Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Αν και γραμμένο στο κατώφλι της μεσαιωνικής και αναγεννησιακής εποχής, το «Ο Θάνατος και ο Αγρότης» του Γιόχαν Φον Τεπλ (“Der Ackermann aus Böhmen”, κυριολεκτικά «Ο ζευγολάτης από τη Βοημία») είναι έργο εντυπωσιακά μοντέρνο.
Είναι ίσως ο πιο προκλητικός λογοτεχνικός διάλογος ανάμεσα στον άνθρωπο και το θάνατο και ανταμείβεται δεόντως όποιος το διαβάσει ή το παρακολουθήσει στο θέατρο σήμερα. Ο συγγραφέας του Johannes von Tepl (1350 – 1415), επίσης γνωστός και ως Johannes von Schüttwa, ήταν γραφέας της καγκελαρίας της Πράγας και αργότερα διευθυντής του σχολείου της κωμόπολης Saaz της Βοημίας.
Πρόκειται για ένα πολύ ιδιαίτερο προαναγεννησιακό κείμενο που πραγματεύεται τη βαθιά αντιπαλότητα ανθρώπου και θανάτου με λυρισμό, ακρίβεια και χιούμορ. Μια αντιπαλότητα που διαφαίνεται και καταγράφεται με διάφορους τρόπους στην Τέχνη, διαπερνά δε και αφήνει το αποτύπωμά της στον Έρωτα. Με αυτό το υπαρξιακό ταξίδι στη μεσαιωνική Βοημία προχώρησε φέτος τις μεταφυσικές του ανησυχίες το θέατρο «Faust».
Η Ρούλα Πατεράκη ξανάγραψε το κείμενο, το έφερε στην εποχή μας και το εγκατέστησε σ’ ένα ψυχιατρείο. Εκείνη κράτησε τον ρόλο του Θανάτου και ο Αλέκος Συσσοβίτης του Αγρότη που απαιτεί την επιστροφή της νεκρής γυναίκας του. Οι δυο τους πολεμούν μέχρι τέλους σε μια αναμέτρηση όπου ο Θεός είναι απών.
Γραμμένο το 1400 και με πολλαπλές μεταφράσεις και παρουσιάσεις από τότε σε όλη την Ευρώπη και τον κόσμο, «Ο Θάνατος και ο Αγρότης» αποτελεί ένα από τα πλέον σημαντικά έργα, όπου συγκινητικά και απόκοσμα ο Άνθρωπος τίθεται ευθέως αντιμέτωπος με τον μεγαλύτερο εχθρό του, προκειμένου να υπερασπιστεί το δικαίωμά του στον έρωτα, τη δημιουργία, την τέχνη, την επιστήμη και τη ζωή. Μια ελεγεία για την αγάπη και το δικαίωμα στην ύπαρξη. Αποκαλύπτει επιπλέον την αντίφαση μεταξύ του καλού και του κακού. Οι ήρωες παλεύουν με τις δύο όψεις του εαυτού τους. Ο άνθρωπος υποστηρίζει το φως, τη χαρά, τη ζωντάνια, τη δράση της ζωής απέναντι στο κακό, το οποίο είναι σαρωτικό, ολοκληρωτικό, καταλυτικό. Ένας λογοτέχνης από τη Βοημία χάνει τη γυναίκα του, Μαργαρίτα, κατά τη διάρκεια του τοκετού. Κάπως έτσι προκύπτει ο «Θάνατος και ο Αγρότης» και θέτει υπαρξιακά διλήμματα που απασχολούν τον καθένα μας. Ο Θάνατος έχει τα δικά του ισχυρά επιχειρήματα: το προσωρινό φέρνει την ισορροπία, η νομοτέλεια τη δικαιοσύνη. Ποιος έδωσε το δικαίωμα στον άνθρωπο να θεωρεί τον εαυτό του υπεράνω της φύσης; Ποιος δίκαιος νόμος μπορεί να επιτρέψει την αλαζονεία, την απληστία, τη βουλιμία και τις διακρίσεις; Υπέρμαχος σ’ έναν αγώνα να κατακτήσει την αθανασία με την επιστήμη, την τεχνολογία, τη θρησκεία, ο άνθρωπος προσπαθεί να αμφισβητήσει αυτό που αναπόφευκτα θα έρθει. Ποιος τελικά θα υπερισχύσει σε αυτή την αντιδικία; Ας μη γελιόμαστε, ο Θάνατος είναι ο βέβαιος νικητής, τουλάχιστον μέχρι τώρα. Το νέο πλαίσιο που θέτει η Ρούλα Πατεράκη, η οποία υπογράφει εκτός από τη διασκευή και τη σκηνοθεσία και τη δραματουργία του έργου βασισμένη στη μετάφραση του Αντώνη Πέρη, είναι ένα θέατρο εν θεάτρω, για να μπορεί ο θεατής να αποδεχτεί μεγαλοστομίες και λόγια περισπούδαστα επί σκηνής. Τοποθετεί τους χαρακτήρες σ’ ένα ψυχιατρείο. Οι άνθρωποι αυτοί έχουν χάσει τα λογικά τους από έναν ανείπωτο πόνο που δεν μπόρεσαν αλλιώς να διαχειριστούν και καθώς βρίσκονται εκεί παίζουν το παιχνίδι του Ανθρώπου και του Θανάτου.
Ένας ζωντανός πίνακας, που συνοδεύουν διακριτικά οι ήχοι της θλίψης και της καθημερινής ζωής στο ψυχιατρικό ίδρυμα, είναι η παράσταση. Πέρα από την αισθητική πλευρά όμως, βρίσκεται η πνευματικότητα, η εσωτερική ζωή των ηρώων με τις εμμονές, τις αγωνίες, τις αναζητήσεις, τις ψυχολογικές τους διακυμάνσεις, που με τόση ωριμότητα και μοναδική δεξιοτεχνία η σκηνοθέτις αξιοποιεί για να δομήσει μια σπουδαία παράσταση. Η σιωπή σε ορισμένα σημεία είναι πιο εύγλωττη από τα ξεσπάσματα πικρίας.
Το άροτρο του Αγρότη γίνεται η πένα του συγγραφέα, που κατηγορεί το Θάνατο για ανέντιμες συναλλαγές. Ο Θάνατος είναι δυναμικός, παιγνιώδης, περιφρονητικός, σίγουρος για την αναμφισβήτητη υπεροχή του. Από το διάλογο απουσιάζει κάθε ίχνος δογματικής διδασκαλίας, είναι μια εκρηκτική λογομαχία με συχνή χρήση νομικών φράσεων και μορφών. Μια μάχη λυσσαλέα! Άλλωστε όλες αυτές οι δυναμικές προόδου που έχει αναπτύξει ο άνθρωπος είναι μια προσπάθεια για να νικηθεί ο θάνατος. Η καταστροφή του οικοσυστήματος, η κλωνοποίηση, η πυρηνική ενέργεια είναι προσπάθεια να επιτεθούμε στο μέγα εχθρό. Το ολέθριο όμως είναι πως απεναντίας η ίδια η πρόοδος επιφέρει θάνατο, ολοένα και περισσότερο.
«Ηλίθιε γαϊδουροκέφαλε, γαϊδουρογάιδαρε! Ανώφελος είναι ο θρήνος σου! Το δώρο της ζωής είναι ένα δάνειο που επιστρέφεται».
Ο Θάνατος παίρνει τη νίκη, ο Άνθρωπος την τιμή. Το συμπέρασμα είναι ότι ο άνθρωπος μπορεί να ξεπεράσει το δέος του θανάτου μόνο μέσα από μια ενεργό και έντιμη ζωή, μέσα από την εσωτερική ειρήνη και την καθαρή συνείδηση.
Το δίδυμο των πρωταγωνιστών το είχαμε ξαναδεί πριν από δεκαπέντε χρόνια στη σκηνική μεταφορά της «Κυρίας με τας Καμελίας» από τον Πέτρο Ζούλια στο θέατρο «Χώρα».
Με τον Αλέκο Συσσοβίτη, εκτός από συνεργάτες στο παρελθόν, η Ρούλα Πατεράκη είναι και δασκάλα και φίλη. Διαφαίνεται από την επικοινωνία τους και τη συνενοχή τους στη σκηνή. Το έργο, θα μπορούσαμε να πούμε με έναν σύγχρονο όρο, ότι αποτελεί ένα φιλοσοφικό «ντιμπέιτ» ανάμεσα στον Αγρότη και τον Θάνατο υπό τη σεβάσμια σκέπη του Θεού. Στη θέση της Μαργαρίτας, της συζύγου που πεθαίνει, θα μπορούσε να είναι η επιστήμη, η διάνοια, η τέχνη, οποιοδήποτε αγαθό. Ο Θάνατος δεν είναι μεταφυσικό ον, αλλά άνθρωπος και μάλιστα γυναίκα. Ο Αγρότης και ο Θάνατος, παλεύοντας ιδεολογικά και σωματικά, αναγνωρίζουν ότι δεν υπάρχει τίποτα. Είναι και οι δύο τρελοί, τρόφιμοι ψυχιατρείου. Όλο αυτό υφίσταται σαν ένα περίεργο παιχνίδι, στα όρια της φαντασίας δύο παρανοϊκών. Ακούγοντας δε και βλέποντας αυτούς τους θεατρικούς ήρωες, έχεις την εντύπωση ότι παρακολουθείς δύο σπουδαίους ηθοποιούς… Δύο σαιξπηρικούς ηθοποιούς. Δύο μεγάλους συμπαίχτες. Η τρέλα άλλοτε είναι τρομακτική και άλλοτε ευεργετική. Είναι μία πάλη δικαίου. Και οι δύο πιστεύουν ότι έχουν δίκιο αλλά με διαφορετικό τρόπο. Είναι η διαμάχη του δικαίου του Θανάτου να παίρνει τις ζωές και του Ανθρώπου να θέλει να διατηρήσει τη ζωή και τη δύναμή του πάνω στη φύση. Ο Θάνατος θεωρεί τον εαυτό του κυρίαρχο και ο άνθρωπος το ίδιο. Ο Θάνατος είναι πιο ντελικάτος, πιο παιδιάστικος, πιο κυνικός, πιο αδιάφορος, πιο αφ’ υψηλού. Ο Άνθρωπος πιο παθιασμένος, πιο επιθετικός, πιο διεκδικητικός, πιο επικριτικός.
Ένα από τα δυναμικότερα στοιχεία της παράστασης είναι ο τρόπος παρουσίασης του Θανάτου. Αποκαλυπτικός και συγκλονιστικός ταυτόχρονα. Διακρίνεται από υπέροχες αντιθέσεις. Είναι γυναίκα και όχι άντρας, όπως είθισται. Γυναίκα ωριμότητας και θηλυκότητας αλλά με παιδική συμπεριφορά, χαριτωμένη και κωμική, που αιφνιδίως αλλάζει και φανερώνει τη σαρκαστικότητα και την αλαζονεία για την κυριαρχία του θανάτου πάνω στη ζωή και την αέναη παρουσία του στον κόσμο. Κοριτσίστικες κινήσεις τη μια στιγμή και ευθύς αμέσως τόνος σκληρός κι αδέκαστος, αδιαπραγμάτευτος. Ισχυρή γυναίκα σε θέση εξουσίας, τρελή τρόφιμος με χορευτικά βήματα και ακκισμούς την άλλη. Μια πρωτότυπη, όσο και ιδιοφυής, ειρωνική και προκλητική θεώρηση του «τρομακτικού» του προσώπου.
Αντιθέσεις διακρίνουν και τον Αγρότη, που τα επιχειρήματά του έχουν πυγμή, είναι τετράγωνης λογικής, συνειδητά, ορθά και επιτυχημένα. Ωστόσο έχει ξεσπάσματα οργής και εξάρσεις λεκτικής βίας.
Η πολύπλοκη δομή, η έντονα ρυθμική πρόζα και η έκφραση της ανθρώπινης θλίψης κάνουν αυτό το έργο μοναδικό στη μεσαιωνική γερμανική λογοτεχνία και στην ανθρωπιστική σκέψη. Κεντρικότερα θέματά του οι εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις για τη ζωή, την ανθρωπότητα και την ηθική.
Συντελεστές
Η μετάφραση του Αντώνη Πέρη και η διασκευή της κυρίας Πατεράκη είναι μια κοσμηματοθήκη με πολύτιμες λέξεις και φράσεις.
Έξοχο το σκηνικό της Εύας Νάθενα, λιτό και αποστειρωμένο. Υπέροχα και τα κοστούμια της με μια δόση ροκ τρέλας.
Η Τασία Σοφιανίδου ερμηνεύει πολύ ωραία τη νοσοκόμα, δίνοντας νόημα σε κάθε λεπτομέρεια του ρόλου της.
Ο Νίκος Μαυράκης, που τον έχουμε δει ξανά με την κυρία Πατεράκη στον «Πελοποννησιακό Πόλεμο» και στην «Πατρίτσια Χάισμιθ», παίζει με επίγνωση αφαιρετικότητας τον τρόφιμο, ενώ χειρίζεται επιτυχώς και τον ήχο της παράστασης.
Η Ρούλα Πατεράκη προσφέρει στο κοινό μια υψηλού επιπέδου ερμηνεία με υπερρεαλιστικές πινελιές, ως τέλεια ισορροπίστρια κωμικών ευρημάτων και ερμηνευτικών ακροβασιών. Ρεσιτάλ υποκριτικής.
Ο Αλέκος Συσσοβίτης, ώριμος και με μακροσκοπική θεώρηση των πραγμάτων, εξελίσσεται σε μια τεράστια φυσιογνωμία της σκηνής. Έπαιξε με μέτρο ανάμεσα στις κορυφαίες αντιθέσεις, εξάρσεις και εντάσεις που χαρακτηρίζουν το πιο αντιφατικό πλάσμα στο σύμπαν, τον άνθρωπο. Αρετές του η απλότητα, χωρίς εκπτώσεις στη μελέτη και το βάθος της ανάλυσης, η καθαρότητα, η αδρότητα και το χιούμορ. Η δε θεατρική του αισθητική είναι σπάνια.
«Ο Θάνατος και ο Αγρότης» του Johannes Von Tepl σε σκηνοθεσία Ρούλας Πατεράκη και μετάφραση Αντώνη Πέρη είναι μια παράσταση σκοτεινής λάμψης, ψυχαναλυτικής μεταβίβασης, σύγκρουσης, ανταλλαγής, ένωσης Θανάτου και Ανθρώπου μέσα στο όνειρο.
Ταυτότητα παράστασης
Παίζουν: Ρούλα Πατεράκη – Αλέκος Συσσοβίτης
Δραματουργία/ Σκηνοθεσία: Ρούλα Πατεράκη
Μετάφραση: Αντώνης Πέρης
Σκηνικά/ Κοστούμια: Εύα Νάθενα
Συμμετέχουν: Τασία Σοφιανίδου, Νίκος Μαυράκης
Βοηθός σκηνοθέτιδας: Κυβέλη Δραγούμη
Θέατρο “Φάουστ”
Καλαμιώτου 11, Μοναστηράκι
Τηλ. 2103234095
www.faust.gr
* Φωτογραφίες: Κυβέλη Δραγούμη
