Επιμέλεια: Παναγιώτης Μήλας
Στο Παρίσι από το 1838 ο Κωνσταντίνος Αγαθόφρων Νικολόπουλος ετοίμαζε 47 κιβώτια κατάμεστα με βιβλία όταν ένα καρφί που εξείχε από μια σανίδα του έσκισε το χέρι. Ο τέτανος έφαγε τις σάρκες του κι ο θάνατος τον βρήκε αμέσως και έτσι δεν πρόλαβε να γυρίσει στην Ανδρίτσαινα για να ολοκληρώσει τη δωρεά του.
Είχε προλάβει όμως να στείλει την παρακάτω επιστολή στους συμπατριώτες του, τον Ιούνιο του 1838.
***
Ευγενέστατε Δήμαρχε της Ανδριτζαίνης,
Εντιμότατοι, σύμβουλοι της Δημαρχίας,
Και λοιποί πάντες Ανδριτζανίται,
Φίλοι και αδελφοί
Συμπατριώται μυριοπόθητοι!
Προ τριάκοντα ετών διατρίβων εν Παρισίοις ως φιλόμουσος, και αποβλέπων εις το κοινόν όφελος της Ελλάδος, και ιδιαιτέρως εις το της Ανδριτζαίνης, ένθα εγεννήθη ο αοίδιμος και ενάρετος πατήρ μου Χατζή-Γεωργάκης Νικολόπουλος Μισιρτζής, επίτροπος του Αγίου Τάφου, αποθανών προ πολλού υπέργηρως εν Σμύρνη, συνέστησα μετά πολλών πόνων, ταλαιπωριών και ιδρώτων Βιβλιοθήκην μεγάλην και αξιολογωτάτην κατά πάντα, έχων σκοπόν ίνα έλθω εις Ανδρίτζαιναν προς διάδοσιν των ολίγων φώτων, όσα εκτησάμην εν τη πεφωτισμένη Γαλλία, και τελειώσω πλησίον υμών, των αγαθών και φιλομαθών Αρκάδων ησύχως και ευδαιμόνως το επίλοιπον μέρος της ζωής μου. Επειδή δ’ έμαθον εκ της φήμης ότι επιθυμείτε καταστήσαι μέγα και τακτικόν σχολείον εις φωτισμόν των υμετέρων τέκνων, εις αύξησιν και βελτίωσιν του υμετέρου εμπορίου, εις τελειοποίησιν της σωτηρίου γεωργικής τέχνης, εν ενί λόγω εις ευδαιμονίαν όλων των κατοίκων της Ανδριτζαίνης και της λοιπής Πελοποννήσου, μετά χαράς, φίλοι και αδελφοί, προσφέρω δώρον προς υμάς όλον τον πλούτον, ον μοι εδωρήσατο φιλανθρώπως ο παντοδύναμος θεός, δηλαδή όλην μου την Βιβλιοθήκην. Λέγω δε υμίν εν ταυτώ το του Αποστόλου «Αργύριον και Χρυσίον ουχ’ υπάρχει μοι, ο δε έχω, τούτο υμίν δίδωμι». Όθεν πέμψατέ μοι όσον τάχος δύο άνδρας πιστοτάτους και επισήμους, Ανδριτζανίτας, προς ους εγώ ευθύς παραδώσω αδιστάκτως τον προσφερόμενον πλούτον, διότι αλλέως, εστιν αδύνατον. Εν τοσούτω δε φροντίσατε ίνα καταστήσητε τάχιστα τουλάχιστον κατά το παρόν, σχολείον ελληνικόν και αξιόλογον, όπερ αφ?ου συν θεώ έλθω εις Ανδρίτζαιναν κατά τον μέγα μου πόθον, κατασταθήσεται, ως ελπίζω, κοινή Ακαδημία δι’ όλην την Πελοπόννησον.
Έρρωσθε, ευδαιμονούντες διηνεκώς, άνδρες φιλόκαλοι, φιλόμουσοι και φιλοπάτριδες.
Ο υμέτερος συμπατριώτης
Αγαθόφρων Νικολόπουλος
la Bibliotheque de l’ Institut, Paris.
Eν Παρισίοις τη α΄του Ιουνίου ,αωλη΄
Επ. Γραφετέ μοι πάντοτε δια του εν Αθήναις φιλτάτου ανεψιού μου Κυρίου Χαραλάμπους Χριστοπούλου, Ανδριτζανίτου».
***
Βιβλία από την παραπάνω δωρεά μπορούμε να δούμε στο Μουσείο Μπενάκη μέχρι και τις 29 Ιουλίου 2018 στην έκθεση με τον τίτλο: «Αγαθόφρων / Ο Άτλας του συλλέκτη».
***
Ο Κωνσταντίνος Νικολόπουλος – Αγαθόφρων γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1786 και πέθανε στο Παρίσι, στις 12 Ιουνίου 1841. Ήταν συνθέτης, μουσικός, συγγραφέας και φιλόλογος.
Η καταγωγή του πατέρα του ήταν από την Ανδρίτσαινα. Μεγάλωσε στην Σμύρνη, όπου και σπούδασε λίγα χρόνια στην Ευαγγελική Σχολή. Το 1806, όταν η οικογένειά του μετανάστευσε στο Παρίσι, ο Νικολόπουλος έγινε βιβλιοθηκάριος στο Γαλλικό Ινστιτούτο, πράγμα που του επέτρεπε, στον ελεύθερο χρόνο του, να ασχολείται με τις ιδιωτικές του σπουδές. Έγινε μέλος της Φιλικής Eταιρείας, του Ελληνικού Κομιτάτου και της Φιλόμουσης Εταιρείας. Ήταν στενός φίλος και συνεργάτης του Αδαμάντιου Κοραή. Διέθετε ευρύτατη εγκυκλοπαιδική μόρφωση και διατηρούσε τακτική συνεργασία με το περιοδικό Revue Encyclopedique και έγραφε στο περιοδικό της Βιέννης Λόγιος Ερμής άρθρα με διάφορα ψευδώνυμα, όπως Αγαθόφρων Λακεδαιμόνιος, Ελληνόφρων Σαλαμίνιος κ.ά…
Μετά τον θάνατο του πατέρα του, δώρισε την πατρική του βιβλιοθήκη 3.500 τόμων στην Ανδρίτσαινα. Η βιβλιοθήκη αυτή αποτελεί τον πυρήνα της σημερινής Νικολοπούλειου Βιβλιοθήκης.
***
Στο Παρίσι το 1838, ο Κωνσταντίνος Νικολόπουλος τοποθέτησε προσεκτικά ένα ένα τα περίπου πέντε χιλιάδες βιβλία του σε 47 μεγάλα κιβώτια. Ετοίμασε τον κατάλογο των βιβλίων, έγραψε σε όλα στην πρώτη σελίδα με ανεξίτηλο μελάνι «Κτήμα ιερόν της Ανδριτσαίνης δώρον Αγαθόφρονος Νικολοπούλου» και παρέδωσε τις οδηγίες του, για την ασφαλή μεταφορά και τακτοποίηση των βιβλίων του. Τα βιβλία έφθασαν στο Κατάκωλο και από εκεί με άλογα μεταφέρθηκαν στην Ανδρίτσαινα.
Με επιστολή του ο Κ. Νικολόπουλος, που χρησιμοποιεί επίσης και το όνομα Αγαθόφρων, δωρίζει το σύνολο των βιβλίων του εις τον δήμο της. Η επιστολή αυτή αποτελεί και το μόνο ιδρυτικό έγγραφο της βιβλιοθήκης.
Ατυχώς ο Νικολόπουλος δεν αξιώθηκε να φθάσει στην Ανδρίτσαινα διότι απέθανε εν πλω ή κατ’ άλλους από γάγγραινα στο χέρι κατά την τοποθέτηση των βιβλίων στα κιβώτια.
Ο Κωνσταντίνος ή Αγαθόφρων Νικολόπουλος νέος περιπλανήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, στο Βουκουρέστι και τελικά το 1806 φθάνει στο Παρίσι. Εκεί γράφει σε περιοδικά και εφημερίδες, γίνεται τακτικός συνεργάτης στον Λόγιο Ερμή, το δεκαπενθήμερο φιλολογικό περιοδικό στην ελληνική γλώσσα που εκδιδόταν από το 1811 έως το 1821 στην ελληνική παροικία της Βιέννης και μεταφράζει Έλληνες κλασσικούς. Εξαιρετικά φιλομαθής γνωρίζει Γαλλικά, Γερμανικά και Ιταλικά. Επίσης εκδίδει ένα «γενναίο, μαχητικό φύλλο», τη «Μέλισσα» (1819-1821) μαζί με τον Κερκυραίο ιππέα του Τάγματος της Τιμής Σπυρίδωνα Κονδό, φανατικό οπαδό του Διαφωτισμού και του Κοραή.
Το 1814 ο Αγαθόφρων διορίζεται υποβιβλιοθηκάριος στο Ινστιτούτο των Παρισίων. Την ίδια εποχή αγοράζει συνεχώς βιβλία με σκοπό να δημιουργήσει και αργότερα να δωρίσει τη βιβλιοθήκη του στην Ανδρίτσαινα.
Με την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως δημοσιεύει θούρια και ύμνους για τους Έλληνες αγωνιστές και εκκλήσεις προς τους Ευρωπαίους να βοηθήσουν την ανεξαρτησία της Ελλάδος.
Δεν είναι πλούσιος, παραδίδει ιδιαίτερα μαθήματα Ελληνικής φιλολογίας για να κερδίσει χρήματα για τα βιβλία. Τον περιγράφουν σχεδόν άπορο, αλλά πάντοτε με ένα σπάνιο βιβλίο στο χέρι. Όπως και ο ίδιος γράφει αργότερα στο Δήμο της Ανδρίτσαινας συλλέγω «μετά πολλών πόνων, ταλαιπωριών και ιδρώτων». Παράλληλα συντάσσει τον κατάλογο των βιβλίων του, με τις γνώσεις που κατείχε ως υποβιβλιοθηκάριος στο Ινστιτούτο. Δυστυχώς αυτός ο κατάλογος χάθηκε, άγνωστο πώς και πότε.
Το 1840, με τη βοήθεια δύο κατοίκων της Ανδρίτσαινας, τα 47 κιβώτια με τα βιβλία φθάνουν στην αγαπημένη του γενέτειρα του πατέρα του. Εκεί τοποθετήθηκαν «προσωρινά» στην εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας όπου και παρέμειναν 40 ολόκληρα χρόνια.
Το 1851 το δημοτικό συμβούλιο της Ανδρίτσαινας αποφασίζει την ανέγερση κτιρίου βιβλιοθήκης αλλά το κτίριο ετελείωσε και εγκαινιάστηκε πολύ αργότερα, το 1879. Τότε ο πρώτος βιβλιοφύλακας Α. Μπαμπαδήμος ανοίγει τα κιβώτια και διαπιστώνει φθορές από υγρασία αλλά και κλοπές βιβλίων.
Το 1890 όμως και ο ίδιος θα κατηγορηθεί για υπεξαίρεση βιβλίων και ο Ειρηνοδίκης θα κατάσχει στο σπίτι του 182 βιβλία του Κ. Νικολόπουλου. Οι περιπέτειες εκδόσεως και με νέες δωρεές ή βιβλιοθήκη αριθμεί πλέον 6.450 βιβλία. Ο Κ. Νικολόπουλος υπήρξε ένας ξεχωριστός ευπατρίδης. Με τεράστιες δυσκολίες και αρνήσεις δημιούργησε μία μεγάλη βιβλιοθήκη με πολύτιμα βιβλία. «Ησύχασε και μη γυρεύεις Κοραήδες» του γράφει ο πατέρας του, ενώ άλλος συγγενής «μη συσσωρεύης βιβλία δια τους σκώληκας της Ανδριτσαίνης αλλά φύλαττε τον μισθόν σου».
-Αυτά έγραψε στις 19 Μαΐου 2009, σε άρθρο του στην εφημερίδα «Εστία» ο Σταύρος Ε. Σταυρίδης.
***
«Μαζεμένοι ένας προς έναν και φυλαγμένοι με ευλαβική επιμέλεια από τον Έλληνα βιβλιοθηκάριο του Ινστιτούτου της Γαλλίας στο Παρίσι, Αγαθόφρωνα Νικολόπουλο και τον πατέρα του ήταν 3.696 σπάνιοι τίτλοι. Πρόκειται για γραφτά που ξεκινάνε από το 1502 μ.Χ. και κάποιους τόμους ανάμεσα τους δυσεύρετους ή και μοναδικούς στον κόσμο. Ένας θησαυρός που το μόνο που χρειάζεται, είναι τα κατάλληλα μάτια για να τον δουν. Μια δωρεά, από κείνες που ορίζουν το νόημα της λέξης ευεργέτης. Τούτα αποτελούν καρπούς των κόπων ενός Ανθρώπου, που πείνασε και κακοπάθησε για τούτο το έργο. Το έργο που στο τέλος κόστισε την ίδια τη ζωή του και του στέρησε την ευκαιρία να δει τη γη που έθρεψε τους προγονούς του.
Η Ιδιωτική βιβλιοθήκη που στέριωσε από τα ακάματα χέρια του Αγαθόφρωνα, ήταν μια από τις μεγαλύτερες στην Ευρώπη του 18ου αιώνα, κι εξακολουθεί να είναι ένας πανέμορφος ανθός στον κήπο της παγκόσμιας βιβλιολογίας.
Το 1838, ο Αγαθόφρων Νικολόπουλος αποφάσισε να δωρίσει μια από τις σημαντικότερες ιδιωτικές συλλογές βιβλίων που γνώριζε η Ευρώπη εκείνης της εποχής. Αποφάσισε να δώσει στη γενέτειρα. Προσπάθησε να εμφυσήσει τα υψηλότερα ιδανικά της ανθρώπινης διάνοιας στην πονεμένη πατρίδα του κι αυτά ήταν η γνώση κι ο πολιτισμός, η αγάπη για τη μάθηση και τις τέχνες, το πνεύμα και η χάρη της μουσικής και της καλλιέργειας.
Απόκτημα δύσκολο, σχεδόν θείο είναι η καταγραμμένη γνώση, που στις προθέσεις του Αγαθόφρωνα ήταν να αποτελέσει το εναρκτήριο λάκτισμα για την αναβίωση της παιδείας και των ιδανικών των Ελλήνων. Ήταν στόχος του να αποκτήσει η πόλη της Ανδρίτσαινας κι η τότε μικρή Ελλάδα (που περιορίζονταν στην Πελοπόννησο και τη Ρούμελη) έναν ανεκτίμητο θησαυρό, μα όχι μόνο αυτό.
Δεν πρόλαβε να γυρίσει και να συνοδέψει την δωρεά του στα πατρογονικά χώματα. Δεν είδε ποτέ την περιπόθητη Γη των Αρκάδων και τους μυριοπόθητους ανθρώπους της. Μα η κληρονομιά του έμελλε να ζήσει την δική της οδύσσεια και πολύ φοβάμαι ότι αν και είδε τελικά τον προορισμό της, δεν έφτασε ακόμα στην Ιθάκη της.
Ο Νικολόπουλος, περισσότερο πιστεύω πως ήθελε να βοηθήσει με την προσφορά του στην επανεκκίνηση της τιτάνιας πολιτισμικής κληρονομιάς που φέρουν στη πλάτη τους οι άνθρωποι τούτης της βασανισμένης Αρκαδικής χώρας, παρά να αναγνωριστεί με τιμές και δόξες.
Δεν ξέρω τι θα γινόταν και πώς, αν ο Αγαθόφρων επιζούσε και εκπλήρωνε το όνειρο του να δει τη Γη των προγόνων του. Δεν ξέρω πόσο θα προστάτευε την περιουσία του από την κωλυσιεργία και την αμορφωσιά των τοπικών προυχόντων του νεότευκτου ελληνικού κράτους.
Δεν ξέρω τι άλλο φορτίο είχε να δώσει η καρδιά του για να κάνει πράξη το όνειρο του. Μα πέρασαν τριάντα εννιά χρόνια πριν τα βιβλία που ταξίδεψαν από τον έκτο όροφο της οδού Καστιλιόν 12 στο Παρίσι, φτάσουν στην Ανδρίτσαινα, βγουν από την σκοτεινή φυλακή τους και ταχτοποιηθούν σε ράφια.
Για τριάντα εννιά ολόκληρα χρόνια σάπιζαν και πολλά απ’ αυτά καταστράφηκαν μέσα στο ναό της Αγίας Βαρβάρας που παραχώθηκαν και σχεδόν ξεχάστηκαν. Άχρηστα κι ανεκμετάλλευτα κατά τη διάρκεια που το έθνος την Ελλήνων τα χρειάζονταν περισσότερο από ποτέ.
Λένε ότι πολλοί τόμοι που είχαν ανεκτίμητη αξία, κλάπηκαν και πουλήθηκαν από ντόπιους και ξένους κάπηλους. Μα δεν μπορώ να διασταυρώσω τούτη την πληροφορία. Συναντάω στόματα ερμητικά κλειστά κι εύθικτους εγωισμούς.
Τα χρόνια κύλισαν και πέρασαν κι η ευθύνη βάρυνε στους ώμους των ανθρώπων.
Το 1875 ξεκίνησαν να κτίζονται τα Διδακτήρια που σχεδίασε ο Μιλτιάδης Κανελλόπουλος, καθηγητής στη Σχολή Ευελπίδων και καλός μηχανικός. Τα έφτιαξε σε σχήμα «Π» με ανοιχτή την Β.Α. πλευρά τους, για να έχουν φως από τον ήλιο.
Τα λεφτά που χρειάστηκαν, συγκεντρώθηκαν από έρανο κι από τη γενναία δωρεά του Αγγέλου Γιαννικέση, Πρόξενου της Ελλάδας στην Τεργέστη.
Το έργο τελείωσε και παραδόθηκε το 1879, έγιναν τα εγκαίνια και τα βιβλία του Αγαθόφρωνα Νικολόπουλου βρήκαν επιτέλους στέγη στον πρώτο όροφο του κτιρίου.
Από το 1998 η βιβλιοθήκη στεγάζεται σε ένα νεοκλασικό κτήριο που είναι δίπλα στο ιστορικό Γυμνάσιο της Ανδρίτσαινας.
Στις μέρες μας, δεν υπάρχει πετρέλαιο για να πολεμηθεί το βουνίσιο κρύο της Ανδρίτσαινας και το όποιο σύστημα αφύγρανσης δεν μοιάζει να δουλεύει. Η μπογιά από τα ταβάνια πέφτει σε φαρδιές φλούδες και σχεδόν ακούω παράπονα από τα βιβλία που μπορεί να αυγάτισαν αλλά δεν καλοπερνάνε.
Έγγραφα με την υπογραφή του Ζαν Ζακ Ρουσό, κείμενα και αφιερώσεις διάσημων ανδρών (βιβλιόσημα, οικόσημα Δουκών, Βαρώνων κ.λ.π., επιστολές του βασιλιά Όθωνα, του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, των Αναγνώστη και Παναγιώτη Κανελλόπουλου, των Πάνου, Γενναίου και Μάρκου Κολοκοτρώνη, υλικό της οικογένειας Πλαπούτα, Πρακτικά της Πελοποννησιακής Γερουσίας και άλλα σημαντικά έγγραφα βρίσκονται στο έλεος της κρίσης, όχι της οικονομίας όσο των αξιών.
Ξέρω ότι είναι κάποιοι που έχουν κάνει σκοπό της ζωής τους την συντήρηση και την ευζωία των βιβλίων του Αγαθόφρωνα. Μα δεν μπορούν να σηκώσουν όλο το τεράστιο βάρος της κληρονομιάς στους ώμους τους. Έστω κι αν είναι ταγμένοι, είναι απελπιστικά λίγοι και φτωχότεροι από ποτέ.
Αλλά κοιτάω γύρω μου και βλέπω μάντρες να χτίζονται ασύστολα και καλλωπιστικές φανφάρες να πληρώνονται αδρά. Ακούω για γρηγορόσημα και μπαγαποντικές πρακτικές που τρώνε χρήμα και κόπους. Μαθαίνω για πυρόπληκτα που δεν κάηκαν ποτέ κι αποζημιώθηκαν. Ξέρω για δωρεές που πεθαίνουν στα συρτάρια κι ανακαλούνται…
Αυτό που θέλω όμως, είναι να δω κάποιον μεγαλοπιασμένο να πάρει τη σκυτάλη από τον Αγαθόφρωνα και να τιμήσει το κληροδότημα του. Να δω κάποιον προύχοντα να κάνει πράξεις για το Πνευματικό απόκτημα της Ανδρίτσαινας, Να δω ανθρώπους εκλεγμένους, να καταλαβαίνουν ότι η μοναδική πραγματική τους περιουσία δεν είναι αυτά που χωράνε οι τσέπες τους, μα εκείνα που γεμίζουν το μυαλό και την καρδιά τους.
Θέλω επιτέλους να δω φιλέλληνες Έλληνες.
Ευχή και δώρο, αν είσαι ικανός και ισάξιος, είναι η κληρονομιά του πνεύματος, μα κατάρα τρομερή αν υπολείπεσαι σθένους αυτών που στην κληροδότησαν.
«Εν τοσούτω δε φροντίσατε ίνα καταστήσητε τάχιστα τουλάχιστον κατά το παρόν, σχολείον ελληνικόν και άξιόλογον, οπέρ αφ’ου συν θεώ έλθω εις Ανδρίτζαιναν κατά τον μέγα μου πόθόν, κατασταθήσεταί, ως ελπίζω, κοινή Ακαδημία δι’ όλην την Πελοπόννησον».
***
Όσα διαβάσατε πιο πάνω είναι αποσπάσματα από άρθρο του Martin McDarren που αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα «Let’s wait until the storm passes» στις 8 Μαΐου 2013. O κ. Μartin McDarren, γεννημένος στο Kirkcaldy της Σκωτίας από Έλληνα πατέρα και Σκωτσέζα μητέρα, ασχολείται επαγγελματικά με την παραγωγή ντοκιμαντέρ και αφού γύρισε όλο τον κόσμο, επέλεξε τα τελευταία χρόνια να ζήσει μόνιμα στην περιοχή της Ανδρίτσαινας.
***
***
«Αγαθόφρων, ο άτλας του συλλέκτη»
Συντελεστές
Σύλληψη – Συντονισμός: Δάφνη Κοκκίνη
Δημιουργική ομάδα: Δημήτρης Θεοδωρόπουλος, Δάφνη Κοκκίνη, Γιώργος Κουρμαδάς, Καρολίνα Μωρέττη
Ηχητική κατασκευή: Κορνήλιος Σελαμσής
Sound Design: Marcel Babazadeh
Φιλολογική επιμέλεια: Μαρία Σκιαδά
Σύμβουλος δραματουργίας: Armin Kerber
Κινηματογράφηση: Γιάννης Χήνος, Άλκηστις Κοκκίνη
Σχεδιασμός ήχου: Marcel Babazadeh
Συνεργάτης στον σχεδιασμό της ηχητικής κατασκευής: Φοίβος Πετρόπουλος
Σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη
Επιπλέον υποστηρικτικοί φορείς: Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Ανδρίτσαινας, Σύλλογος Ελλήνων Επιστημόνων Ελβετίας
H παράσταση περιλαμβάνεται στο πρόγραμμα «Αθήνα – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου 2018 Unesco»
***
Στο πλαίσιο του Αφιερώματος «Άνοιγμα στην Πόλη – Αθήνα» και του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου 2018
***
Μουσείο Μπενάκη
Πειραιώς 138
Από 29 Ιουνίου έως και 29 Ιουλίου 2018
Μέρες και ώρες επίσκεψης:
Πέμπτη και Κυριακή: 10.00-18.00
Παρασκευή και Σάββατο: 10.00-22.00
Με ελεύθερη είσοδο
***
ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ: ΑΓΑΘΟΦΡΩΝ. Ο ΑΤΛΑΣ ΤΟΥ ΣΥΛΛΕΚΤΗ
