Του Παναγιώτη Μήλα
Στη μεγάλη εκδρομή της τελευταίας τάξης του ΣΤ’ Γυμνασίου Αρρένων της Αθήνας, μείναμε τρεις ημέρες στα Γιάννενα. Την εποχή που η ροκ μουσική και οι «Beatles» ήταν ο κυρίαρχος ήχος, η παρέα μου με τσιπουράκι και μεζέδες ακούγαμε ηπειρώτικα τραγούδια στου «Μακρή», κοντά στον μόλο απ’ όπου ξεκινούν τα καραβάκια για το Νησάκι.
Ακολούθησε πολύωρη επίσκεψη στην Καχάλ Καντός Γιασάν, στην Παλαιά Ιερά Συναγωγή, τη «Μέσα Συναγώι», η οποία βρίσκεται στην εβραϊκή συνοικία του Κάστρου. Μέσα στην περιτειχισμένη πόλη, στην οδό Ιουστινιανού.
Αυτό το ταξίδι στο χρόνο και οι ιστορίες που ακούσαμε τότε από τον κύριο Ισαάκ και την κυρία Ραχήλ μάς είχαν κυριολεκτικά μαγέψει.
Όμως την ίδια συγκίνηση ένιωσα όταν είδα αυτή τη φωτογραφία που τραβήχτηκε στα Ιωάννινα στις 24 Μαρτίου του 1944, λίγο πριν αυτές οι γυναίκες επιβιβαστούν στα λεωφορεία που θα τις μεταφέρουν στο σιδηροδρομικό σταθμό της Λάρισας για να πάρουν από εκεί το τρένο που ερχόταν από Αθήνα και είχε προορισμό τη Θεσσαλονίκη.
Άρχιζε έτσι το μεγάλο ταξίδι για το Άουσβιτς. Αυτές οι γυναίκες ήταν Εβραίες. Δεν ήξεραν πού τις πάνε. Δεν τους είχαν πει την αλήθεια. Σήμερα κανείς δεν ξέρει αν σώθηκε το ξανθό χαμογελαστό κορίτσι…
Η φωτογραφία είναι από το βραβευμένο βιβλίο «Διάσωση» [Εκδόσεις Καπόν], της δημοσιογράφου Καρίνας Λάμψα και του καθηγητή Ιακώβ Σιμπή.
***
Οι ιστορίες των μελών της εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων, η μουσική του τόπου, τα μοιρολόγια, οι γεύσεις αλλά και το ιδιαίτερο κλίμα της περιοχής με έχουν δέσει συναισθηματικά με αυτή την πόλη.
Έτσι όταν έμαθα ότι ο Δήμαρχος Ιωαννιτών Μωυσής Ελισάφ, έχει υπό την αιγίδα του την εκδήλωση: «Στο περιθώριο της ιστορίας: Η μουσική των ελληνοεβραίων γυναικών στις αρχές του 20ου αιώνα», [“The Unsung History of Greek Jewish Women in the early 20th century”] σκέφτηκα να τον αναζητήσω για μια σύντομη συνέντευξη.
Η εκδήλωση με κεντρικό ομιλητή τον Αμερικανό εθνομουσικολόγο Christopher C. King θα πραγματοποιηθεί την Κυριακή 29 Μαΐου 2022, στις 7 μ.μ. στον τόπο στον οποίο στηρίχτηκε η αγάπη μου για τα Γιάννενα, στην Παλαιά Ιερά Συναγωγή Καχάλ Καντός Γιασάν.
***
*ΚΥΡΙΕ Δήμαρχε, σας ευχαριστώ που κάνατε αυτό το μικρό διάλλειμα για να συζητήσουμε για τη μουσική των ελληνοεβραίων γυναικών.
-Κι εγώ σας ευχαριστώ για τη φιλοξενία.
*ΘΑ ΕΧΟΥΜΕ μια σύντομη συνομιλία η οποία θα βασιστεί στα «Πέντε W και στο ένα H»: Ποιος (Who, Which), Που (Where), Πότε (When), Γιατί (Why), Τι (What) και Πως (How).
-Με χαρά σας ακούω…
*ΠΩΣ θα χαρακτηρίζατε τα Ιωάννινα όσον αφορά την καλλιτεχνική και πνευματική τους ζωή;
-Τα Ιωάννινα έχουν μια «πλούσια» καλλιτεχνική και πνευματική ζωή. Ως Δήμος Ιωαννιτών, μέσω του Πνευματικού Κέντρου και του Δημοτικού Περιφερειακού Θεάτρου προγραμματίζουμε και υλοποιούμε πολύπλευρες πολιτιστικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Οι εκδηλώσεις αυτές, είτε είναι μουσικές, είτε θεατρικές παραστάσεις, είτε θεματικές ημερίδες είτε εκθέσεις προσελκύουν το ενδιαφέρον των Γιαννιωτών και όχι μόνο, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα, σχεδόν καθημερινά, να παρακολουθήσουν ποιοτικά θεάματα στην πόλη τους.
*ΠΟΙΟΝ ρόλο παίζει στη ζωή σας το Παραδοσιακό Ηπειρώτικο τραγούδι;
-Η μουσική ήταν πάντα η λύτρωσή μου. Βέβαια όχι μόνο για μένα αλλά για όλους τους ανθρώπους. Είναι μία τέχνη η οποία μας αγγίζει νομίζω ευκολότερα από τις υπόλοιπες. Η Ήπειρος είναι ένας µουσικός κυκεώνας µε πανδαισία ήχων, χρωμάτων και ρυθμών. Κάθε Ηπειρώτης, κάθε Γιαννιώτης, ζει, δημιουργεί, λυπάται, χαίρεται υπό τον ήχο του κλαρίνου. Από τα παιδικά μου χρόνια μέχρι σήμερα, το Παραδοσιακό Ηπειρώτικο τραγούδι με συντροφεύει σε κάθε στιγμή της ζωής μου. Ως Γιαννιώτης αναγνωρίζω τη σημασία της διατήρησης της παράδοσης και για το σκοπό αυτό προσπαθώ να συμβάλω και από τη θέση του Δημάρχου Ιωαννίνων στη διάδοση του Παραδοσιακού Ηπειρώτικου τραγουδιού.
*ΠΩΣ επέδρασε σε σας ο ελληνικός και ο εβραϊκός πολιτισμός σε συνδυασμό;
-Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων, ένιωθαν και συνεχίζουν να νιώθουν κοντά στους συμπατριώτες τους χριστιανούς των Ιωαννίνων, καθώς έχουν κοινή ζωή, κοινά ήθη και έθιμα.
Στα Ιωάννινα, κατά το παρελθόν, ανεξαρτήτως θρησκευτικής ταυτότητας, Εβραίοι και Χριστιανοί είχαν εντάξει τον πολιτισμό στην καθημερινότητά τους. Παρακολουθούσαν τις ίδιες παραστάσεις και συναυλίες, κοινωνούσαν και επικοινωνούσαν μεταξύ τους. Υπήρχε πληθώρα κοινών σημείων αναφοράς σε όλα τα επίπεδα και τις ποικίλες πτυχές της καθημερινότητας και της κοινωνικής ζωής, τα οποία υπερίσχυαν των όποιων διαφορών.
Προσωπικά, με ενδιαφέρει ιδιαίτερα η θρησκευτική ιστορία και παράδοση και γι’ αυτό μελετάω γενικώς κείμενα που έχουν σχέση με τη θρησκειολογία.
*ΠΟΥ βρήκε τη δύναμη και άντεξε στον χρόνο η παραδοσιακή μουσική της Ηπείρου;
-Και στη χώρα μας ο σύγχρονος τρόπος ζωής έχει σχεδόν εξαφανίσει τον παλιό, μέσα από τον οποίο ζούσαν και γεννιόντουσαν τα παραδοσιακά τραγούδια. Ωστόσο οι Ηπειρώτες, συνεχίζουν να περιφρουρούν την πολύτιμη κληρονομιά της παραδοσιακής τους μουσικής, να τη διαδίδουν και να την εξελίσσουν.
Τα παραδοσιακά τραγούδια της Ηπείρου, όπως όλα τα δημοτικά τραγούδια, ταξίδεψαν σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, με τις μετακινήσεις των ανθρώπων. Τραγουδιούνται και χορεύονται ακόμα σε κάθε ελληνική γωνιά και τόπο, με περηφάνια.
*ΠΟΤΕ ανακαλύψατε τα ηπειρώτικα τραγούδια;
-Τα Ηπειρώτικα τραγούδια στα Ιωάννινα δεν τα ανακαλύπτεις. Γεννιέσαι μέσα τους. Η σταδιακή εγκατάλειψη της υπαίθρου μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μετέτρεψε την πόλη σε ένα πολύμορφο αστικό κέντρο όπου τοπικά πολιτιστικά ιδιώματα συνενώθηκαν δημιουργώντας ένα ψηφιδωτό. Μεγαλώνοντας λοιπόν στα Ιωάννινα άκουγα τα τραγούδια σε τοπικές και εθνικές γιορτές, δημόσιες και ιδιωτικές. Η πόλη τότε ήταν ακόμη σχετικά μικρή και δεν υπήρχαν ακόμη οι εξωτερικές επιρροές σε μεγάλο βαθμό οπότε η τοπική μουσική παράδοση ήταν μέρος της καθημερινότητάς μου.
*ΠΟΙΟΣ τρόπος υπάρχει για να αγγίξει αυτή η μουσική και τις νέες γενιές;
-Η τωρινή εποχή είναι εντελώς διαφορετική από εκείνη στην οποία μεγάλωσε η γενιά μου. Οι νέες γενιές έχουν πολύ περισσότερα ερεθίσματα και από διαφορετικές μεριές. Θεωρώ όμως ότι η ηπειρώτικη μουσική παράδοση μπορεί και πρέπει να παίξει έναν καθοριστικό ρόλο στη ζωή τους. Ο τρόπος είναι ένας. Να συνεχίσουμε τις συντονισμένες προσπάθειες γνωριμίας της νέας γενιάς με αυτή, τη δική τους παράδοση μέσω της εκπαίδευσης. Σχολεία, πολιτιστικοί φορείς και σύλλογοι το κάνουμε εδώ και δεκαετίες και πρέπει να συνεχίσουμε σε αυτό το πλαίσιο εμπλουτίζοντας την εμπειρία αυτή με νέες τεχνολογίες ώστε η μοναδική αυτή παράδοση και να διασωθεί αλλά και να γίνει πιο προσιτή στη νέα αυτή γλώσσα της ψηφιακής τεχνολογίας που τόσο αγαπούν οι νέοι μας.
*ΠΟΙΟΣ μπορεί να είναι ο αντίκτυπος της ηπειρώτικης μουσικής στον σημερινό άνθρωπο;
-Θεωρώ ότι η μεγαλύτερη δύναμη της ηπειρωτικής μουσικής είναι αυτή η γήινη αίσθηση που σου αφήνει, η σύνδεση με τον τόπο και τους ανθρώπους του. Ο σημερινός άνθρωπος μοιάζει όλο και περισσότερο αποστασιοποιημένος και μόνος. Η ηπειρώτικη μουσική λοιπόν μπορεί να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του ατόμου μέσα στο σύνολο, να τον επιστρέψει στον τόπο, στον χρόνο, να τον εντάξει σε μία συλλογικότητα, να του προσθέσει μια ταυτότητα που είτε είχε στο παρελθόν του μέσω της οικογένειας και του περίγυρού του είτε την αποκτά για πρώτη φορά αν έχει μεγαλώσει σε άλλο περιβάλλον.
*ΤΙ μπορεί να ανακαλύψει ο σημερινός άνθρωπος στην τόσο μεγάλη ποικιλία της ελληνικής δημοτικής μουσικής;
-Μπορεί να βρει ένα “νέο” παλιό πολιτισμό. Ένα γήινο αντίδοτο σε ένα όλο και πιο αυτοματοποιημένο κόσμο. Η ελληνική δημοτική μουσική είναι ένα ηχητικό οικοσύστημα, ένα σύμπαν όπου μπορούν και συνυπάρχουν όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα και οι εμπειρίες. Μουσική για να πενθήσει κανείς, μουσική για να διασκεδάσει, μουσική για να συνδεθεί με τους γύρω του, μουσική για να υμνήσει το φυσικό περιβάλλον.
*ΤΙ χαρίζουν στους ανθρώπους τα πανηγύρια και τα μοιρολόγια;
-Αν μας απέδειξε κάτι ο περιορισμός την εποχή της πανδημίας είναι η ανάγκη να βρισκόμαστε μαζί στις χαρές και τις λύπες. Να βιώνουμε την καθημερινότητά μας συλλογικά. Τα πανηγύρια αλλά και τα μοιρολόγια είναι ο πυρήνας του τοπικού μας πολιτισμού και κάτι που, ακόμη και όσοι δεν το έχουν βιώσει ή δεν είναι στην κουλτούρα τους όταν έρχονται σε επαφή μαζί του, νιώθουν μια ζεστασιά, νιώθουν την ανθρωπιά να αναβλύζει από αυτές τις εκδηλώσεις ζωής. Ακόμα και αν – ειδικά όταν – μιλάμε για τον αποχαιρετισμό σε ένα αγαπημένο πρόσωπο.
*ΤΙ μπορεί να προσφέρει στον σημερινό άνθρωπο ένα ταξίδι στον χρόνο με τη βοήθεια της αυθεντικά λαϊκής δημοτικής μουσικής;
-Θεωρώ ότι δεν είναι μόνο ένα ταξίδι στο χρόνο, ένα πισωγύρισμα της μνήμης. Πιστεύω ότι είναι και ένας καθρέφτης του σήμερα αλλά και μια κλεφτή ματιά προς ένα ιδανικό μέλλον. Επειδή ακριβώς – όπως προανέφερα – η δημοτική μουσική είναι η ανθρωπιά, η ζεστασιά της συλλογικότητας, είναι αδήριτη ανάγκη να συμπεριλάβουμε τη δημοτική μουσική στην τωρινή μας καθημερινότητα αν θέλουμε να διατηρήσουμε ζωντανές τις τοπικές μας κοινότητες.
*ΓΙΑΤΙ έχει επηρεάσει η ηπειρώτικη μουσική τις απόψεις σας για τον καθημερινό άνθρωπο;
-Η ηπειρωτική μουσική είναι βαθιά ουμανιστική γι’ αυτό και μιλά ακόμη στις ψυχές των ανθρώπων. Οποιοσδήποτε ασχολείται με τα κοινά θα πρέπει να θεωρεί ως αφετηρία τις λαϊκές κουλτούρες για τη δημιουργία συγκροτημένων κοινοτήτων, για μια δημοκρατική και καλύτερη κοινωνία. Ούτε εγώ προσωπικά παρεκκλίνω από αυτή την άποψη. Άλλωστε γενικά ο πολιτισμός πρέπει να βρίσκεται στο επίκεντρο και της πολιτικής στην πράξη. Η δε δημοτική παράδοση με τη μουσική στο κέντρο της είναι μια άσκηση δημοκρατίας που επιβιώνει από εποχές που ήταν πιο δύσκολες και ασταθείς από τη σημερινή.
*ΚΥΡΙΕ καθηγητά, σας ευχαριστώ πολύ που μοιραστήκατε μαζί με τους αναγνώστες του Catisart τις σκέψεις και τα σχέδιά σας για τη μουσική μας παράδοση.
-Κι εγώ σας ευχαριστώ γι’ αυτό το σύντομο διάλλειμα με τα «Πέντε W και το ένα H»…
***
Ο ρωμανιώτικης καταγωγής κ. Μωυσής Ελισάφ είναι Δήμαρχος Ιωαννιτών από το 2019 και διετέλεσε Καθηγητής Παθολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
