Πάνω: Ο Ελβετός αρχαιολόγος Paul Collart και η γυναίκα του Madeleine, στη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών, τη δεκαετία του ’20.
Της Αμέλιας Παρώδη (*)
(*) Ή αλλιώς: Σοφία Πελοποννησίου-Βασιλάκου.
(**) Αφιερωμένο στον Εμμανουήλ, τον Δημήτρη και την Έμμα.
(***) Ευχαριστίες στην Κωνσταντίνα και στην Ξένη.
Τα χρόνια του Μεσοπολέμου τα πέρασα σε μια γραφική πόλη της Μεσογείου. Ό άντρας μου μόλις είχε διοριστεί στη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή των Αθηνών. Ήμασταν νέοι και ερωτευμένοι και εκεί, μακριά από όλους, μπορούσαμε να είμαστε ελεύθεροι.
Περπατούσα στο δρόμο και πέταγα! Το κάθε τι στην Αθήνα με γέμιζε χαρά. Αχ, πώς μύριζαν οι δρόμοι από τα γιασεμιά. Τα σπίτια στο κέντρο της πόλης φτιαγμένα με καλαισθησία, ψηλοτάβανα, με έναν αέρα αρχοντικό, μας πρόσφεραν αξέχαστες βραδιές συναναστροφών.
Μα πιο πολύ από όλα αγαπούσα το σπίτι μας. Κάθε δωμάτιο μια ιστορία. Το αγαπημένο μου ήταν το πράσινο δωμάτιο με τις βιβλιοθήκες μέχρι το ταβάνι και τα παλιά έπιπλα. Εκεί περνούσα δυο ώρες κάθε απόγευμα, χωμένη σε μια γαλάζια πολυθρόνα και μετά φρόντιζα τον κήπο με το φοίνικα στη μέση και με τα λουλούδια που άνθιζαν όλο το χρόνο. Ρόδα, βασιλικοί, χρυσάνθεμα, δειλινά, μια τριαντάχρονη Wisteria Floribunda μας χάριζε σκιά και κάθε Λαμπρή μας ξεσήκωνε με το χρώμα και το άρωμα των λουλουδιών της.
Τη ζωντάνια εκείνης της εποχής δεν την ξαναζήσαμε ποτέ. Ατέλειωτες συζητήσεις γεμάτες ελπίδες για έναν κόσμο που πιστεύαμε ότι θα αλλάξει προς το καλύτερο. Ο πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε τελειώσει και εμείς είχαμε επιζήσει. Όλα ήταν εφικτά.
Ο άντρας μου είχε ενεργό ρόλο στις ανασκαφές που γίνονταν στις Μυκήνες και βοηθούσε το έργο του διευθυντή της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής, του Alan Wace. Μου άρεσε να πηγαίνω μαζί του στην ανασκαφή. Να περπατάω μέσα στα αρχαία χαλάσματα και να σκέπτομαι τις περιπέτειες του Αγαμέμνονα και των Ελλήνων που τον ακολούθησαν στην Τροία. Ποτέ δεν θα μπορέσω να καταλάβω τι τον έπεισε να «θυσιάσει» την κόρη του και τι το καλό υπάρχει στους πολέμους, αλλά αυτά φαντάζομαι είναι θέματα που για εμάς τις μανάδες θα μείνουν για πάντα ακατανόητα. Μια μέρα που βοηθούσα στην ανασκαφή και καθάριζα το χώμα, βρήκα και τον πρώτο μου θησαυρό! Έναν γαλάζιο κυλινδρικό σφραγιδόλιθο που είχε πάνω του σκαλισμένα μικρά ελάφια! Θεωρήθηκε καλός οιωνός και θυμάμαι ακόμα τη συγκίνηση που αισθάνθηκα όταν τον κράτησα στα χέρια μου. Τόσο μικρό αντικείμενο και διασώθηκε για χιλιάδες χρόνια μέχρι να το βρω. Πώς θα ήθελα να ξέρω την ιστορία του, τον τεχνίτη που το έφτιαξε, τον άρχοντα που το παρήγγειλε!
Τον περισσότερο καιρό τον περνούσαμε στην Αθήνα. Eκείνη την εποχή διατηρούσα στενή φιλία με την Εύα Πάλμερ και την Πηνελόπη Δέλτα.
Τις θαύμαζα και τις δύο. Με την Εύα μιλάγαμε για τα σχέδια που έκανε με τον Άγγελο Σικελιανό για τις Δελφικές Εορτές και εκείνη με μάθαινε να υφαίνω.
Η Εύα ήταν από τα πιο συναρπαστικά πλάσματα που συνάντησα τα χρόνια εκείνα. Στάθηκε πάντα ειλικρινής στον τρόπο που ζούσε τη ζωή της, στην αγάπη της σε εκείνον τον ανεμοστρόβιλο, όπως έλεγε τον ποιητή της, και απόλυτα δοσμένη στον κοινό τους σκοπό. Έτσι πορεύτηκε θυσιάζοντας τα πάντα. Όσο θυμάμαι τα κοστούμια για τις Ικέτιδες του Αισχύλου, που είχε φτιάξει, υποκλίνομαι στη θέλησή της και στην πίστη της στο όλο εγχείρημα. Χάρη σε εκείνη, κάποτε κατόρθωσα να υφάνω ένα μαύρο μεταξωτό φόρεμα, που το φόραγα με μια ασημένια πόρπη. Υπάρχει ακόμη!
*
Με τη Δέλτα έμαθα να αγαπώ την Ελλάδα. Τι πίστη που είχε αυτή η γυναίκα για την πατρίδα της και πόσο δύσκολη ήταν η ζωή της! Λάτρευα τα βιβλία της αν και τα διάβαζα με δυσκολία λόγω της γλώσσας. Όσο μου επέτρεπαν οι γνώσεις μου στα αρχαία ελληνικά μπορούσα να καταλάβω τις ιστορίες της και να τις διηγηθώ με τη σειρά μου στη μικρή μου κόρη. Τι δυνατή που ήταν η Πηνελόπη για να μπορεί να δημιουργεί ολόκληρους κόσμους με τα βιβλία της, να προσπαθεί να βοηθήσει όσους ένιωθε ότι είχαν την ανάγκη της παρόλη την κακή της υγεία και τη διαρκή θλίψη για το χαμό του αγαπημένου της! Τα απογεύματα που περάσαμε μαζί και τα λόγια της, μου χάραξαν τη σκέψη. Ήμουν στη Γενεύη όταν έμαθα τον γενναίο αποχαιρετισμό της από μια ζωή που δεν ήθελε πια και δεν πέρασε μέρα που να μην τη σκεφτώ.
Στις Ελληνίδες φίλες μου προστέθηκε η Ασπασία Χέλμη, η περίφημη Spatch, η μετέπειτα γυναίκα του Γιώργου Κατσίμπαλη με την οποία περπάταγα με τις ώρες σε όλη την Αθήνα και η Ιωάννα Τσάτσου. Η Ιωάννα με πήγαινε να ακούσω τους δίσκους τζαζ, που είχε ο αδελφός της Γιώργος Σεφέρης, και -αν ήμουν τυχερή- και το τελευταίο του ποίημα. Στην αρχή δεν καταλάβαινα τη γλώσσα αλλά μου άρεσε η φωνή και το βλέμμα του.
*
Πριν από λίγους μήνες διάβασα μια μετάφραση του Παντούμ και θυμήθηκα πως τον είχα ακούσει ένα δειλινό να το διαβάζει. Ακόμα αναπολώ τους τελευταίους στίχους:
Σαν τι να προσμένει να πέσει η γαλήνη;
Σ’ ανθρώπους κλειστούς που μετρούν τον καημό τους
δεν είναι ουρανός μηδέ αγγέλου ευφροσύνη
τ’ αστέρια κρατούν έναν κόσμο δικό τους.
*
Από τις δυνατές αναμνήσεις της εποχής παραμένει η μέρα που επισκέφτηκα, χάρη στην Ασπασία, μια γειτονιά στην Κοκκινιά, στην οποία έμεναν οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Μικρά ασβεστωμένα σπιτάκια γεμάτα γλάστρες στην αυλή τους, απεγνωσμένα πρόσωπα και χαρούμενα παιδιά, που έτρεχαν ξυπόλυτα στους χωμάτινους δρόμους. Τους πήγαινε συχνά τρόφιμα και ήξερε κάποιες οικογένειες. Μας φίλεψαν και μας μίλησαν για το πώς γλίτωσαν από τη σφαγή, για τις κακουχίες του ταξιδιού και για το πόσο δύσκολο ήταν να ξαναρχίσουν τη ζωή τους σε μια χώρα που τη θεωρούσαν πατρίδα τους αλλά ένιωθαν ξένοι και που οι περισσότεροι τους αντιμετώπιζαν με καχυποψία και σαν αναγκαίο κακό. Λες και έφταιγαν εκείνοι που μέσα σε μια στιγμή έχασαν τα πάντα, τα σπίτια, τις περιουσίες, τους δικούς τους… Από τότε πήγαινα συχνά και άκουγα τις ιστορίες τους και τον καημό τους για τη χαμένη αλλά και για την αφιλόξενη πατρίδα που ζούσαν. Τους θυμάμαι αυτούς τους ανθρώπους. Μια περηφάνια που νικούσε την πίκρα τους, μια αποφασιστικότητα αλλά και μια ελπίδα, κόντρα σε κάθε λογική. Οι άνθρωποι της μνήμης και της δύναμης, όπως τους ονοματίσαμε με τον καιρό!
Από εκείνα τα χρόνια θυμάμαι ακόμα την εποχή που οργανώθηκε μέσα σε ένα πλοίο που ερχόταν από τη Μασσαλία στον Πειραιά ένα συνέδριο αρχιτεκτονικής και τις συζητήσεις που συνεχίστηκαν στην Αθήνα. Τότε συνδεθήκαμε περισσότερο με τον Γιώργο Κατσίμπαλη και τους φίλους του, μια φασαριόζικη παρέα από ποιητές, λογοτέχνες και άλλους που ο Γιώργος διατυμπάνιζε όλη την ώρα πως μια μέρα θα δοξάσουν τη μικρή του χώρα.
*
Θέλω να μιλήσω για τον Γιώργο… Τι άνθρωπος! Ίσως ο πιο φωνακλάς που γνώρισα ποτέ! Του άρεσε να μας απαγγέλλει τους στίχους του αγαπημένου του Κωστή Παλαμά, αλλά και να διηγείται τις πιο απίθανες ιστορίες που άκουσα ποτέ. Όλοι αγαπούσαν τον Γιώργο και τα καμώματά του και εκείνος δε δίσταζε να διαθέτει τα ανάλογα κονδύλια για να εκδίδει λογοτεχνικά περιοδικά και να κάνει ό, τι πίστευε πως θα βοηθούσε την προβολή της χώρας του και των πνευματικών της ανθρώπων που θα αποτελούσαν πρότυπο και για τους υπόλοιπους.
Οι περισσότεροι τον θεωρούσαν αρκετά πλούσιο, για να κάνει το κέφι του όπως έλεγαν αλλά εγώ ήξερα από την Ασπασία πως υπήρχαν φορές που δυσκολευόταν να τα βγάλει πέρα. Ήταν δύσκολες εποχές, η οικονομική κρίση είχε πλήξει και την Αθήνα, κάποια ακίνητα της οικογένειάς του έμεναν ξενοίκιαστα και όμως ο Γιώργος προτιμούσε να στερήσει πράγματα από τον εαυτό του, παρά να πάψει να προσφέρει σε αυτούς που πίστευε ότι αξίζουν. Άρχοντας πραγματικός, από τους λίγους!
*
Θυμάμαι μια μέρα, μας κάλεσε στο αρχοντικό στην Όθωνος και ακούσαμε τον πατέρα του να απαγγέλλει τους στίχους του Ομάρ Καγιάμ που είχε μεταφράσει ο ίδιος. Ήταν συγκλονιστικός ο Κωνσταντίνος Κατσίμπαλης, μα η παρουσία του επισκίαζε τον Γιώργο, ο οποίος πέρασε όλο το βράδυ σιωπηλός να τον κοιτάζει με θαυμασμό.
*
Από εκείνη τη νύχτα αγάπησα τα Ρουμπαγιάτ και ακόμα θυμάμαι μερικούς στίχους και τους ψιθυρίζω στον Paul τα βράδια που μοιραζόμαστε τις σκέψεις μας:
Για να τα πούμε παστρικά χωρίς καμιά παραβολή,
Σκακιού κομμάτια είμαστε εμείς όπου μας παίζουν οι Ουρανοί˙
Κι έτσι περνούν την ώρα τους απάνω μας σκυμμένοι,
Κι ύστερα πάμε αραδιαστά στου Μηδενός μες στο κουτί.
*
Λίγο προτού πλησιάσουν απειλητικά τα σύννεφα του δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου ήρθε και ο φίλος μας, ο Henry Miller, και βγαίναμε όλοι μαζί. Οι βραδιές στη Μαγκουφάνα, η μυρωδιά από τα πεύκα καθώς ανηφορίζαμε προς το περίφημο Τριανέμι, όπως το έλεγε ο Γιώργος, οι περίπατοι στα Αναφιώτικα, οι εκδρομές σε αρχαίους τόπους που ζωντάνευαν τα διαβάσματα των παιδικών μου χρόνων, στάθηκαν πάντα πολύτιμοι θησαυροί στο παλάτι της μνήμης μου. Πόσο χαίρομαι που απαθανάτισα κάποιες στιγμές με τη φωτογραφική μηχανή που μου είχε χαρίσει ο άντρας μου.
*
Από τις στιγμές που θα μου μείνουν αλησμόνητες είναι εκείνο το βράδυ, που ο Γιώργος μας έσυρε όλους με το ζόρι κυριολεκτικά στη Ακρόπολη και προσπαθώντας να μας πείσει ότι είχε ξημερώσει, άρχισε να κακαρίζει! Μα ναι, καλά θυμάμαι… είχε βάλει στοίχημα ο αθεόφοβος και αποφάσισε να ξεσηκώσει όλα τα κοκόρια της Αθήνας που σύντομα άρχισαν να διαλαλούν και αυτά με τη σειρά τους τον ερχομό της καινούργιας μέρας και ας ήταν ακόμα μεσάνυχτα!
Η ζωή μας τα χρόνια αυτά, είχε μια αλήθεια που δεν την ξαναβρήκα από τότε που φύγαμε. Φτωχιά χώρα η Ελλάδα, με πληγές ανοιχτές και λαθεμένες πολιτικές που βασάνιζαν την καθημερινότητα των ανθρώπων της, αλλά με μια ομορφιά και ένα φως που σε έκανε να νιώθεις άθελά σου ευτυχισμένος. Οι άνθρωποι που γνωρίσαμε ανοιχτόκαρδοι και ελεύθεροι παρόλη τη ένδεια, ειδικά στα χωριά που επισκεφτήκαμε.
*
Απέραντη θάλασσα οι αναμνήσεις μου από εκείνα τα χρόνια, που τελείωσαν ξαφνικά όταν νιώσαμε τον πόλεμο να πλησιάζει. Αναγκαστήκαμε να φύγουμε λόγω της Εβραϊκής καταγωγής μου αλλά κράτησα επαφή με τους Έλληνες φίλους μου όσο μπορούσα. Τα χρόνια που ακολούθησαν ήταν φοβερά και ακόμα χειρότερα τα χρόνια του Εμφυλίου. Δεν ξαναγύρισα ποτέ στην Ελλάδα, αλλά κάθε νύχτα περπατάω στους δρόμους της Αθήνας, στις Μυκήνες, στην Αμοργό και στους στίχους των ποιητών της.
ΥΓ. Τα πρόσωπα που αναφέρονται στο κείμενο είναι πραγματικά αλλά τα όσα περιγράφονται ανήκουν αποκλειστικά στις ονειροφαντασίες της Α.Π.
