Brian Jannsen
Κωνσταντίνος Καβάφης «Εν δήμω της Μικράς Ασίας»
Η ειδήσεις για την έκβασι της ναυμαχίας, στο Άκτιον,
ήσαν βεβαίως απροσδόκητες.
Αλλά δεν είναι ανάγκη να συντάξουμε νέον έγγραφον.
Τ’ όνομα μόνον ν’ αλλαχθεί. Αντίς, εκεί
στες τελευταίες γραμμές, «Λυτρώσας τους Ρωμαίους
απ’ τον ολέθριον Οκτάβιον,
τον δίκην παρωδίας Καίσαρα,»
τώρα θα βάλουμε «Λυτρώσας τους Ρωμαίους
απ’ τον ολέθριον Αντώνιον».
Όλο το κείμενον ταιριάζει ωραία.
«Στον νικητήν, τον ενδοξότατον,
τον εν παντί πολεμικώ έργω ανυπέρβλητον,
τον θαυμαστόν επί μεγαλουργία πολιτική,
υπέρ του οποίου ενθέρμως εύχονταν ο δήμος·
την επικράτησι του Αντωνίου»
εδώ, όπως είπαμεν, η αλλαγή: «του Καίσαρος
ως δώρον του Διός κάλλιστον θεωρών –
στον κραταιό προστάτη των Ελλήνων,
τον έθη ελληνικά ευμενώς γεραίροντα,
τον προσφιλή εν πάση χώρα ελληνική,
τον λίαν ενδεδειγμένον για έπαινο περιφανή,
και για εξιστόρησι των πράξεών του εκτενή
εν λόγω ελληνικώ κ’ εμμέτρω και πεζώ·
εν λ ό γ ω ε λ λ η ν ι κ ώ που είν’ ο φορεύς της φήμης,»
και τα λοιπά, και τα λοιπά. Λαμπρά ταιριάζουν όλα.
Το Σεπτέμβριο του 31 π.Χ. οι συνασπισμένες δυνάμεις του Μάρκου Αντώνιου και της Κλεοπάτρας θα συγκρουστούν με τις δυνάμεις του Οκταβιανού στο Άκτιο (ακρωτήριο απέναντι από την Πρέβεζα). Ο Οκταβιανός θα σημειώσει εκεί τη νίκη που θα του επιτρέψει την επικράτησή του έναντι του Αντώνιου και άρα τη σταδιακή επικράτησή του στη διεκδίκηση της ρωμαϊκής εξουσίας, καθώς και την κατάκτηση της Αιγύπτου.
Στο ποίημά του ο Καβάφης παρουσιάζει το έγγραφο που έχει συνταχθεί σε μια πόλη της Μικράς Ασίας για να τιμηθεί ο νικητής της ναυμαχίας. Οι εκεί κάτοικοι θεωρούσαν πως ο Αντώνιος θα υπερίσχυε σ’ αυτή την αναμέτρηση γι’ αυτό και είχαν προετοιμάσει τιμητικό ψήφισμα που αναφερόταν σ’ αυτόν∙ ωστόσο, αν κι η αρχική τους εκτίμηση ήταν λανθασμένη, δεν το εκλαμβάνουν αυτό ως σπουδαία ανατροπή. Το μόνο που χρειάζεται να κάνουν είναι να αντικαταστήσουν το όνομα του Αντώνιου με αυτό του Οκταβιανού και το επαινετικό κείμενο που είχαν ετοιμάσει θα είναι απόλυτα ταιριαστό για ν’ αποδοθεί στον τελικό νικητή, Οκταβιανό. Εκείνο, άλλωστε, που ενδιαφέρει την πόλη της Μικράς Ασίας -η οποία δεν προσδιορίζεται μιας και δεν έχει σημασία ως προς το νόημα του ποιήματός- είναι να συγχαρεί το Ρωμαίο που θα υπερισχύσει στη ναυμαχία και θα έχει επομένως τις περισσότερες πιθανότητες να γίνει ο νέος ελεγκτής των ρωμαϊκών πραγμάτων, ώστε να διατηρήσει μαζί του καλές διπλωματικές σχέσεις.
Η ευκολία με την οποία γίνεται η αντικατάσταση του ονόματος στο τιμητικό έγγραφο, υποδηλώνει την αντίστοιχη ευκολία με την οποία οι πολιτικά εξαρτώμενοι λαοί αλλάζουν τις αφοσιώσεις τους περνώντας κάθε φορά στην πλευρά του νικητή. Ο πολιτικός αυτός καιροσκοπισμός, που δεν είναι άγνωστος και στη συμπεριφορά μεμονωμένων ατόμων, φανερώνει τη σαθρότητα των πολιτικών, μα και των διαπροσωπικών σχέσεων, γνώμονας των οποίων είναι τις περισσότερες φορές το προσωπικό όφελος.
«Στον νικητήν, τον ενδοξότατον,
τον εν παντί πολεμικώ έργω ανυπέρβλητον,
τον θαυμαστόν επί μεγαλουργία πολιτική,
υπέρ του οποίου ενθέρμως εύχονταν ο δήμος·
την επικράτησι του Αντωνίου»
εδώ, όπως είπαμεν, η αλλαγή: «του Καίσαρος
ως δώρον του Διός κάλλιστον θεωρών –
στον κραταιό προστάτη των Ελλήνων,
τον έθη ελληνικά ευμενώς γεραίροντα,
τον προσφιλή εν πάση χώρα ελληνική»
Στον πιο ένδοξο νικητή, τον αξεπέραστο σε κάθε πολεμικό έργο, τον αξιοθαύμαστο για τα πολιτικά του επιτεύγματα, υπέρ του οποίου ένθερμα ευχόταν ο δήμος∙ θεωρώντας τη νίκη του Αντωνίου ως το καλύτερο δώρο του Δία. Στον ισχυρό προστάτη των Ελλήνων, που με τρόπο ευνοϊκό τιμά τα ελληνικά έθιμα, τον αγαπητό σε κάθε ελληνική χώρα.
τον λίαν ενδεδειγμένον για έπαινο περιφανή,
και για εξιστόρησι των πράξεών του εκτενή
εν λόγω ελληνικώ κ’ εμμέτρω και πεζώ·
εν λ ό γ ω ε λ λ η ν ι κ ώ που είν’ ο φορεύς της φήμης,»
και τα λοιπά, και τα λοιπά. Λαμπρά ταιριάζουν όλα.
Οι συντάκτες του εγγράφου διαβεβαιώνουν τον νικητή της ναυμαχίας, Οκταβιανό, πως είναι απόλυτα ενδεδειγμένος για έναν εξαίρετο έπαινο και για την εκτενή εξιστόρηση των κατορθωμάτων του σε λόγο πεζό, αλλά και έμμετρο, και μάλιστα σε λόγο ελληνικό. Η τιμητική αυτή διαβεβαίωση έχει να κάνει με την αποθέωση και τη διατήρηση στη συλλογική μνήμη που μόνο η τέχνη του λόγου μπορεί να προσφέρει στους εξέχοντες άνδρες. Όπως οι μυθικοί ήρωες του παρελθόντος, έτσι κι αυτός, θα αποκτήσει αιώνια φήμη μέσα από την τέχνη των ποιητών και των συγγραφέων που θα γράψουν για τις εξαίρετες και ένδοξες πράξεις του.
Η εξύμνηση θα γίνει στην ελληνική γλώσσα, που είναι ο κατεξοχήν φορέας της φήμης. Τόσο στα ελληνιστικά βασίλεια, στα βασίλεια δηλαδή που δημιουργήθηκαν μετά τις μεγαλειώδεις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όσο και στην περιοχή του Πόντου, όπου η παρουσία του ελληνικού στοιχείου ήταν ισχυρή, η ελληνική γλώσσα ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη. Δείκτης πνευματικής καλλιέργειας και υπεροχής, δείκτης καλής καταγωγής και άριστης παιδείας, ήταν η γλώσσα που προτιμούσαν στην άρχουσα τάξη, ήταν κι η γλώσσα που προτιμούσαν στη λογοτεχνική δημιουργία. Άλλωστε, στην ελληνική γλώσσα είχαν συντεθεί τα έργα του Ομήρου, των μεγάλων φιλοσόφων και ιστορικών∙ έργα που αποτελούσαν τη βάση της παιδείας των Ελλήνων, αλλά προσέφεραν πλέον και ουσιαστική μόρφωση σε κάθε λαό που ερχόταν σ’ επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό. Ακόμη και οι Ρωμαίοι, οι οποίοι σταδιακά θα κατακτήσουν ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, θα υποταχθούν στην υπεροχή του ελληνικού πνεύματος και θα θεωρήσουν την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας ως απαραίτητο στοιχείο για όποιον επιθυμεί να κατέχει ουσιαστική παιδεία.
Μάρκος Αντώνιος – Κλεοπάτρα [Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ε, Εκδοτική Αθηνών]
Ποτέ άλλοτε στην ιστορία του αρχαίου κόσμου δεν είχε γίνει ίσως κατασυκοφάντηση πολιτικού αντιπάλου σε τόσο μεγάλο βαθμό όσο στην προπαγάνδα του Οκταβιανού. Ο Μάρκος Αντώνιος παριστανόταν στους Ρωμαίους ως τυφλό όργανο μιας ξένης μάγισσας(!), δηλαδή της Κλεοπάτρας. Με την έλλειψη κάθε ηθικού δισταγμού που τον διέκρινε προκειμένου να εξοντώσει ηθικά τον αντίπαλό του, o Οκταβιανός διέταξε διέταξε να αποσπασθεί με βία η διαθήκη του Μάρκου Αντώνιου από τον ναό της Εστίας όπου φυλασσόταν, την άνοιξε και ανακοίνωσε ο ίδιος το περιεχόμενό της στη Σύγκλητο. Η επιθυμία του Μάρκου Αντώνιου να ταφεί μαζί με την Κλεοπάτρα στην Αλεξάνδρεια ερμηνεύτηκε ως πρόθεσή του να καταστήσει πρωτεύουσα του ρωμαϊκού κράτους την πόλη του Νείλου∙ έτσι στα μάτια των Ρωμαίων ο Μάρκος Αντώνιος έγινε «προδότης του έθνους».
Πολύ βαρύτερες ήταν οι κατηγορίες κατά της Κλεοπάτρας. Κατηγορήθηκε ως μάγισσα, αλλά και ως πόρνη, βασίλισσα ευνούχων, «διεφθαρμένη», όπως και οι υπήκοοί της∙ ακόμη και ότι μεθούσε έλεγαν πολλοί στη Ρώμη. Τους Ρωμαίους αξιωματικούς του Μάρκου Αντώνιου μεταχειριζόταν ως δούλους και συχνά συνόδευε τον ίδιο, σύμφωνα πάντοτε με τους ισχυρισμούς των αντιπάλων του, έχοντας μαζί της ως συνοδούς ευνούχους. Αλλά το πιο εξοργιστικό για τους προσηλωμένους στην εθνική παράδοση Ρωμαίους ήταν ότι η γυναίκα αυτή είχε ορκισθεί να δικάζει ως βασίλισσα στο Καπιτώλιο.
Όσο κι αν η ζωή του Μάρκου Αντώνιου και της Κλεοπάτρας στην Αλεξάνδρεια δεν ήταν από ηθική άποψη άψογη, οι κατηγορίες αυτές ήταν στο μεγαλύτερο μέρος τους εντελώς αβάσιμες. Ολωσδιόλου αστήρικτη επινόηση ήταν η κατηγορία ότι η Κλεοπάτρα σκόπευε να γίνει βασίλισσα στη Ρώμη. Η Κλεοπάτρα ήταν αρκετά έξυπνη γυναίκα, ώστε ήταν αδύνατο να κάνει μια τόσο ανόητη σκέψη. Προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι η κατηγορία αυτή αναφερόταν και αργότερα, αρκετά χρόνια μετά το τέλος του πολέμου και τη νίκη του Οκταβιανού και μάλιστα από μεγάλους ποιητές Βιργίλιο, Οράτιο και Προπέρτιο ως ιστορική αλήθεια. Η υποτιθέμενη επιτυχία του Οκταβιανού να διαφυλάξει την εθνική υπόσταση της Ρώμης αποτελούσε ένα από τα βασικά ιδεολογικά στοιχεία της πολιτικής του ως «ηγεμόνα». Φαίνεται όμως ότι η προσπάθειά του να διεγείρει το εθνικό αίσθημα κατά τη διάρκεια του πολέμου δεν είχε μεγάλη απήχηση.
Αν ο Μάρκος Αντώνιος είχε τον χαραχτήρα του Οκταβιανού, θα αποφάσιζε ίσως να εγκαταλείψει ή ακόμη να εξοντώσει την Κλεοπάτρα και να καταλάβει την Αίγυπτο (κάτι παρόμοιο τον συμβούλευσε ο σύμμαχός του και προσωπικός εχθρός της Κλεοπάτρας, Ηρώδης, ο βασιλεύς της Ιουδαίας). Αλλά ο Μάρκος Αντώνιος όχι μόνο δεν είχε την ψυχρή υπολογιστικότητα του αντιπάλου του, αλλά και δεν μπορούσε να πάρει μια τέτοια απόφαση -που ίσως από πολιτική άποψη να ήταν σωστή- και για έναν άλλο λόγο: επειδή αγαπούσε την Κλεοπάτρα.
Η ναυμαχία του Ακτίου
Λίγους μήνες μετά την επίσημη κήρυξη του πολέμου εναντίον της Κλεοπάτρας, ο Γνάιος Ιούλιος Καίσαρ Οκταβιανός απέπλευσε από το Βρεντέσιο με ισχυρές ναυτικές και στρατιωτικές δυνάμεις. Ο στρατός αποβιβάσθηκε «υπό τα Κεραύνια όρη» και διατάχθηκε να κατευθυνθεί προς το Άκτιο, όπου ο Μάρκος Αντώνιος και η Κλεοπάτρα είχαν ήδη εγκαταστήσει και οχυρώσει το στρατόπεδό τους. Ο Οκταβιανός παραπλέοντας με τον στόλο του τις Ηπειρωτικές ακτές εξουδετέρωσε τις φρουρές της Κέρκυρας και της Τορύνης και ναυλόχησε δυτικά της θέσεως όπου, μετά τη νίκη του, ίδρυσε τη Νικόπολη. Κτίζοντας μακρά τείχη ένωσε το στρατόπεδό του με το αγκυροβόλιο του στόλου του. Ως τις παραμονές της οριστικής συγκρούσεως οι αντίπαλοι επιδόθηκαν σε αλλεπάλληλες επιχειρήσεις. Ο Αντώνιος, επιδιώκοντας να αναμετρηθεί με τον Οκταβιανό στην ξηρά, μετέφερε το στρατόπεδό του προς Ν. των θέσεων του εχθρού και προσπάθησε να τον αιφνιδιάσει από Β. με κυκλωτικό ελιγμό του ιππικού. Ηττήθηκε όμως και η θέση του επιδεινώθηκε όταν ο ανεφοδιασμός του από την Πελοπόννησο διακόπηκε έπειτα από επιτυχή επιχείρηση του Μάρκου Ουιψανίου Αγρίππα εναντίον της Λευκάδας, των Πατρών και της Κορίνθου. Τότε, παρά την αντίθεση του αρχηγού του στρατού Ποπλίου Κανιδίου Κράσσου, ο Αντώνιος αποφάσισε να αποδεχθεί την πρόταση της Κλεοπάτρας, την οριστική δηλαδή αναμέτρηση στη θάλασσα. Το σχέδιο του Αντωνίου ήταν -όπως αποκάλυψε η έρευνα με βάση δευτερεύουσες αλλά σύγχρονες προς τα γεγονότα πηγές- να επιδιώξει τη συντριβή του αντιπάλου του και μόνο σε περίπτωση ήττας να διαφύγει προς την Αίγυπτο. Αντίθετη άποψη -στηριζόμενη στις μαρτυρίες του Πλουτάρχου και του Δίωνος- δέχεται πως μοναδικός σκοπός του ήταν να διασπάσει τον ασφυκτικό κλοιό που του είχε επιβάλει ο εχθρός και πως τελικά απέτυχε από προδοσία της Κλεοπάτρας. Στην πραγματικότητα όμως ο Αντώνιος προδόθηκε από τον ίδιο τον στρατό του. Ενώ η ναυμαχία βρισκόταν σε κρίσιμη φάση και ο Αντώνιος, επιδιώκοντας με τη βοήθεια του ευνοϊκού ΒΔ ανέμου να υπερκεράσει το αριστερό της εχθρικής παράταξης, συγκρουόταν με τον Αγρίππα, το μεγαλύτερο μέρος του στόλου του αποστάτησε. Όλα τα πλοία του κέντρου και του αριστερού κέρατος κατέφυγαν στον κόλπο, όπου και αργότερα παραδόθηκαν, ενώ δύο μοίρες του δεξιού προσχώρησαν αμέσως στον Αγρίππα. Τότε ο Αντώνιος αναγκάστηκε να δώσει το σύνθημα της φυγής. Η Κλεοπάτρα διέφυγε με τα 60 πλοία της και σε λίγο ακολούθησε και ο ίδιος με όσα πλοία (40 περίπου) κατόρθωσε να διασώσει. Πολλές είναι οι αιτίες που οδήγησαν στην αποστασία του στόλου: οι αποτυχίες στις κατά ξηρά επιχειρήσεις, η διακοπή του ανεφοδιασμού, οι επιδημίες που ενέσκηψαν και περισσότερο οι αποσκιρτήσεις στρατηγών και η υποψία των ανδρών πως τελικά πολεμούσαν για την Κλεοπάτρα. Η αφορμή όμως δόθηκε όταν ο Αντώνιος, αποφασισμένος να καταδιώξει τον εχθρό μακριά από τις θέσεις του, διέταξε τα πληρώματα να μεταφέρουν στα πλοία τα ιστία. Αυτό ερμηνεύθηκε ως σχέδιο φυγής∙ και από τη φυγή στην Αίγυπτο για χάρη της μισητής Κλεοπάτρας προτίμησαν την προσχώρηση στον Οκταβιανό. Έτσι έληξε η περίφημη ναυμαχία του Ακτίου. Αν και ως πολεμικό γεγονός δεν υπήρξε ιδιαίτερα αξιόλογη, είχε όμως συνέπειες μοιραίες για την πολιτική ιστορία της αρχαίας Ελλάδος.
*Εικόνα: Η οροφή του Καπιτωλίου στις ΗΠΑ, ζωγραφισμένη από τον Έλληνα ζωγράφο Κωνσταντίνο Μπρουμίδη
