12.7 C
Athens
Τρίτη 19 Μαρτίου 2024

Ο Χορός ως θεμελιώδες συστατικό στοιχείο στην «Ιφιγένεια εν Αυλίδι»

Των Ειρήνης Αϊβαλιώτου – Παναγιώτη Μήλα

«Πρωταρχικός παράγοντας του αρχαίου θεάτρου θα είναι πάντοτε ο Χορός», έγραφε ο Κάρολος Κουν για το Χορό του αρχαίου δράματος. «Νοηματικά και λεκτικά, ηχητικά και μουσικά, κινησιακά και πλαστικά ο Χορός διαμορφώνει το κλίμα του έργου, φωτίζει τους ήρωες και προβάλλει με το πάθος του τα μηνύματα του ποιητή», συνέχιζε.

Για το λόγο αυτό το catisart.gr, θέλοντας να κάνει ένα αφιέρωμα στον Χορό, επικοινώνησε με τις οκτώ αξιόλογες ηθοποιούς που απαρτίζουν το Χορό της «Ιφιγένειας εν Αυλίδι» του Ευριπίδη σε σκηνοθεσία Θέμη Μουμουλίδη.

Πρόκειται για τις Ιουλία Γεωργίου, Σοφία Κουλέρα, Ειρήνη Λαφαζάνη, Ιωάννα Λέκκα, Λένα Μποζάκη, Αγγελική Νοέα, Δανάη Πολίτη, Βικτώρια Φώτα, τις οποίες και ευχαριστούμε για τη διαφωτιστικότατη συνέντευξη που μας παραχώρησαν, ρίχνοντας φως στη λειτουργία του Χορού.

«Ανάλογα με την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του, ο Χορός παίρνει θέση, εκφράζει συναισθήματα, θρήνο, παράπονο, ταυτίζεται με τον έναν ή τον άλλο ήρωα. Διαφωνεί ή συμφωνεί, επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει, συνδιαλέγεται και συχνά συγκρούεται με τους επώνυμους ήρωες του έργου. Είναι η φωνή ενός ανώνυμου «άλλου», που εκφράζει τη συνείδηση, τα βιώματα και τη μνήμη της ομάδας – πολύ συχνά εκφράζει τα βιώματα των αποκλεισμένων, καταπιεσμένων και ευάλωτων, εκείνων που δεν έχουν συμμετοχή ή εξουσία στην κοινότητα μιας πόλης», επισημαίνουν.

Η «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» του Ευριπίδη, ένα από τα κορυφαία κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, θα παρουσιαστεί στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου στις 19 και 20 Αυγούστου 2022 στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών –Επιδαύρου, ενώ πραγματοποιεί και περιοδεία σε όλη την Ελλάδα.

Στην παράσταση, η σκηνοθετική ανάγνωση επιχειρεί τη δημιουργία δύο διαφορετικών χρονικών επιπέδων. Υπάρχει ο χρόνος του μέλλοντος, όπου διαδραματίζεται για μια ακόμη φορά η ίδια ιστορία, με τους ήρωες να συγκρούονται ανελέητα, σαν τίποτε να μη διδάχθηκαν, και το σύγχρονο παρόν, όπου μια συντροφιά νέων γυναικών (Χορός) συναντιούνται με την ιστορία που γνωρίζουν καλά, και που αυτή τη φορά έρχεται από το μέλλον, σαν εφιάλτης. Όσο προχωρά το έργο, τα δύο επίπεδα συγκλίνουν, καθώς οι νέες γυναίκες του Χορού συνειδητοποιούν ότι ίσως παρακολουθούν σκηνές από το δικό τους μέλλον.

***

Όπως μάς είπαν οι οκτώ ηθοποιοί του Χορού, για τις παρακάτω απαντήσεις οφείλουν ένα μεγάλο ευχαριστώ στην Παναγιώτα Πανταζή η οποία εκτός από την υπέροχη μετάφραση που χάρισε για την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», με τις γνώσεις της βοήθησε να απαντηθούν σωστά οι ερωτήσεις για τον Χορό ως σώμα στο αρχαίο Δράμα.

Την κυρία Πανταζή, ευχαριστούμε κι εμείς από το Catisart για τη συνεργασία και την προσφορά της.

***

Οι απαντήσεις που φιλοξενούμε είναι εκ μέρους όλου του Χορού που κλήθηκε να απαντήσει στις ίδιες ερωτήσεις.

Ο Χορός συνέπασχε με τους ήρωες του αρχαίου δράματος;

*Ο Χορός αποτελεί θεμελιώδες συστατικό στοιχείο του αρχαίου δράματος. Ο προσδιορισμός της ταυτότητάς του είναι μια από τις βασικές προτεραιότητες του δραματικού ποιητή, σφραγίζει την ιδιαιτερότητα της προσέγγισής του και διαμορφώνει το κλίμα του έργου. Η ποικιλομορφία των ρόλων του Χορού στην τραγωδία είναι τόσο μεγάλη, που είναι δύσκολο να προβεί κανείς σε γενικεύσεις σχετικά με τη φυσιογνωμία και τη λειτουργία του. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να εκλαμβάνεται ως ένας ακόμη «υποκριτής», ο οποίος αλληλεπιδρά με τους επώνυμους ήρωες. Αυτή η αλληλεπίδραση μεταξύ Χορού και ηρώων προσδίδει στο αρχαίο δράμα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του.
Ανάλογα με την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του, ο Χορός μπορεί να λειτουργεί πιο αποστασιοποιημένα και κριτικά, ως παρατηρητής – σχολιαστής, ή να εμπλέκεται συναισθηματικά, να συμπάσχει, να οργίζεται, να υπερασπίζεται ή να συγκρούεται. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι Χορευτές δεν συμπάσχουν απλώς, αλλά κατέχουν πρωταγωνιστικό ρόλο, είναι οι ίδιοι πάσχοντα πρόσωπα, ή η τύχη τους είναι άμεσα συνδεδεμένη με τους ήρωες και τα γεγονότα.
Στην «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», οι γυναίκες του Χορού διασταυρώνονται σχεδόν τυχαία με τους ήρωες και αρχικά παρακολουθούν ως θεατές την ιστορία, αλλά σταδιακά εμπλέκονται συναισθηματικά, συμπάσχουν και ταυτίζονται με την ηρωίδα, ακολουθώντας τη διαδρομή της από την αθωότητα και την αφέλεια στη βίαιη ωρίμανση.

Ποια η σχέση του Χώρου με το Χορό;

*Η λέξη «χορός» φαίνεται πιθανό να συγγενεύει ετυμολογικά με το «χώρος» – ενδέχεται ο όρος να σήμαινε αρχικά τον χώρο όπου χόρευαν και αργότερα έφτασε να σημαίνει το σύνολο των χορευτών καθώς και τις κινήσεις και το τραγούδι τους.
Επιπλέον, στην τραγωδία η φυσιογνωμία του Χορού καθορίζεται πολύ συχνά με αναφορά στον χώρο της δράσης. Στην “Ιφιγένεια εν Αυλίδι”, για παράδειγμα, ο Χορός συγκροτείται από νεαρές γυναίκες, οι οποίες περνούν από την πατρίδα τους, τη Χαλκίδα, στην Αυλίδα για να απολαύσουν το θέαμα του ελληνικού στρατού, που έχει συγκεντρωθεί εκεί. Περιγράφουν μάλιστα στην Πάροδο όσα είδαν, δίνοντας έτσι τη «μεγάλη εικόνα» του ελληνικού στρατοπέδου, που είναι ο χώρος της δράσης της τραγωδίας.

Ποια η σχέση της όρχησης με το Χορό;

*Ετυμολογικά, ο Χορός συνδέεται περισσότερο με την «όρχηση» (ό,τι δηλαδή εμείς σήμερα αποκαλούμε χορό) παρά με το τραγούδι. Ουσιαστικά όμως η ποίηση, η μουσική και η όρχηση αποτελούσαν την τριπλή όψη μιας ενιαίας τέχνης.
Ο Χορός είναι κληρονομιά του αρχαίου δράματος αφενός από την τελετουργία, αφετέρου από τη λυρική και χορική ποίηση, η οποία συνδύαζε το μέλος -το τραγούδι- με την όρχηση.
Στο δράμα ο Χορός εκφραζόταν και με διάφορους άλλους τρόπους (ρυθμική απαγγελία, διάλογο, κίνηση εντός της ορχήστρας και μεγαλύτερη ή μικρότερη συμμετοχή στη δράση κατά τη διάρκεια των σκηνών), όμως το μέλος και η όρχηση παρέμειναν βασικά εκφραστικά μέσα του δραματικού Χορού ως σώματος.
Σήμερα η όρχηση, αυτό το σημαντικό στοιχείο του αρχαίου δράματος, που κατάγεται από την τελετουργική του ρίζα, προσεγγίζεται μόνο από έμμεσες πηγές, όπως οι παραστάσεις αγγείων. Έτσι η κίνηση του Χορού αποτελεί ένα πεδίο ελεύθερου και γόνιμου πειραματισμού.
Στην παράσταση της «Ιφιγένειας εν Αυλίδι», η κίνηση του Χορού άλλοτε λειτουργεί σε διαλεκτική σχέση με το κείμενο, άλλοτε εκφράζει τη συγκινησιακή φόρτιση των μελών του, ενσωματώνοντας στοιχεία όρχησης και τελετουργίας.

Τι κοινό έχουν Δήμος και Χορός;

*Το χορικό στοιχείο παραπέμπει στις καταβολές του δράματος (κοινωνικές, τελετουργικές και καλλιτεχνικές). Οι χορικές παραστάσεις αποτελούσαν ορόσημα στη ζωή της κοινότητας, της πόλεως. Τελούνταν σε γάμους, κηδείες, θρησκευτικές ή άλλες γιορτές. Σ’ αυτές τις στιγμές ο Χορός αποτελούσε καθρέφτισμα της κοινότητας. Η δράση του εξέφραζε το σύνολο και αποσκοπούσε στο όφελος του συνόλου. Έτσι, ο τραγικός Χορός συνδέεται με το στοιχείο του Δήμου, καταρχάς μέσω των καταβολών του.
Επιπλέον, όπως ο Δήμος, έτσι και ο Χορός της τραγωδίας συνιστά μια συλλογικότητα. Σε κάποιες τραγωδίες ο Χορός εκπροσωπεί την κοινότητα, τον δήμο ή το συμβούλιο των γερόντων μιας πόλης, άλλοτε πάλι μια ομάδα ανθρώπων (γυναικών, δούλων, αιχμαλώτων πολέμου, ξένων) με πιο περιφερειακό ή περιθωριακό ρόλο.
Σε κάθε περίπτωση, ο Χορός συνιστά μια ομάδα ανθρώπων, που κινούνται οριακά ανάμεσα στα πρόσωπα του δράματος και τους θεατές (δηλαδή την κοινότητα της πόλεως), ανάμεσα στον μυθολογικό κόσμο του έργου και στον κόσμο του πολιτικού, κοινωνικού και ιστορικού πλαισίου του έργου. Αυτό δεν σημαίνει ότι εκφράζουν την κοινή γνώμη ή τις αξίες της πόλης, ή ότι αποτελούν τον «ιδεώδη θεατή», σίγουρα όμως επηρεάζουν αποφασιστικά τον τρόπο με τον οποίο το κοινό προσλαμβάνει τα δρώμενα. Μέσω της συλλογικότητας του Χορού, οι εσωτερικές συγκρούσεις των προσώπων και τα ανεπανόρθωτα γεγονότα ανάγονται σε συλλογικό βίωμα. Αυτό που συμβαίνει, εκτός από τις επιπτώσεις στους ήρωες, αλλάζει και τους ίδιους τους χορευτές, όπως ακριβώς συμβαίνει με τις γυναίκες του Χορού στην παράσταση της «Ιφιγένειας εν Αυλίδι».

Ποιο ρόλο έπαιζε το προσωπείο που φορούσαν τα μέλη του Χορού της αρχαίας τραγωδίας ή κωμωδίας;

*Το προσωπείο σχετίζεται με το παιχνίδι της μεταμόρφωσης, που βρίσκεται στην καρδιά του θεάτρου. Τόσο στον Χορό όσο και στους ήρωες, το προσωπείο δηλώνει το φύλο, την ηλικία, την κοινωνική θέση, το επάγγελμα, την εθνικότητα, ακόμη και την ψυχοσύνθεση.
Ειδικότερα, στην περίπτωση του τραγικού Χορού, τα πανομοιότυπα προσωπεία και κοστούμια των μελών του εξυπηρετούν τη λειτουργία του ως ομοιογενούς, αδιαχώριστου συνόλου.

Ποιον αντιπροσωπεύει ο κορυφαίος του Χορού;

*Ο κορυφαίος, δηλαδή ο προεξάρχων του Χορού, αντιπροσωπεύει το «σώμα» του Χορού και είναι εκείνος που συνδιαλέγεται με τους υποκριτές. Ο Χορός συμμετέχει στα δρώμενα μέσω του κορυφαίου.

Πόσο απαραίτητη είναι η ομοιόμορφη ενδυμασία στον Χορό;

*Η ομοιόμορφη ενδυμασία, όπως και το πανομοιότυπο προσωπείο, εξυπηρετούσε το ομοιογενές και αδιαχώριστο του Χορού, τη δημιουργία συνόλου και όχι αθροίσματος. Σ’ αυτό συνέτειναν και οι εκφραστικοί τρόποι (μέλος, όρχηση), οι οποίοι επιβάλλουν συντονισμό και ομοιογένεια.

Ποια είναι η συμμετοχή των μελών του Χορού στην πλοκή του έργου;

*Η συμμετοχή του τραγικού Χορού στην πλοκή είναι γενικά περιορισμένη. Σπανίως δρα αποφασιστικά ή προβαίνει σε ενέργειες που προωθούν την εξέλιξη της ιστορίας. Όμως η στάση του και οι σχέσεις που αναπτύσσει με τους επώνυμους ήρωες, φωτίζουν τα πρόσωπα και τα γεγονότα. Τα σχόλιά του, τα μυθολογικά παραδείγματα που ανασύρει και το μυθολογικό παρελθόν, στο οποίο συχνά ανατρέχει, παρέχουν τα απαραίτητα «συμφραζόμενα», τα πλαίσια μέσα στα οποία εντάσσονται τα δρώμενα, προκειμένου να γίνουν κατανοητά. Ειδικά στην «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», ο Χορός «κυκλώνει» τη δράση όχι μόνο με αναδρομές στο μυθολογικό παρελθόν, αλλά και με προβολές στο μυθολογικό μέλλον – «βλέποντας» τη σκηνή της άλωσης της Τροίας.

Τα μέλη του χορού εκφράζουν τη γνώμη τους; Διαφωνούν ή συμφωνούν; Επιδοκιμάζουν ή αποδοκιμάζουν;

*Ανάλογα με την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του, ο Χορός παίρνει θέση, εκφράζει συναισθήματα, θρήνο, παράπονο, ταυτίζεται με τον έναν ή τον άλλο ήρωα. Διαφωνεί ή συμφωνεί, επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει, συνδιαλέγεται και συχνά συγκρούεται με τους επώνυμους ήρωες του έργου. Είναι η φωνή ενός ανώνυμου «άλλου», που εκφράζει τη συνείδηση, τα βιώματα και τη μνήμη της ομάδας – πολύ συχνά εκφράζει τα βιώματα των αποκλεισμένων, καταπιεσμένων και ευάλωτων, εκείνων που δεν έχουν συμμετοχή ή εξουσία στην κοινότητα μιας πόλης.

Ο Χορηγός – τα αρχαία χρόνια – πόσο απαραίτητος ήταν; Η συμβολή του επηρέαζε τα δρώμενα;

*Οι παραστάσεις του αρχαίου δράματος είχαν το χαρακτήρα δημόσιων θεαμάτων -με τη μορφή δραματικών αγώνων- τα οποία διοργάνωνε η πόλη και απευθύνονταν στον αθηναϊκό λαό. Ο Χορηγός ήταν ο εύπορος πολίτης, ο οποίος αναλάμβανε, για λογαριασμό της πολιτείας, όλα τα έξοδα της παράστασης, την ευθύνη της επιλογής των χορευτών και των συντελεστών, καθώς και του συντονισμού, της προετοιμασίας και των δοκιμών. Αναλάμβανε δηλαδή, όπως θα λέγαμε σήμερα, τη χρηματοδότηση και την παραγωγή μιας παράστασης.
Οι δραματικοί αγώνες αποτελούσαν μια από τις ύψιστες εκδηλώσεις της Αθηναϊκής πολιτείας γι’ αυτό και η «χορηγία» περιβαλλόταν από ιδιαίτερο κύρος – ο χορηγός ήταν περίοπτο πρόσωπο που τιμούσε τον εαυτό του όσο και τη φυλή του. Η τιμή αυτή ήταν και το μοναδικό αντιστάθμισμα της πολιτείας προς τον χορηγό για την προσφορά του.
Η «χορηγία» (όπως και οι άλλες «λειτουργίες») ήταν ένας τρόπος μεταφοράς πόρων από τον ιδιωτικό τομέα προς την πολιτεία και το κοινωνικό σύνολο (μια έμμεση φορολογία των εύπορων Αθηναίων), προκειμένου να ενισχυθούν οι τέχνες και ο πολιτισμός και να απολαμβάνουν όλοι, χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς, το θέατρο, ως δημόσιο αγαθό.

Ποια είναι τα ερωτήματα που θέτει η «Ιφιγένεια εν Αυλίδι»;

*Η «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» θίγει θέματα και θέτει ζητήματα που αφορούν σε όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής: ο έρωτας, η βία στις διάφορες εκφάνσεις της (πόλεμος, εμφύλια διαμάχη, διαπροσωπικές σχέσεις), ο γάμος, η οικογένεια, η εξουσία, η θυσία και ο ηρωισμός, η φιλοδοξία και η δόξα, η επιδίωξη του κέρδους, ο πατριωτισμός, η δύναμη της μοίρας και η ευθύνη για τις πράξεις και τις επιλογές μας…
Τι θυσιάζουμε και σε ποιους βωμούς;
Πώς επενδύεται με πατριωτική ρητορική ένας επεκτατικός πόλεμος;
Πώς ορίζεται και σε τι συνίσταται ο ηρωισμός ή η δόξα;
Πώς μετατρέπεται ο λαός σε όχλο;
Πώς σχετίζεται ο έρωτας ή ο γάμος με τον πόλεμο; Πώς γίνονται οι σχέσεις μας πεδία μάχης;
Πόσο βαθιά είναι ριζωμένο μέσα μας το ένστικτο της βίας;

***

Διαβάστε επίσης:

Την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» του Ευριπίδη σκηνοθετεί ο Θέμης Μουμουλίδης σε Επίδαυρο και περιοδεία

Σχετικά άρθρα

Κυνηγήστε μας

6,398ΥποστηρικτέςΚάντε Like
1,713ΑκόλουθοιΑκολουθήστε
713ΑκόλουθοιΑκολουθήστε


Τελευταία άρθρα

- Advertisement -