Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
«Γιατί με την έννοια που δίνει η Έντα Γκάμπλερ στην ελευθερία, δεν μπορούσε παρά στη ζωή της να είναι αιχμάλωτη».
Άραγε η Έντα Γκάμπλερ αποτόλμησε να εκλογικεύσει τα πράγματα ή δοκίμασε να δοξάσει την παράνοια, λίγο προτού παραδοθεί ολοσχερώς σε αυτήν; Όταν τοποθετεί το πιστόλι στον κρόταφό της βρίσκεται εκτός σκηνής. Το χέρι της, χέρι αυτόχειρα, οπλίζει. Δεν ακούμε παρά τον κούφιο ήχο που βγαίνει απ’ την κάνη του όπλου. Δικό της όπλο είχε ακουμπήσει ξανά σώμα ανθρώπου. Το γεγονός, πάνω απ’ όλα, είναι αυτό που μετρά, το οποίο είναι αληθινότερο της αλήθειας. Οι πράξεις δεν διαγράφονται, δεν εξανεμίζονται.
Από το 1890, που γράφτηκε το έργο, φαίνεται ότι τίποτα δεν έχει αλλάξει στην κοινωνία και την ανθρώπινη φύση. Η «Έντα Γκάμπλερ» του Ερρίκου Ίψεν, που παρακολουθήσαμε στο θέατρο «Τζένη Καρέζη», σε σκηνοθεσία Δημήτρη Κανέλλου, με την Ελένη Κούστα στον πρωταγωνιστικό ρόλο, είναι ένα κείμενο σημερινό και άμεσο. Ανθρώπινο, σύγχρονο και παντοτινό. Ένα έργο για την έλλειψη επικοινωνίας και για την καχυποψία.
Από την πρεμιέρα του έργου το 1891 στο Μόναχο, στη Γερμανία, μέχρι σήμερα το πρόσωπο της ηρωίδας δεν έπαψε να απασχολεί τους μελετητές του θεάτρου και να αποτελεί ρόλο – φετίχ για τις ηθοποιούς όλης της υφηλίου. Η λίστα με τις διάσημες ηθοποιούς που την ενσάρκωσαν είναι ατελείωτη. Από την Ελεονώρα Ντούζε και την Άλα Ναζίμοβα μέχρι την Ίνγκριντ Μπέργκμαν, την Ιζαμπέλ Ιπέρ, τη Φιόνα Σο, τη Μάγκι Σμίθ, την Ανέτ Μπένινγκ και την Κέιτ Μπλάνσετ.
Άξονας περιστροφής του έργου είναι ο εγκλεισμός, ο εγκλωβισμός των προσώπων σε μια συνθήκη, σε ένα σχήμα και κυρίως η αδυναμία τους να αποδράσουν. Όλα τα πρόσωπα του έργου είναι εγωκεντρικά, εμμονικά, που συνάπτουν σχέσεις επιφανειακές και ιδιοτελείς. Στηρίζουν την ύπαρξή τους στην υπεξαγωγή και την ψευδαίσθηση της αποδοχής και της επιτυχίας. Οι μόνες αδιαμφισβήτητες αλήθειες είναι ο μεγάλος ανεκπλήρωτος έρωτας και η εγκυμοσύνη της Γκάμπλερ, που η ίδια, ως προβληματική προσωπικότητα, αδυνατεί να τις βιώσει.
Η Έντα Γκάμπλερ, γυναίκα από ανώτερη κοινωνική τάξη, αποζητάει στη ζωή το απόλυτο, λατρεύει το ωραίο και προσπαθεί να ζήσει ασυμβίβαστα. Οι συμβιβασμοί που έχει κάνει και ο γάμος της, ο οποίος την αφήνει ανικανοποίητη, δημιουργούν εύλογες αντιδράσεις για έναν χαρακτήρα σαν το δικό της. Έτσι έρχεται σε σύγκρουση με το άμεσο περιβάλλον της και με τον ευρύτερο κοινωνικό της περίγυρο, ενώ βαθμιαία παγιδεύεται μπροστά σε αδιέξοδα, με συνέπεια να οδηγηθεί στην καταστροφή.
Έξι άνθρωποι και ένα μπουκέτο λουλούδια ακολουθούν και κυκλώνουν την Έντα Γκάμπλερ, διεκδικούν λυσσαλέα ένα κομμάτι «ευτυχίας», αφαιρώντας της σταδιακά το οξυγόνο. Σε τι μπορεί να ελπίσει κανείς; Είναι σαν να βλέπεις τους ανθρώπους σήμερα γύρω σου και πόσο προσπαθούν να μη χάσουν ούτε ένα εκατοστό από τη θέση στην οποία βρίσκονται.
Ο φόβος
«Επιτέλους μία πράξη»! Η ατάκα – κραυγή ανήκει στην πιο απολιθωμένα αμετακίνητη, αυτοκαταστροφικά μοναχική, οδυνηρά αδρανή ηρωίδα του παγκόσμιου δραματολογίου, την Έντα Γκάμπλερ. Η κεντρική ηρωίδα του αριστουργήματος του Ίψεν δανείζει στο έργο –καθόλου τυχαία– το πατρικό της ονοματεπώνυμο. Αν και παντρεύεται τον ανώριμο και χαμηλότερου κοινωνικού και οικονομικού στάτους Γιόρκεν Τέσμαν, η ξεπεσμένη πια κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ δεν δέχεται ποτέ να γίνει η Έντα Τέσμαν. Το παρελθόν, με τη μορφή του ανεκπλήρωτου έρωτά της για τον εμπνευσμένο επιστήμονα αλλά αυτοκαταστροφικό Έιλερτ Λέβμποργκ, εισβάλλει με ορμή.
Απωθημένες επιθυμίες, ερωτικά τρίγωνα, η ατέρμονη μάχη των δύο φύλων, κοινωνική υποκρισία, οικονομικές συναλλαγές, εκβιασμοί συνυπάρχουν σε ένα έργο με καταιγιστική πλοκή που μιλά, με σταράτα λόγια, για μια κοινωνία σε κρίση. Μια κοινωνία σαν τη σημερινή.
Μια περίπλοκη προσωπογραφία τιμωρίας σχηματίζεται. Από την επικείμενη μητρότητα -η οποία μένει αδήλωτη- μέχρι το μητρικό κάλεσμα της κλασικής γυναίκας του 19ου αιώνα που ανατρέπεται από τις τάσεις της Έντα. Τάσεις που την εποχή εκείνη θεωρούνταν ανδρικές. Ορφανή από μητέρα, κόρη του πατέρα της, λατρεύει τα όπλα και τα άλογα. Αντίθετα, ο Τέσμαν εμφανίζεται αναθρεμμένος από δύο ανύπαντρες θείες. Ωστόσο, η κοινωνία παρέχει ελάχιστες διεξόδους για τις ανδρικές φιλοδοξίες της Έντα. Έτσι, αναζητά την ανδρική εμπειρία δι’ αντιπροσώπου, του Λέβμποργκ. Με υστερία, με νευρικότητα, με υπερκινητικότητα, η ηρωίδα παγιδεύεται ανάμεσα σε δύο συμβατικές συμπεριφορές. Δηλαδή το φόβο για το σκάνδαλο και την αποστροφή της ενηλικίωσης.
Μια αντίθεση υφίσταται ανάμεσα στην Έντα και τη θεία Γιούλεν, η οποία καλοκάγαθα εξιδανικεύει τη μητρότητα από την πλεονεκτική θέση του ανθρώπου που τη γνώρισε ως θετό κάλεσμα και όχι ως βιολογική αναγκαιότητα.
Η Έντα είναι ένας άνθρωπος μόνος, ευάλωτος και εύθρυπτος, δυσπροσάρμοστος και με ελάχιστα εφόδια, κάτω από μια πανοπλία σκληρότητας, η οποία προκύπτει από φόβο. Έχει το βάρος της κριτικής της κοινωνίας στο πρόσωπό της. Είναι ποτισμένη από φόβο και διαρκώς αμύνεται, με τον πιο αδέξιο και αγενή όμως τρόπο.
Η υπόθεση
Το έργο με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της, του Ερρίκου Ίψεν. Η Έντα είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού, αφελή, καλοπροαίρετου και πράου ακαδημαϊκού. Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της. Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον, έχει κρυφές επιθυμίες οι οποίες δεν μπορούν να εκπληρωθούν. Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα Έλβστεντ, παλιάς συμμαθήτριάς της, η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να υποδυθεί τη μούσα ενός έκλυτου και ωστόσο λαμπρού συγγραφέα, του Έιλερτ Λέβμποργκ, ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός έρωτας της Έντα. Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ, η Έντα κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει. Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια σύγχυση που έρχεται ύστερα από μέθη, κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του καινούργιου του βιβλίου. Η Έντα του δίνει ένα πιστόλι για να διαπράξει μ’ αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία, ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ. Ο Έιλερτ αυτοκτονεί, αλλά κατά λάθος, με μια τυχαία και κωμικοτραγική ενέργεια, μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής. Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα, στη συνέχεια, στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας σκοτεινής φάρσας: «Οτιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και ποταπό». Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα, οι οποίοι έχουν αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του. Από την άλλη έρχεται αντιμέτωπη με τα προνόμια του δικαστή Μπρακ, που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια. Κάνει δε φανερό το σκοπό του να εκβιάσει την Έντα απαιτώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα. Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από τις συνέπειες των πράξεών της, η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στον κρόταφο.
Η κατάπτωση
Τοποθετημένη αυστηρά στο κέντρο του δράματος βρίσκεται η φιγούρα της περίπλοκης, δύσκολης και απρόσιτης αυτής γυναίκας. Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις.
Στην “Έντα Γκάμπλερ” ο Ίψεν συμπυκνώνει με αριστουργηματικό τρόπο την οικονομική, κοινωνική, ηθική, ψυχολογική και συναισθηματική κατάπτωση της ξεπεσμένης αριστοκρατίας, αλλά και την επηρμένη, περιφρονητική, συμπεριφορά της προς κάθε ταξικά κατώτερό της. Η Έντα αναζητά σύζυγο με σκοπό να κερδίσει την κοινωνική και οικονομική αίγλη, καθώς είναι επηρμένη αλλά άφραγκη. Ερωτεύεται τον φτωχό επιστήμονα-συγγραφέα Λέβμποργκ, αλλά επιλέγει να παντρευτεί τον Τέσμαν, με τον όρο να ζήσουν μια πλούσια ζωή. Του δείχνει περιφρόνηση και μίσος, τον κρατά μακριά της.
Με ευχέρεια, ο θεατής θα μπορούσε να μιλήσει για τη ρομαντική τραγικότητα ενός απονενοημένου διαβήματος, ενός παραλογισμού, για το αναπόφευκτο «άδειασμα» μιας ύπαρξης που δεν χωρά σε τούτο τον στενό κόσμο, άρα επιλέγει το επέκεινα…
Συντελεστές
Η μετάφραση της Ράνιας Σταματοπούλου σε ζωντανή και ρέουσα γλώσσα ανέδειξε του βαθύ δραματικό στοιχείο του έργου.
Η εικαστική επιμέλεια του χώρου από τον Κώστα – Ηρακλή Γεωργίου με τις απλές αλλά έξυπνες λύσεις πλούτισε την ατμόσφαιρα της παράστασης.
Με φροντίδα και καλαισθησία έντυσε τους χαρακτήρες η Μαρία Ταυλαρίου.
Η μουσική του Γιώργου Ανδρέου ήταν δραματική και αφαιρετική στα σημεία που έπρεπε. Άψογη η ερμηνεία του τραγουδιού από την πάντα εξαιρετική Κορίνα Λεγάκη.
Κομψότητα και ρυθμό, αρμονία και υψηλή αισθητική είχε η κίνηση της Αντιγόνης Γύρα (Κινητήρας).
Καίριοι οι σκιώδεις φωτισμοί του πολύ καλού Αλέκου Αναστασίου.
Ωραιότατο το εύρημα με την ανθοδέσμη που μεταφέρεται και παρίσταται ως μάρτυρας λόγων και πράξεων.
Ο σκηνοθέτης Δημήτρης Κανέλλος μελέτησε την ουσία του Ίψεν, έδωσε σύγχρονες διαστάσεις στην αυτοκαταστροφική ηρωίδα και καθοδήγησε την παράσταση σε σταθερούς θεατρικούς δρόμους. Το μόνο που με έκανε να αναρωτηθώ ήταν οι έντονα διαπεραστικές φωνές σε κάποια σημεία του έργου.
Ερμηνείες
Τη Δεσποινίδα Γιούλιαν Τέσμαν ερμήνευσε η Μαρία Λιαπίκου, που υπερασπίστηκε τον πολυσύνθετο τύπο της με άνεση, εμπειρία και πειστικότητα. Αποφεύγοντας με υποκριτική δεξιοτεχνία τις παγίδες της γραφικότητας.
Θετική παρουσία και η Μπέρτα της Αντέλας Μέρμηγκα.
Άξιος συμπρωταγωνιστής ο Δημήτρης Αγοράς που υποδύθηκε τον Γιόρκεν Τέσμαν με ισορροπημένη εσωτερικότητα.
Αριστούχος της Δραματικής Σχολής του Εθνικού Θεάτρου και απόφοιτος του τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών, η Ελένη Κούστα τον χειμώνα που μας πέρασε ήταν «Η πιο δυνατή» του Αυγούστου Στρίντμπεργκ. Τώρα δοκίμασε τις δυνάμεις της σε έναν ακόμη μεγάλο ρόλο σκανδιναβικής κοπής. Ως Έντα Γκάμπλερ ξεδίπλωσε το ταλέντο της, αντικατοπτρίζοντας και αντιπροσωπεύοντας το σύμβολο μιας δημιουργικής ισχύος. Μιας ισχύος που κρύβεται μέσα στο σώμα και την ψυχή μιας γυναίκας μένοντας αναξιοποίητο. Η Ελένη Κούστα ήταν δύναμη και χείμαρρος. Λόγος, έκφραση, κίνηση, δραματικές εξάρσεις υποδειγματικές.
Η Βίκυ Χατζοπούλου στο ρόλο της Τέα ήταν μια όμορφη σκηνική παρουσία με ιψενικό ύφος. Είχε άποψη και ένστικτο. Λειτούργησε με πειθαρχία και συναίσθημα. Εξαιρετική η απόδοσή της.
Ο Τάκης Σακελλαρίου έπαιξε με σαφήνεια και σκηνική αυτοκυριαρχία έναν δύσκολο αλλά ωραίο ρόλο, αυτόν του Δικαστή Μπρακ.
Ο Αλμπέρτο Φάις (Έιλερτ Λέβμποργκ) μας χάρισε μιαν εκπληκτική ερμηνεία, τόσο στους υψηλούς τόνους όσο και στους χαμηλούς. Ένας ηθοποιός με τεχνική και έλεγχο, με απλότητα και αλήθεια.
“Έντα Γκάμπλερ”: Ένα έργο για ψυχές βασανισμένες και αινιγματικές που ποθούν μια ευτυχή έξοδο, χώνοντας παράλληλα το νυστέρι του στο υπογάστριο κάθε κοινωνίας και κάθε εποχής. Το βαθύτερο κοινωνικό μήνυμα αλλά και το σκοτεινό κλίμα του ιψενικού δράματος αναδείχτηκε περίτρανα σ’ αυτήν την όμορφη παράσταση του Δημήτρη Κανέλλου με τις θαυμάσιες ερμηνείες και τους ικανότατους συντελεστές.
Ταυτότητα παράστασης
Μετάφραση: Ράνια Σταματοπούλου
Σκηνοθεσία: Δημήτρης Κανέλλος
Art Video – Εικαστική Επιμέλεια Χώρου: Κώστας – Ηρακλής Γεωργίου
Κοστούμια: Μαρία Ταυλαρίου
Μουσική: Γιώργος Ανδρέου
Κίνηση: Αντιγόνη Γύρα (Κινητήρας)
Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου
Στίχοι Τραγουδιού: Θράσος Καμινάκης
Φωτογραφίες: VDouros
Ειδικός Συνεργάτης: Έλσα Κοππάση
Βοηθός Σκηνοθέτη: Ειρήνη Βακάκη
Παίζουν οι ηθοποιοί:
Δεσποινίς Γιούλιαν Τέσμαν: Μαρία Λιαπίκου
Μπέρτα: Αντέλα Μέρμηγκα
Γιόρκεν Τέσμαν: Δημήτρης Αγοράς
Έντα Τέσμαν: Ελένη Κούστα
Κυρία Έλβστεντ: Βίκυ Χατζοπούλου
Δικαστής Μπρακ: Τάκης Σακελλαρίου
Έιλερτ Λέβμποργκ: Αλμπέρτο Φάις
* Η «Έντα Γκάμπλερ» του Ερρίκου Ίψεν σε σκηνοθεσία Δημήτρη Κανέλλου ανέβηκε τον Μάιο στο θέατρο «Τζένη Καρέζη» για 15 παραστάσεις.
