Γράφει η Θεατρολόγος Μαρία Μαρή
Η αρχή του τέλους για τη δικτατορία των συνταγματαρχών στον Φεβρουάριο του 1973 ξεκίνησε όταν φοιτητές της Νομικής εξεγέρθηκαν εναντίον της χούντας με το σύνθημα «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία».
Με τη βοήθεια ενός ερασιτεχνικού ραδιοφωνικού σταθμού καλούσαν τον ελληνικό λαό να τους συμπαρασταθεί. Επί τέσσερις ημέρες η εξέγερση των φοιτητών βάζει φωτιά στους δρόμους της Αθήνας.
Όλα αυτά τα αναβιώνει στη σκηνή του θεάτρου ο σκηνοθέτης της παράστασης «50 Χρόνια – Μια νύχτα» Μάνος Καρατζογιάννης, λόγω της επετείου των 50 χρόνων από εκείνη την εξέγερση, αλλά και λόγω της απειλητικής ανόδου του ρατσισμού, της ξενοφοβίας, του εθνικισμού και του φασισμού στην Ευρώπη.
Η οικονομική κρίση και οι περιρρέουσες συνθήκες ευνοούν δυστυχώς την ανάπτυξη τέτοιων φαινομένων παγκοσμίως.
Πολύ καίρια η στιγμή και η επιλογή του Μάνου Καρατζογιάννη, να τιμήσει την επέτειο και να κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για επερχόμενα δεινά.
Ακούγεται ο παλλόμενος λόγος αληθινών πρωταγωνιστών της εποχής. Αναβιώνουν σκηνές και διηγήσεις επί σκηνής, ακούγονται αυθεντικές μαρτυρίες φοιτητών, μαθητών αλλά και απλών πολιτών, προβάλλονται σκηνές στην οθόνη, ηχούν γνώριμες μουσικές και τραγούδια, όλα ενταγμένα λειτουργικά στο πλαίσιο της δραματουργικής έρευνας από τον ίδιο τον σκηνοθέτη και τη Δήμητρα Κονδυλάκη.
Ο Μάνος Καρατζογιάννης έχει στο ενεργητικό του σειρά παραστάσεων που αφορούν την ιστορική μνήμη (Για την Ελένη, Ξένες Πόρτες, Μάρτυρες των Αθηνών, Φύλακας μιας Επανάστασης, Passport) καθώς και την ταινία Μελίνα Στοπ Καρέ.
Με τη Δήμητρα Κονδυλάκη είχε συνεργαστεί ξανά καθώς εκείνη επιμελήθηκε το 2018 την αναδρομική έκθεση – σκηνική εγκατάσταση Δωμάτια Μνήμης στο Φεστιβάλ Αθηνών για τη Λούλα Αναγνωστάκη.
Ο Μάνος έχει εμβριθώς ασχοληθεί με τη Λούλα Αναγνωστάκη, συγγραφέα που αγαπά πολύ και για την οποία η ιστορική μνήμη, και τα φαντάσματά της, αποτελούν σίγουρα κλειδί στην ανάγνωση και παράσταση του έργου της.
***
Οι άνθρωποι κάνουν και γράφουν την ιστορία τους. Η φοιτητική εξέγερση ήταν η πιο σοβαρή πρόκληση έως εκείνη την ώρα απέναντι στη στρατιωτική χούντα και πνίγηκε στο αίμα. Με τους φοιτητές ενώθηκαν και νεαροί εργάτες και πολύς κόσμος.
Το γεγονός του Πολυτεχνείου επικαιροποιείται στην παράσταση με την αναφορά στη σύγχρονη βία. Πόλεμος στην Παλαιστίνη, τα ματ χτυπούν τους διαδηλωτές.
Τα βίντεο δίνουν το στίγμα της πολυμορφικής παράστασης μαζί και το τραγούδι του Γιάννη Μαρκόπουλου πάνω σε στίχους του Μήτσου Κασόλα να καλεί όλους σε μια συμμετοχή και να μιλά εντέλει για τη συλλογική μας ευθύνη. «και κείνος που σωπαίνει θα χαθεί θα χαθεί… Κράτα την γραμμή ανοιχτή…».
Ξεκινά η αναδρομή, άνθρωποι στα μπαλκόνια στις 21 Απριλίου 1967, χοροί παραδοσιακοί, από τη Βασιλευομένη Δημοκρατία περνάμε στη Δικτατορία χωρίς Σύνταγμα. Να μας ζήσει ο Σπαντιδάκης, ο Πατακός. Το 1968 απόπειρα του Παναγούλη να δολοφονήσει τον Παπαδόπουλο με αποτέλεσμα να ξεκινήσουν αθρόες συλλήψεις ταραχοποιών στοιχείων, το 1970 ακολουθεί η Κύπρος, το 1973 φοιτητές ξυπνούν την ξεχασμένη αξιοπρέπεια του πολίτη.
Ο Γιάννης Νταλιάνης ως καθηγητής στο Πολυτεχνείο εγκαλείται από το δικτατορικό καθεστώς, γιατί δεν μπορεί να ελέγξει και καλά τους φοιτητές του, να τους ποδηγετήσει και γι’ αυτό θα πρέπει να ντρέπεται. Προσβλητικά λόγια, χωρίς ανταπάντηση, σε έναν καθηγητή, που απλά εκμηδενισμένος και βαθιά προσβεβλημένος αποχωρεί. Ο Γιάννης Νταλιάνης είναι πάντα εκφραστικός, καίριος και ουσιαστικός, η παραμικρή κίνησή του είναι χίλιες λέξεις.
Οι σκιές κινούνται χορογραφημένα, με κίνηση που δίδαξε η Ζωή Χατζηαντωνίου, μετακινούνται από μέρος σε μέρος ώσπου ένας ένας πεθαίνει. Οι περισσότεροι είναι αριστεροί.
Τραγουδούσαν Στέλιο Καζαντζίδη «ο φτωχός μάνα καλύτερα να μην γεννιέται». Εργάτες 25-45 το πολύ, αυτοί οι άνθρωποι σήκωσαν το ανάστημά τους στη Δικτατορία. Οργανώνονται σε παράνομες συγκεντρώσεις και ομάδες.
Παρακολουθούν λόγους, συνδικαλίζονται και απαρτίζουν προοδευτικά το στρατόπεδο των ανεπιθύμητων. Σταδιακά όλα οδηγούν σε έναν χαμό, με δακρυγόνα, ενώ οι κυρίες της υψηλής κοινωνίας και των στρατιωτικών έπαιζαν απτόητες χαρτιά στο «Ακροπόλ».
Δυο παράλληλα σύμπαντα, που το ένα αγνοεί εντελώς το άλλο. Σκηνές βίας με στειλιάρια στο Σταθμό Πολυτεχνείου. Η βία κλιμακώνεται. Κάποιοι πυροβολούν από τα κτήρια, από τα υπουργεία. Δεν θέλει πια τη Χούντα ο λαός, είναι γεγονός. Εξεγείρεται ο κόσμος. «Απόψε πεθαίνει ο φασισμός!». Πολλοί νεκροί και πολλά τα ερωτηματικά.
Το θεατρικό αυτό εγχείρημα υποστηρίζεται από τα λειτουργικά και ευφάνταστα σκηνικά της Λουκίας Μάρθα. Ανάλογα τα κοστούμια της Βασιλικής Σύρμα και ουσιαστικοί οι φωτισμοί του Άγγελου Παπαδόπουλου.
Πολυβόλα πυροβολούσαν αδιάκριτα για να διασπάσουν τον κόσμο και να αποτρέψουν τον κόσμο να αντισταθεί. Η απομόνωση είναι το χειρότερο, να μην ξέρεις αν είναι μέρα ή νύχτα.
Η Σοφία Βέμπο είχε βραβευτεί από τη Χούντα, όταν όμως κατάλαβε τι γινόταν πέταξε το βραβείο της. Τη βραδιά του Πολυτεχνείου η Βέμπο βρισκόταν στο διαμέρισμα της επί της οδού Στουρνάρα και παρακολουθούσε τα τανκς από το μπαλκόνι της να εισβάλλουν στο εκπαιδευτικό ίδρυμα.
Λίγο αργότερα κατέβηκε στην είσοδο της πολυκατοικίας της, άνοιξε την πόρτα και έβαλε μέσα, στο σπίτι της, όσους ”τυχερούς” φοιτητές έβλεπε να περνάνε αλαφιασμένοι από μπροστά της, εξάλλου η ίδια ήταν νοσοκόμα και θα μπορούσε να τους βοηθήσει. Η κίνησή της αυτή μαθεύτηκε, διαδόθηκε αμέσως και έτσι η Ασφάλεια χτύπησε το κουδούνι της. Η ίδια αρνήθηκε ότι συμβαίνει κάτι και οι ασφαλίτες αποχώρησαν – ποιος θα τολμούσε, άλλωστε, να πειράξει την Τραγουδίστρια της Νίκης; Ξυλοκοπούσαν τον κόσμο, τον βασάνιζαν. Αυτός που πυροβολούσε από την ταράτσα διέφυγε στη Βραζιλία. Κανείς δεν τιμωρήθηκε. Τα συνθήματα πολλά.
«Λαέ, λαέ ή τώρα ή ποτέ!» «έξι χρόνια είναι αρκετά δεν θα γίνουνε επτά!»
Η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη, η ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη και η φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση δονούσαν τον κόσμο, «…μη παρακαλώ σας, μη λησμονάτε τη χώρα μου!». Οι φοιτητές τυφλωμένοι από τα δακρυγόνα φωνάζουν στα ματ ότι είναι αδέλφια τους και σπαρακτικά αναρωτιούνται πώς γίνεται να χτυπούν τα αδέλφια τους.
Η μάνα, η συγκλονιστική Μαρία Ζορμπά αναζητά το παιδί της στο νοσοκομείο του Ρυθμιστικού. Δεν την άφησαν να τον δει και γυρνά τρελαμένη στην ερημιά του δρόμου. Σκοτώθηκε της είπαν. Το κράτος δεν ζητά ποτέ συγγνώμη. Η μάνα θρηνεί σε μια βαθιά συγκινητική σκηνή. «Μέρα Μαγιού μου μίσεψες… άρμεγες με τα μάτια σου το φως της οικουμένης…». Ο καημός είναι μεγάλος δια στόματος Γιάννη Ρίτσου και Μίκη Θεοδωράκη.
Η συγκινητική κατάθεση της Υβόννης Μαλτέζου, που βρέθηκε από νεράιδα σε μια παιδική παράσταση που έπαιζε τότε, μαζί με τον Κώστα Αρζόγλου, να καταλήξει στην απομόνωση. Το γεγονός ότι τη συνέλαβαν μαζί και πολλούς συναδέλφους της στην ηλικία των είκοσι τριών και πως αυτοί όλοι οι άνθρωποι συσπειρώθηκαν και μετά δημιούργησαν το Ελεύθερο Θέατρο ήταν μια προσωπική κατάθεση ψυχής. Καθώς λέει δεν τη βασάνισαν όπως βασάνισαν τον Περικλή Κοροβέση, όμως δοκιμάστηκε και εκείνη σε μια τρυφερή ηλικία. Το βίντεο από το Ελεύθερο Θέατρο συγκινεί ακόμη περισσότερο. Έπαιζαν στο Άλσος Παγκρατίου το «Κι εσύ χτενίζεσαι».
Πολλοί οι λογοκριτές έτσι και εκείνοι εύρισκαν τρόπους να λένε συνθηματικά τις απαγορευμένες λέξεις, ώστε να γίνει το Ελεύθερο Θέατρο μια εστία αντίστασης. Ο Λάκης Παπαστάθης σκηνοθέτης, έχει συνεργαστεί με το «Ελεύθερο Θέατρο», (Μια ζωή Γκόλφω -1974, Το τραμ το τελευταίο-1975) και μιλά για το πώς η Χούντα γέννησε το Ελεύθερο Θέατρο. Είναι σημαντική η μνήμη για τις γενιές που θα έρθουν, κυρίως γιατί η ιστορία επαναλαμβάνεται.
Στο τέλος ο Γιάννης Νταλιάνης χωρίς να γίνεται διδακτικός, με απλότητα και αλήθεια τονίζει ότι όλοι γινόμαστε ηθοποιοί στη σκηνή της ιστορίας. Δεν παραλείπονται οι σκηνές βίας και ξυλοδαρμού, που ταράζουν. Προσκαλεί τους μαθητές του να σταθούν με τόλμη και καθαρότητα, λέγοντάς τους ότι η ορμή της ζωής νικά τον φόβο. Πρέπει να υπερβείς το όριο αλλιώς συναινείς σε ένα βουβό βιασμό. Τους μιλά για την Αντιγόνη και για τα πράγματα για τα οποία αξίζει κάποιος να πεθάνει. Για ποια κοινότητα αξίζει κάποιος να πεθάνει; Το όριο είναι ο πόλεμος. Η Αντιγόνη θα μας ζητά να φύγουμε από τις οθόνες και να γίνουμε πρωταγωνιστές των κοινοτήτων, που εγκυμονεί ο χρόνος. Ένας τέτοιος θάνατος είναι τύχη. Είναι ένα είδος έρωτα για ό,τι πιστεύεις δίκαιο και ό,τι μπορεί να αλλάξει.
Η επανάσταση ανήκει στο παρελθόν και όπως η Αντιγόνη είναι εκεί και μας κλείνει το μάτι για να είμαστε πάντα σε ετοιμότητα και να γίνουμε οι πραγματικοί δράστες της ζωής μας, με ό,τι αυτό συμπεριλαμβάνει.
Μια παράσταση συνόλου. Οι ηθοποιοί Γιώργος Βουρδαμής, Μαρία Ζορμπά, Υβόννη Μαλτέζου, Ιφιγένεια Καραμήτρου, Γιάννης Νταλιάνης, Καλλιόπη Παναγιωτίδου, Γιώργος Νούσης, Στρατής Χατζησταματίου υπηρέτησαν τον εκάστοτε ρόλο τους σε αυτό το είδος ιστορικού θεάτρου και κέρδισαν το στοίχημα με το κοινό.
Υπέροχη κίνηση και σωστή συνεργασία όλων των τεχνικών για να δημιουργηθεί ένα αποτέλεσμα με ειρμό, να αναβιώσει μια ανάμνηση με τρόπο συγκινητικό, αλλά κυρίως να αφυπνίσει τον θεατή.
Άρτιος σκηνοθέτης ο Μάνος Καρατζογιάννης διεκδίκησε μια ακόμα νίκη με αυτό το τόσο δύσκολο εγχείρημα, που καλούσε δραματουργία, διδασκαλία των ηθοποιών και συνεργασία όλων των παραμέτρων με στόχο «το πιο ωραίο παραμύθι, απ’ όσα μας έχει διηγηθεί».
***
«50 χρόνια, μια νύχτα». Ένα πολύτιμο μάθημα θεάτρου και Δημοκρατίας
