Ο Μαύρος Θάνατος ήταν κάτι περισσότερο από μια μεσαιωνική φρίκη, που συνέχιζε να επιστρέφει για αιώνες. Για περισσότερα από 300 χρόνια η πανούκλα έγινε ένα κανονικό κομμάτι της καθημερινής ζωής στην Ευρώπη. Τρομερές περιοδικές επιδημίες κατέστρεψαν τις πόλεις. Ολόκληρη η ιστορία της Ευρώπης μεταξύ του 14ου και του τέλους του 17ου αιώνα χαρακτηριζόταν συνεχώς από την πανούκλα. Κάποιοι σπουδαίοι καλλιτέχνες, όπως πιθανόν ο Hans Holbein και ο Titian, πέθαναν από αυτή τη νόσο. Εν τω μεταξύ, άλλοι προσπάθησαν να την καταπολεμήσουν με την τέχνη, όπως ο Tintoretto. Φιλοτέχνησε τότε τα σπουδαιότερα έργα του στο Scuola Grande di San Rocco στη Βενετία.
Από την ίδια, περίπου, εποχή (1549) προέρχεται και o πίνακας τού Τιντορέτο «Ο άγιος Ρόκκος θεραπεύει τα θύματα τής πανώλους» (St Roch in the Hospital), στον οποίο ο καλλιτέχνης δίνει έμφαση στις ρυτιδιασμένες σάρκες, στις εκφράσεις πόνου των αρρώστων και στη φωτοσκίαση, με σκοπό να τονίσει τη δραματικότητα τού επεισοδίου και της ασθένειας.
Με τις ονομασίες Μαύρη Πανούκλα, ή Μεγάλη Πανώλη φέρονται οι τρομερές δημογραφικές συνέπειες που σημειώθηκαν στη δυτική Ευρώπη από τη μολυσματική αρρώστια των ετών 1346-1349.
Αυτή προκάλεσε μια από τις πιο σοβαρές πληθυσμιακές καταστροφές που γνώρισε ποτέ η χριστιανική Δύση. Η μόλυνση προήλθε από την Ανατολή, από Γενοβέζους ναυτικούς, και μεταδόθηκε στη Σικελία και στην Τοσκάνη αρχικά. Χτύπησε τους πληθυσμούς που ήταν λιγότερο προετοιμασμένοι ν’ αντιμετωπίσουν τη νέα μορφή της επιδημίας.
Διαδόθηκε ταχύτατα σε ολόκληρη την Ευρώπη έως την Αγγλία, τη Γερμανία και στη Σκανδιναβία ακόμη. Το μικρόβιο παρέμεινε για πολλούς μήνες σε κάθε πόλη ή περιοχή και γρήγορα προσέβαλε όλους τους κατοίκους. Οι παλαιές επιδημίες, που άλλοτε εμφανίζονταν σε κανονικά διαστήματα στις δυτικές χώρες, είχαν βουβωνική μορφή. Διαδίδονταν από άρρωστους ποντικούς και από τα τσιμπήματα των ψύλλων. Στα 1348 όμως η πανώλη παρουσιάζει καινούργια όψη, άγνωστη όπως φαίνεται, στη Δύση, τη μόλυνση δηλαδή των πνευμόνων, που μεταδιδόταν ταχύτατα με τον αέρα. Έτσι εξηγούνται οι καταπληκτικές πρόοδοι της αρρώστιας και ο τεράστιος αριθμός των θυμάτων. Οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να αντιδράσουν παρά με το να απομονωθούν στα σπίτια τους και έπειτα να φύγουν μακρυά από τις πόλεις. Η σκληρότητα και ο ανυποχώρητος χαρακτήρας της αρρώστιας, την έκαναν αμέσως να θεωρηθεί σαν θεϊκή τιμωρία. Επηρέασαν πολύ τα πνεύματα των ανθρώπων και δημιούργησαν, ιδίως στις λαϊκές μάζες ένα μυστικισμό με επικίνδυνο παροξυσμό, προκάλεσαν ακόμη αναβιώσεις μαγικών συνθηκών και πράξεων. Αρχίζουν τότε οι πιο μεγάλες εξιλαστήριες τελετές. Οι αυτομαστιγούμενοι, ομάδες δηλαδή μετανοούντων, ιδιαίτερα πολυάριθμες στη Γερμανία διατρέχουν την ύπαιθρο, μπαίνουν στις πόλεις, προσελκύουν την προσοχή των μαζών με τις παράξενες τελετές τους που τις διαδέχονται συλλογικά μαστιγώματα, χοροί και τραγούδια, μυστικιστικές εκστάσεις, προκαλούν επίσης ταραχές και οχλαγωγίες. Επισύρουν την οργή των φτωχών εναντίον των ξένων και των μη χριστιανών που τους θεωρούν υπεύθυνους.
Στη Γερμανία, στη Γαλλία, στην Καταλονία, ο λαός κατακρεουργεί τους Εβραίους, τους οποίους κατηγορεί ότι έριξαν δηλητήριο στα πηγάδια. Φυσικά είναι αδύνατο να υπολογίσουμε τις ανθρώπινες απώλειες για όλη τη Δύση. Αρκετές εργασίες που έχουν γραφεί επιτρέπουν να υπογραμμίσουμε τη σοβαρότητα της καταστροφής.
Οι γιατροί…
Η στολή που φορούσε ένας παραδοσιακός Γιατρός της Πανώλης αποτελείτο από ένα βαρύ ύφασμα που ήταν κερωμένο και έμοιαζε με ράσο καθολικών καλόγερων, με κάπα ή παλτό. Εκτιμάται ωστόσο ότι παραλλαγές αυτής υπήρχαν από πολύ παλαιότερα.
Η μάσκα έχει γυάλινα «μάτια» και μια μύτη σε σχήμα κώνου ή ράμφους πουλιού και από μέσα υπήρχε άχυρο (για να φιλτράρει τον αέρα) και αρωματικές ουσίες αφενός επειδή κάποιες από αυτές θεωρείτο πως προστάτευαν από τον μιασματικό αέρα και αφετέρου για να κρατά μακριά τις δυσάρεστες οσμές από τις ανοιχτές πληγές των ασθενών και των νεκρών που συνήθως σε περιόδους έξαρσης της πανούκλας συσσωρεύονταν σε δημόσια θέα.
Οι γιατροί της πανούκλας, μέσω του συμβολαίου τους, θεράπευαν ασθενείς της πανούκλας και ήταν γνωστοί ως δημοτικοί ή “κοινοτικοί γιατροί της πανούκλας”, ενώ “γενικοί επαγγελματίες” ήταν ξεχωριστοί γιατροί και μπορούσαν αμφότεροι να είναι στην ίδια ευρωπαϊκή πόλη ή κωμόπολη την ίδια στιγμή. Στη Γαλλία και την Ολλανδία οι γιατροί της πανούκλας συχνά διέθεταν ελλιπή ιατρική εκπαίδευση και αναφέρονταν ως “κομπογιαννίτες”. Σε μια περίπτωση, ένας γιατρός της πανούκλας, υπήρξε πωλητής φρούτων πριν απασχοληθεί ως γιατρός.
Το 17ο, 18ο, και 19ο αιώνα, κάποιοι γιατροί φορούσαν μια μάσκα που έμοιαζε με ράμφος, η οποία ήταν γεμάτη με αρωματικά βότανα. Οι μάσκες ήταν σχεδιασμένες για να τους προστατεύουν από τον μολυσμένο αέρα, τον οποίο (σύμφωνα με τη μιασματική θεωρία της νόσου) θεωρούσαν ως την αιτία της μόλυνσης. Το σχεδιασμό των κοστουμιών είχε αναλάβει ο Charles de Lorme, που ήταν και επικεφαλής γιατρός του Λουδοβίκου XIII.
Οι Γιατροί της Πανούκλας καλούνταν στις πόλεις που είχαν πληγεί από την ασθένεια και αμείβονταν από τις αρχές αυτής προκειμένου να αναλάβουν τη θεραπεία των ασθενών. Λειτουργούσαν σαν δημόσιοι υπάλληλοι εκτάκτων αναγκών και ως εκ τούτου βοηθούσαν τόσο τους πλούσιους όσο και τους φτωχούς ή τους απόρους. Ωστόσο κατά κανόνα δεν ήταν έμπειροι και καταρτισμένοι γιατροί ή χειρουργοί. Συχνά δεν ήταν καν γιατροί και απλά ασχολούνταν εμπειρικά προσφέροντας αμφίβολες θεραπείες και σκευάσματα.
Οι γιατροί αυτοί σπάνια θεράπευαν τους ασθενείς, περισσότερο καταμετρούσαν τον αριθμό των ατόμων που είχαν μολυνθεί, για δημογραφικούς σκοπούς.
Η πρώτη επιδημία του μαύρου θανάτου, γνωστού επίσης ως βουβωνική πανώλη, χρονολογείται στα μέσα του 6ου αιώνα, που είναι γνωστή ως Πανούκλα του Ιουστινιανού. Η μεγαλύτερη επιδημία ήταν αυτή του Μαύρου Θανάτου στην Ευρώπη του 14ου αιώνα. Στους μεσαιωνικούς χρόνους οι μεγάλες απώλειες ανθρώπων λόγω της βουβωνικής πανώλης σε μια πόλη, δημιουργούσε οικονομική καταστροφή. Οι κοινοτικοί γιατροί της πανούκλας ήταν αρκετά πολύτιμοι και είχαν ειδικά προνόμια. Για παράδειγμα, στους γιατρούς της πανούκλας επιτρεπόταν ελεύθερα να εκτελούν αυτοψίες, που διαφορετικά απαγορευόταν γενικά στη Μεσαιωνική Ευρώπη, για την έρευνα μιας θεραπείας για την πανούκλα.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι γιατροί της πανούκλας ήταν τόσο πολύτιμοι, ώστε όταν η Βαρκελώνη απέστειλε δύο στην Τορτόζα το 1650, εγκληματίες τους απήγαγαν στο δρόμο ζητώντας λύτρα. Η πόλη της Βαρκελώνης πλήρωσε για την ελευθέρωσή τους. Η πόλη του Orvieto προσέλαβε τον Mateo fu Angelo το 1348 έναντι ποσού 4 φορές μεγαλύτερου της κανονικής αμοιβής των γιατρών που ήταν 50 φλωρίνια ανά έτος. Ο Πάπας Κλήμης VI προσέλαβε αρκετούς επιπλέον γιατρούς της πανούκλας κατά τη διάρκεια της επιδημίας του Μαύρου Θανάτου. Επρόκειτο να παρακολουθήσουν τους αρρώστους της Αβινιόν. Από τους δεκαοκτώ γιατρούς στη Βενετία, μόνον ένας είχε απομείνει από το 1348: πέντε πέθαναν από την πανούκλα, και δώδεκα είχαν εξαφανιστεί ή μπορεί να είχαν φύγει από την πόλη.
Ενδυμασία
Κάποιοι γιατροί της πανούκλας φορούσαν ειδική στολή, αν και εικονογραφημένες πηγές δείχνουν ότι φορούσαν ποικιλία ενδυμάτων. Η ενδυμασία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στο Παρίσι το 1619, αλλά αργότερα εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Η προστατευτική στολή αποτελούνταν από ένα βαρύ ύφασμα σαν πανωφόρι που ήταν κερωμένο, μια μάσκα με γυάλινα μάτια και μια μύτη-κώνο σε σχήμα ράμφους για να κρατήσει τις αρωματικές ουσίες και το άχυρο. Συμπληρωνόταν από γάντια, μπότες κι ένα καπέλο με μεγάλη κλίση.
Μερικά από τα αρωματικά υλικά ήταν το βάλσαμο λεμονιού (Melissa officinalis), η μέντα (Mentha spicata L.) φύλλα, καμφορά, γαρίφαλα, λεβάντα, λάβδανο, μύρα, πέταλα από τριαντάφυλλο και στόρακας. Αυτό θεωρείτο ότι προστάτευε το γιατρό από τον μιασματικό αέρα. Το άχυρο παρείχε το φίλτρο για τον “κακό αέρα”. Ένα ξύλινο ραβδί χρησιμοποιείτο για να βοηθήσει το γιατρό στην εξέταση των ασθενών, χωρίς να χρειάζεται να τους αγγίξει. Χρησιμοποιήθηκε, επίσης, ως ένα μέσο για να μετανοήσουν για τις αμαρτίες τους, καθώς πολλοί πίστευαν ότι η πανούκλα ήταν τιμωρία και έτσι ζητούσαν να χτυπηθούν για να τιμωρηθούν για τα παραπτώματά τους.
Δημόσιες υπηρεσίες
Οι γιατροί της πανούκλας υπηρέτησαν ως δημόσιοι υπάλληλοι σε περιόδους επιδημιών, ξεκινώντας με το “Μαύρο Θάνατο” της Ευρώπης στο δέκατο τέταρτο αιώνα. Τα κύρια καθήκοντά τους, εκτός από τη φροντίδα για τα θύματα της πανούκλας, ήταν να καταγράφουν σε δημόσια αρχεία τους θανάτους που οφείλονταν στην επιδημία.
Σε ορισμένες ευρωπαϊκές πόλεις όπως η Φλωρεντία και η Περούτζια, οι γιατροί της πανούκλας κλήθηκαν να κάνουν αυτοψίες, για να βοηθήσουν να προσδιοριστεί η αιτία του θανάτου και το ρόλο που έπαιξε η πανούκλα. Οι γιατροί της πανούκλας έγιναν μάρτυρες σε πολλές διαθήκες τον καιρό της επιδημίας της πανούκλας. Έδιναν επίσης συμβουλές στους ασθενείς τους για τη συμπεριφορά τους πριν από το θάνατο. Αυτές οι συμβουλές διαφοροποιούνταν ανάλογα με τον ασθενή, και μετά το Μεσαίωνα, η φύση της σχέσης ανάμεσα στο γιατρό και τον ασθενή άρχισε να διέπεται από έναν όλο και πιο πολύπλοκο κώδικα ηθικής.
Μέθοδοι
Οι γιατροί της πανούκλας χρησιμοποιούσαν αφαίμαξη και άλλες θεραπείες, όπως την τοποθέτηση βατράχων ή βδελλών στους βουβώνες για να “εξισορροπήσουν το ηθικό”, κάτι που ήταν μια συνηθισμένη πρακτική. Οι γιατροί της πανούκλας δεν μπορούσαν γενικά να αλληλεπιδρούν με το ευρύ κοινό, λόγω της φύσης των δραστηριοτήτων τους και της δυνατότητας διάδοσης της νόσου. Μπορούσαν επίσης να υπόκεινται σε καραντίνα.
Αξιοσημείωτοι γιατροί της πανούκλας κατά τον Μεσαίωνα
Ένας διάσημος γιατρός της πανούκλας που έδωσε ιατρικές συμβουλές σχετικά με τα προληπτικά μέτρα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν εναντίον της πανούκλας ήταν ο Νοστράδαμος. Συμβουλή του ήταν η απομάκρυνση των μολυσμένων πτωμάτων, η εισπνοή καθαρού αέρα, το καθαρό νερό, και η πόση ενός χυμού παρασκευασμένου από αγριοτριανταφυλλιά. Στην Traité des Fardemens δείχνει στο Α’ Μέρος, Κεφάλαιο VIII, ότι ο Νοστράδαμος, επίσης, συνιστούσε να μην αιμορραγεί ο ασθενής.
Σημάδι θανάτου
Κατά το Μεσαίωνα οι άνθρωποι τρομοκρατούνταν αντικρίζοντας αυτό το κοστούμι δήμιου -μια κουκούλα και μια μάσκα που έκρυβε το πρόσωπο. Ένα ένδυμα που σήμαινε ότι ο Μαύρος Θάνατος, η πανούκλα, εγκαταστάθηκε στον τόπο τους, ένα σημάδι επικείμενου θανάτου.
Οι περιπτώσεις της βουβωνικής ή πνευμονικής πανώλης δεν ήταν οι μόνες που ονομάζονταν πανούκλα, και ο λοιμός και άλλες θανατηφόρες επιδημίες είχαν το ίδιο όνομα.
Η μεγαλύτερη πανδημία (Μαύρου Θανάτου) το 1348-1351 ήρθε στην Ευρώπη από τους ναυτικούς Γενουάτες που γύριζαν από την Ανατολή. Σταδιακά μεταδιδόταν η ασθένεια από το ένα πολεοδομικό συγκρότημα στο άλλο.
Η βουβωνική πανώλη εκδηλώνεται σε διόγκωση των λεμφαδένων που γίνονται εξαιρετικά επώδυνοι και σκληροί στην αφή. Οι λεμφαδένες γέμιζαν με πύον και μπορούσαν να ανοίξουν.
Η λειτουργία του ράμφους ήταν για να προστατεύσει το γιατρό από την αποκρουστική μυρωδιά των ασθενών. Οι πλουσιότεροι γιατροί φορούσαν ράμφη κατασκευασμένα από χαλκό.
Σήμερα στην Ιταλία οι περίφημες μάσκες των “γιατρών της πανούκλας” πωλούνται ως τουριστικές.
- Πίνακας: Jacopo Tintoretto – St Roch in the Hospital
