Ο όρος disablism
Ο όρος disablism αποδίδεται στα ελληνικά ως μισαναπηρισμός και η μετάφραση του είναι βασισμένη σε όρους όπως ο μισανθρωπισμός και ο μισογυνισμός. Η ελληνική απόδοση του όρου έχει δώσει η καθηγήτρια Καραγιάννη Γιώτα, ΠΤΔΕ Θεσσαλονίκης, στη μετάφραση του βιβλίου του Mike Oliver (2009) «The politics of disablement». Παρόλο που έχουν περάσει περισσότερα από δέκα χρόνια που έχει γίνει η μετάφραση, ο όρος δεν χρησιμοποιούνταν σε αισθητό βαθμό από ανάπηρους και μη. Ωστόσο, το τελευταία χρησιμοποιείται αρκετά από ατομικότητες (ανάπηρους ή μη) και ΜΜΕ, προκειμένου να χαρακτηριστούν εγκλήματα και γεγονότα, που αποδέκτες είναι ανάπηρα άτομα.
Ο μισαναπηρισμός είναι μια έννοια που τα ακτιβιστικά αναπηρικά κινήματα σημειώνουν εδώ και δεκαετίες και τονίζουν την επιρροή που ασκεί στην αντίληψη των ανάπηρων ως κατώτερα άτομα και πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Αφορά λεκτικές, πρακτικές και συμπεριφορές που δημιουργούν διακρίσεις ανάμεσα στα ανάπηρα και μη ανάπηρα άτομα. Είναι σημαντικό να σημειωθεί σε αυτό το σημείο, ότι μισαναπηριστικά σχόλια και συμπεριφορές μπορεί να γίνονται συνειδητά ή ασυνείδητα, καθώς πολλά από αυτά έχουν περάσει σε κανονιστικά κοινωνικά πρότυπα, τα οποία έχουν εξαπλωθεί ως παθογένεια στις κοινωνικές νόρμες.
Διαβάζοντας αυτό το άρθρο ίσως συνειδητοποιήσετε ότι έχετε υπάρξει μισαναπηριστές ή έχετε λάβει τέτοια σχόλια ή συμπεριφορές ως ανάπηρα άτομα.
Η μορφή του μισαναπηρισμού δεν είναι μόνο μία.
Μπορεί να είναι μια λεκτική προσβολή ή ακόμη και εγκληματική ενέργεια. Ένα παράδειγμα εγκληματικής ενέργειας που βιώσαμε πρόσφατα είναι ο φόνος του Αντώνη Καρυώτη από το πλήρωμα της Blue Horizon στο λιμάνι του Πειραιά. Ενώ ακόμη πιο πρόσφατα, το έγκλημα στη Θεσσαλονίκη με θύμα την 42χρονη συνανάπηρη που σκοτώθηκε από τον ίδιο της τον πατέρα. Τα παραπάνω αποτελούν μισαναπηριστικά εγκλήματα που τα θύματα στοχοποιήθηκαν και τελικά φονεύτηκαν εξαιτίας της αναπηρικής τους ταυτότητας.
Όμως, ο μισαναπηρισμός δεν εμφανίζεται μόνο σε ακραίες μορφές, όπως τα εγκλήματα και οι δολοφονίες. Ασκείται και στην καθημερινότητα με άλλες μορφές. Μια κοινότοπη μισαναπηριστική πρακτική είναι οι λεκτικές εκούσιες ή ακούσιες προσβολές που λαμβάνουν τα ανάπηρα άτομα. Η βάση τους προέρχεται από την εξιδανικευμένη κανονικότητα (ableism). Οι συμπεριφορές αυτές καταπιέζουν, ταπεινώνουν και εξευτελίζουν τα ανάπηρα άτομα ως υπάρξεις.
Ας δούμε μερικά παραδείγματα μικρο-επιθετικότητας που καθορίζονται ως μισαναπηριστικά.
Μια πολύ χρησιμοποιημένη ατάκα είναι η εξής «Έλα μωρέ, όλοι μας είμαστε ανάπηροι με κάποιο τρόπο» ή «Δεν είσαι εσύ ανάπηρος, οι άλλοι είναι στο μυαλό». Αν είσαι ανάπηρος, είναι πολύ πιθανό να έχεις ακούσει και τις δύο εκφράσεις κάποια στιγμή στη ζωή σου. Ενδεχομένως να σου κακοφάνηκαν ή να τις θεώρησες επιτρεπτές ατάκες. Κι όμως δεν είναι! Αποτελούν προσβλητικές μισαναπηριστικές ατάκες, μέσω των οποίων γίνεται άρνηση της ταυτότητας της αναπηρίας ή υποβαθμίζεται η βλάβη και οι συνέπειες που βιώνει το άτομο. Το πραγματικό μήνυμα που μεταφέρουν τέτοιου είδους εκφράσεις είναι: «Υποτιμώ τις σκέψεις και τα συναισθήματά σου ως ανάπηρος, δεν είναι σημαντικά για μένα και ίσως να μην είναι καν αληθινά».
Μια πρακτική που συχνά καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε τα ανάπηρα άτομα είναι η παροχή βοήθειας χωρίς να το έχουμε ζητήσει. Για να μην μπερδευόμαστε, δεν είναι κακό να παρέχεις βοήθεια σε ένα ανάπηρο άτομο, κακό είναι να την παρέχεις χωρίς να σου ζητηθεί, καθώς έτσι αναπαράγεται η αβοηθησία, που ως προκατάληψη κυνηγά τους ανάπηρους, και το μήνυμα «Είσαι ανάπηρος και δεν μπορείς να κάνεις τίποτα χωρίς βοήθεια εξαιτίας αυτού».
Επιπλέον, μια ακόμη συμπεριφορά που είναι συχνή και αφορά την παραβίαση της ιδιωτικότητας του ανάπηρου, είναι η ερώτηση «Τι έχεις πάθει;». Αποτελεί καταπάτηση της ιδιωτικότητας του ατόμου. Αν κάποιος επιθυμεί να μοιραστεί τις προσωπικές πληροφορίες που αφορούν τη βλάβη του, σίγουρα δε θα θέλει να το κάνει με τον κάθε περαστικό που τον σταματάει από περιέργεια στο δρόμο ή και ακόμη με κάποιον που γνωρίζει ελάχιστα. Το κάθε άτομο μπορεί να μοιραστεί ό,τι αφορά τη βλάβη του με όποιο το ίδιο επιθυμεί. Γι’ αυτό αγαπητό συνανάπηρο, την επόμενη φορά που κάποιο αδιάκριτα και απροκάλυπτα σε ρωτήσει «Τι έπαθες;», μπορείς να μην απαντήσεις στην ερώτηση και ιδανικά να το ενημερώσεις ότι η ερώτησή του είναι αδιάκριτη και παραβιάζει την ιδιωτικότητά σου.
Μισαναπηριστική Παθογένεια
Συνεχίζοντας, θα αναφερθούμε στη μισαναπηριστική παθογένεια που αφορά τις «ειδικές ικανότητες» ή «ειδικές ανάγκες» (τελείως ειρωνική χρήση των όρων) των ανάπηρων. Τέτοιες αφορούν την υποβάθμιση ή την υπερτίμηση των αισθήσεων ή των δυνατοτήτων των ανάπηρων, θέτοντας τον είτε ως κατώτερο άτομο είτε ως χαρισματικό. Μετουσιώνονται σε φράσεις όπως: «Οι αισθήσεις σου είναι πιο αναπτυγμένες από αυτές που έχω εγώ». Έτσι μειώνεται η βλάβη του ατόμου και του προσδίδονται χαρακτηριστικά που προσπαθούν να το παρουσιάσουν πιο ιδιαίτερο και χαρισματικό, για να επικαλυφθεί η βλάβη έναντι ενός τάχα ανεπτυγμένου χαρακτηριστικού. Αυτές οι ταμπέλες που τοποθετούνται στους αναπήρους στον βωμό της προστασίας τους ή τις ιδιαίτερης μεταχείρισης προς αυτούς, οδηγούν μόνο σε περιθωριοποίησή τους.
Τα παραπάνω αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα μισαναπηριστικών συμπεριφορών που υιοθετούνται εκούσια ή ακούσια από ανάπηρα ή μη άτομα και χρήζουν εξάλειψης. Για να μπορέσει να καταπολεμηθεί ο μισαναπηρισμός και η εξιδανικευμένη κανονικότητα χρειάζονται ατομικές και συλλογικές προσπάθειες. Προτεραιότητα είναι οι θεσμοθετημένες αλλαγές στις δομές και τις πολιτικές. Σημαντική επίσης είναι η αναπλαισίωση προκατειλημμένων στερεοτυπικών αντιλήψεων που προάγουν αισθήματα λύπησης, μίσους, φόβου ή και ευφημισμού προς τους ανάπηρους.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Oliver, M. (1990b). The politics of disablement. Macmillan.
- Oliver, M. (2009). Αναπηρία και Πολιτική (Έτος έκδοσης πρωτοτύπου, 1990 εκδ.). (Γ. Καραγιάννη , Επιμ., & Θ. Μπεκερίδου, Μεταφρ.) Επίκεντρο.
- Καραγιάννη, Γ., & Κουτσοκλένης, Α. (2023). Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης [Προπτυχιακό εγχειρίδιο]. Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις
- Goodley, D. (2011). Social psychoanalytic disability studies. Disability & Society, 26(6). doi:https://doi.org/10.1080/09687599.2011.602863
- Sue, D. W. (2010). Microaggressions and Marginality Manifestation, Dynamics, and Impact. John Wiley & Sons.
∗Δημοσιεύτηκε στις 10 Νοεμβρίου, 2023 από την Κωνσταντίνα Αλεξανδρίδου
