν μέσω εκθεμάτων και κιβωτίων με την επιγραφή “fragile”, ήταν σαν να μας άγγιξε η θεά Αθηνά και να μεταφερθήκαμε σε μια σπηλιά στη Λήμνο.
Η τραγωδία
Ο Φιλοκτήτης εκστρατεύει μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες εναντίον των Τρώων, επικεφαλής επτά πλοίων με Θεσσαλούς πολεμιστές. Στη Λήμνο, όπου κάνουν στάση, πλησιάζει πολύ κοντά σε ένα ναό της Αθηνάς και μια ύδρα, δηλητηριώδες ερπετό, τον δαγκώνει στο πόδι. Η πληγή του δε θεραπευόταν και ο ίδιος υπέφερε φοβίζοντας το στρατό, οπότε με προτροπή του Οδυσσέα και των Ατρειδών τον εγκαταλείπουν στο νησί. Εκεί, παραμένει δέκα χρόνια, καθ’ όλη τη διάρκεια του Τρωικού Πολέμου. Ωστόσο, βγαίνει χρησμός ότι οι Αχαιοί δεν θα κυριεύσουν το Ίλιον, αν δε βοηθήσει το ανίκητο τόξο του Ηρακλή, ο οποίος πεθαίνοντας το είχε χαρίσει στο Φιλοκτήτη, που ήταν ο μόνος που τον λύτρωσε στην πυρά που είχε ριφθεί, επειδή δεν μπορούσε να αποσπάσει τον δηλητηριώδη χιτώνα που κατέτρωγε τη σάρκα του.
Μουσείο – θέατρο
Ίσως κάποιος αναρωτηθεί αν μπορεί να παρουσιαστεί παράσταση σε μουσείο, κι όμως υπάρχουν εφαπτόμενα σημεία. Δεν είναι η πρώτη φορά που το θέατρο μπαίνει σε μουσείο. Έχει ξαναγίνει, και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Σε άλλες χώρες με διαφορετικές πολιτισμικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες σχεδόν επιβάλλεται πλέον η μετεξέλιξη του μουσείου από αρχείο σε τελετουργία παραγωγής αναμνήσεων, από σταθερό τόπο έκθεσης τεκμηρίων του παρελθόντος σε τόπο αναπαράστασης της βιωμένης εμπειρίας. O καθένας με τα δικά του εργαλεία, οι αρχαιολόγοι με την Ιστορία και οι ηθοποιοί με την Τέχνη, ανασυσταίνουν ζωές, ξαναδίνουν φωνή στο παρελθόν.
Οι καλλιτέχνες στη συγκεκριμένη παράσταση ζουν το έργο, δίνοντας στους θεατές την ευκαιρία να δουν ζωντανεμένη τη μύηση εφήβου, στα μέσα 5ου αι. π.X., στη δική μας πλέον εποχή με οδηγό την τέχνη, τη γνώση της ιστορίας, την υποκριτική, σε κλίμα προσήλωσης και περισυλλογής που ένα Mουσείο, όπως το Mπενάκη, μπορεί να δώσει και ένας θεατρικός οργανισμός, όπως το Eθνικό Θέατρο, να το αποδώσει με τον σεβασμό που απαιτείται.
Η εποχή πλέον επιτάσσει τα μουσεία να μην είναι στατικές δομές που εγκιβωτίζουν την Ιστορία αλλά χώροι διάδρασης και εξερεύνησης.
Στην παράσταση νιώθεις ως άλλος Οδυσσέας που, δεμένος στο κατάρτι του πλοίου του, αντί για τις σειρήνες, ακούει, βλέπει και νιώθει ένα θέαμα ύψιστης αισθητικής από σπουδαίους ηθοποιούς.
Τόσο το Θέατρο όσο και το Μουσείο αποτελούν σημεία αναφοράς για κάθε κοινωνία, που προωθούν τη γνώση και την πολιτισμική μνήμη, εμπνέοντας τους ανθρώπους για μια κοινή ταυτότητα και μια κοινή μοίρα και καλώντας τους σε έναν δημόσιο διάλογο.
Δύο κορυφαίοι πολιτιστικοί φορείς, το Εθνικό Θέατρο και το Μουσείο Μπενάκη, ενώνουν τις δυνάμεις τους, στην υπηρεσία ενός κοινού στόχου: τα μουσειακά αντικείμενα να «μιλήσουν» στον απλό θεατή μέσα από τη γλώσσα του θεάτρου.
Ο γιος του Αχιλλέα
Ο Νεοπτόλεμος (< νέος + πτόλεμος (πόλεμος) "ο νεαρός πολεμιστής, που είναι νέος στη μάχη") ήταν γιος του Αχιλλέα και της Δηιδάμειας, κόρης του Λυκομήδη.
Η σύλληψή του έγινε την εποχή που τον Αχιλλέα τον είχε κρύψει η μάνα του ανάμεσα στις κόρες του Λυκομήδη. Επειδή ο Αχιλλέας τότε είχε το όνομα Πύρρα («κοκκινομάλα», γιατί ήταν μεταμφιεσμένος σε κορίτσι), το όνομα Πύρρος (ο «κοκκινομάλης») έμεινε συνδεδεμένο με το γιο του. Στη μυθολογία είναι γνωστός και με τις δύο ονομασίες, και ως Πύρρος και ως Νεοπτόλεμος.
Τον Νεοπτόλεμο, που γεννήθηκε ύστερα από την αναχώρηση του πατέρα του για τον Τρωικό Πόλεμο, τον μεγάλωσε ο παππούς του Λυκομήδης. Ύστερα από το θάνατο του Αχιλλέα και την αιχμαλωσία του μάντη Έλενου, οι Έλληνες έμαθαν από αυτόν πως δεν θα μπορούσαν ποτέ να πάρουν την πόλη, αν ο Νεοπτόλεμος δεν ερχόταν να πολεμήσει μαζί τους. Ένας άλλος όρος ήταν να πάρουν το τόξο και τα βέλη του Ηρακλή. Έστειλαν λοιπόν μια πρώτη αποστολή να αναζητήσει τον Νεοπτόλεμο στη Σκύρο. Ο Οδυσσέας, ο Φοίνικας και ο Διομήδης ανέλαβαν να τον φέρουν. Ο Λυκομήδης δεν άφηνε το νέο να φύγει· αυτός όμως, πιστός στην πατρική παράδοση, ακολούθησε τους Έλληνες απεσταλμένους. Στο δρόμο για την Τροία τους συνόδευσε στη Λήμνο, όπου βρισκόταν ο Φιλοκτήτης, άρρωστος, ανίκανος να απαλλαγεί μόνος του από τη θλιβερή κατάσταση στην οποία τον είχε κάποτε εγκαταλείψει ο Αγαμέμνονας, με τη συμβουλή του Οδυσσέα. Ο Φιλοκτήτη ζει μέσα στην αθλιότητα και χρησιμοποιεί το τόξο του για να κυνηγά πουλιά ώστε να τραφεί. Ο Φιλοκτήτης δεν είχε καμιά πρόθεση να βοηθήσει τους Αχαιούς, εξάλλου εκείνοι ήταν που τον είχαν παρατήσει τόσα χρόνια στο νησί. Έτσι ο Οδυσσέας έπεισε τον συνοδοιπόρο του, τον Νεοπτόλεμο, που ο Φιλοκτήτης δεν είχε γνωρίσει, να ξεγελάσει τον ναυαγό ώστε να του παραδώσει τα όπλα του.
ὦ φίλτατον φώνημα! Τι χαρά και μόνο να τ’ ακούσω να μου μιλά ένας Έλληνας μετά από τόσο χρόνο. Τι σ’ έκανε να αράξεις εδώ, παιδί μου; Ποια ανάγκη να σ’ οδήγησε και ποιος ο σκοπός; Ποιος άνεμος γλυκύτατος;
στιχ. 234-237
Το σχέδιο δούλεψε, αλλά ο Νεοπτόλεμος άλλαξε γνώμη και επέμεινε στους συντρόφους του, να βοηθήσουν και να διασώσουν τον Φιλοκτήτη. Ο Οδυσσέας δεν μπορούσε να αποφασίσει, τότε όμως παρουσιάστηκε μπροστά του ο Ηρακλής, που πλέον ήταν θεός και έτσι πάρθηκε η απόφαση: Ο Φιλοκτήτης συνόδευσε τους Αχαιούς πίσω στην Τροία, όπου αργότερα σκότωσε τον Πάρη.
Στον “Φιλοκτήτη” το σχήμα Ύβρη – Άτη υπάρχει πιο αθέατο από όσο στα άλλα έργα του Σοφοκλή. Δεν αντιτίθενται θεοί και άνθρωποι, αλλά άνθρωποι και άνθρωποι. Κυρίως αντιτίθενται δύο ηθικές· η ηθική του δόλου με την ηθική της ευθύτητας. Ο Οδυσσέας λέει στον Νεοπτόλεμο που πρεσβεύει, ότι από τη φύση του τίποτε δεν κάνει με πονηριές, ούτε αυτός ούτε αυτός που τον γέννησε (o Αχιλλέας): «μια μέρα αχρείος τώρα και Νίκη και έπειτα σ’ όλη σου τή ζωή δόξα καί Έντιμος». Και στη συνέχεια: «Τοιούτος είμ’ εγώ· όποιον χρειάζονται οι καιροί κι όπου διαγωνίζονται ενάρετοι και δίκαιοι δεν θα έβρισκες κανέναν από με πιο ευσεβή. Έτσι έχω γεννηθεί, τη νίκη πάντοτε να θέλω, μ’ εξαίρεση εσένα».
Η παράσταση
Στην πρωτοποριακή παράσταση του Στρατή Πανούριου παίζεται ποιητικότατα μια άγρια τραγωδία. Και στη γλώσσα και στη μορφή του στίχου παλεύουν αδιάκοπα με λύσσα, οι παλιές ιδέες με τις καινούριες, η παλιά αντίληψη της Τέχνης με τη σύγχρονη. Καμιά δε νικάει και μονάχα ο θεατής κερδίζει σημαντικά από τον άγριο και τραγικό αυτόν αγώνα.
Ο Δημήτρης Ήμελλος είναι ένας ηθοποιός επιστήμονας, σπάνιος, ταγμένος στη δημιουργία μνήμης. Ερμήνευσε τους ρόλους του με ειλικρίνεια, δεξιοτεχνία και δύναμη. Συναρπαστικός Οδυσσέας, Έμπορος και Ηρακλής.
Με ανάγλυφο ρεαλισμό και γήινη αλήθεια η Έλενα Μαρσίδου απέδωσε το Χορό. Ο τόνος της φωνής, οι παύσεις, η σωματικότητα, η εμφάνισή της ήταν εξαίσια.
Το απείκασμά του, την αντανάκλασή του στον καθρέφτη της Τέχνης μας έδειξε και ο νεαρότατος Στάθης Κόικας. Υποδύθηκε με επιδεξιότητα και εσωτερικότητα, με παλμό, σωστή κίνηση, αδρά και άνετα υποκριτικά μέσα τον Νεοπτόλεμο, δίνοντάς μας με αμεσότητα τις ψυχολογικές μεταπτώσεις του ήρωα. Δεν ήταν μόνο η ερμηνεία του πειστική αλλά και η παρουσία του.
Ο Στρατής Πανούριος εκτός της εκπληκτικής ομοιότητάς του με τον Φιλοκτήτη -θα μπορούσε πραγματικά να είναι αυτός που υποδύεται- κατορθώνει να μεταδώσει όλη τη βαθύτατη απόγνωση και μοναξιά που στοιχειώνει αυτό το έργο. Το παιχνίδι αλληλοεξαπάτησης κι αλληλοπαγίδευσης, η αναµέτρηση του ανθρώπου µε τους θεούς και τους δαίµονες, τη φύση και την κοινωνία, το ασυνείδητο και τη γνώση, εξίσου οικουμενική και ανθρώπινη. Επιπλέον η πειθώ τίθεται σε διάζευξη με τη βία και το δόλο, αιμοδοτώντας το έργο με διλήμματα, αντιστίξεις και ερωτήματα.
Τα κοστούμια της Μάιρας Βαζαίου θεατρικότατα, στη γραμμή της σκηνοθεσίας.
Στην παράσταση επιτεύχθηκε να ξεχωρίσουν οι θεμελιακές επισημάνσεις της τραγωδίας και να αναδειχτούν τα μηνύματά της. Μηνύματα τεράστια για την εποχή μας.
Μια υπέροχη θεατρική εμπειρία από κάθε πλευρά -θεατρική, ιστορική, εικαστική!
Συντελεστές
Μετάφραση: Ι.Ν. Γρυπάρης
Σκηνοθετική επιμέλεια: Στρατής Πανούριος
Ενδυματολογική επιμέλεια: Μάιρα Βαζαίου
Παίζουν: Δημήτρης Ήμελλος, Στάθης Κόικας, Έλενα Μαρσίδου, Στρατής Πανούριος
* Το αντικείμενο του Μουσείου παρουσίασε η Ειρήνη Παπαγεωργίου, Επιμελήτρια της Προϊστορικής, Αρχαίας Ελληνικής και Ρωμαϊκής Συλλογής.
«Από τη σιωπή της προθήκης στον θεατρικό λόγο»
Το πρόγραμμα «Από τη σιωπή της προθήκης στον θεατρικό λόγο», με τέσσερις θεατρικές περφόρμανς που θα παρουσιαστούν έως και τον Μάρτιο σε τέσσερις διαφορετικές αίθουσες του κεντρικού κτηρίου του Μουσείου Μπενάκη, σε συνεργασία με το Εθνικό Θέατρο, «ενώνει αντικείμενα και κείμενα μέσα από τη δραματοποίηση».
Τα αντικείμενά του γίνονται «πρωταγωνιστές» και αφηγούνται πτυχές της ιστορίας τους, με οδηγό δραματοποιημένα από ηθοποιούς κείμενα, όχι κατ’ ανάγκη θεατρικά, που φωτίζουν όψεις που δεν γίνονται αμέσως αντιληπτές, αποκαλύπτοντας το συναισθηματικό φορτίο που θα συνόδευε τη χρήση τους ή και την ίδια τη δημιουργία τους.
Οι παραστάσεις θα εστιάσουν στις συλλογές του κεντρικού κτηρίου, όπου και θα πραγματοποιούνται. Ένα αντικείμενο ανά συλλογή θα δίνει κάθε φορά το έναυσμα για τη θεατρική δράση. Θα προηγείται σύντομη παρουσίασή του από τον επιμελητή της συλλογής. Τις παραστάσεις επιμελείται σκηνοθετικά ο Στρατής Πανούριος και ενδυματολογικά η Μάιρα Βαζαίου.
Τα αντικείμενα στις προθήκες των μουσείων, καθώς παρουσιάζονται αποσπασμένα από την αρχική τους συνάφεια, χρειάζονται συνήθως πρόσθετα βοηθητικά μέσα προκειμένου να μεταδώσουν στον επισκέπτη το σύνθετο πλέγμα των πληροφοριών που μεταφέρουν. Με αυτή τη συνεργασία επιχειρείται μια διαφορετική προσέγγιση των εκθεμάτων. Κείμενα, όχι κατ’ ανάγκη θεατρικά, γραμμένα κοντά στον χρονολογικό ορίζοντα των αντικειμένων, φωτίζουν όψεις που δεν γίνονται αμέσως αντιληπτές, αποκαλύπτοντας το συναισθηματικό φορτίο που θα συνόδευε τη χρήση τους ή και την ίδια τη δημιουργία τους.
Η συνέχεια
* 13.12.2016, 20:30
Σκόρδα κεφάλια δώδεκα, κρομμύδια δεκαπέντε
* 24.01.2017, 20:30
Ερωφίλης κέντημα
* 28.02.2017, 20:30
Τι είπε ο Γέρος
