Γράφει η Ειρήνη Αϊβαλιώτου
Τι μπορεί να σημαίνει στη συλλογική μνήμη μίας, ή και περισσότερων γενιών, αλλά και στη σημερινή, καθημερινή πρακτική το Πολυτεχνείο;
Πενήντα χρόνια μετά την εξέγερση του Νοέμβρη του ’73, το Πολυτεχνείο συνεχίζει να εμπνέει, να προβληματίζει και να θέτει ερωτήματα. Όχι μόνο για το τότε, αλλά και για το σήμερα και το αύριο.
Μισός αιώνας… Στον απόηχο του Μάη του 1968, αρθρώνει δυναμικά λόγο στην Ελλάδα της Δικτατορίας το φοιτητικό κίνημα. Η διαμαρτυρία των νέων αλλά και μέρους της ελληνικής κοινωνίας που στάθηκε δίπλα τους ξέσπασε ως φυσική και αυθόρμητη ανάγκη αντίδρασης στον αυταρχισμό και κλιμακώθηκε σε τρεις ανεπανάληπτες μέρες διεκδίκησης και ιδεολογικών ζυμώσεων, αλλά κυρίως ομοψυχίας. Τι σημαίνει για μας σήμερα αυτό το συλλογικό βίωμα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης;
Μαθήτρια της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης τότε, με φοιτητές που έπαιξαν ρόλο στις εξελίξεις, στον οικογενειακό και κοινωνικό περίγυρο, βιώνοντας την εφηβεία κοντά σε έναν κύκλο ανθρώπων που βρίσκονταν σε μια πλήρη ρήξη με αυτό που λεγόταν Εθνοσωτήριος 21η Απριλίου 1967 (το πραξικόπημα που βαπτίστηκε από τους επίορκους αξιωματικούς «εθνοσωτήριος επανάσταση»), ανθρώπων που θεωρούσαν ηθικά επιβεβλημένη την υποστήριξη σε αυτούς που το επίσημο κράτος θεωρούσε ως τρομοκράτες γιατί βρίσκονταν σε ευθεία σύγκρουση με τους φορείς της εξουσίας, έχω πολλές αναμνήσεις από εκείνες τις ηχηρά αλησμόνητες μέρες.
Δύο πράγματα, παρ’ όλα αυτά, μου έρχονται πρωτίστως στο μυαλό όταν σκέπτομαι το Πολυτεχνείο, ένα πρόσωπο και μία λέξη: Το πρόσωπο είναι η «μικρή Αντιγόνη» [Πόπη Βουτσινά] και η λέξη ο Αυθορμητισμός. Αυθορμητισμός γιατί το Πολυτεχνείο ήταν πάνω απ’ όλα μια εξέγερση αυθόρμητη και πολυσυλλεκτική.
Όσο για τη «μικρή Αντιγόνη», τη θυμάμαι πάντα πολύ ζωντανά. Θυμάμαι την Πόπη με το εγκάρδιο αλλά μαζί και ελαφρά συγκρατημένο χαμόγελο και το διεισδυτικό βλέμμα, που σε μετρούσε και σε ζύγιζε, μάλλον ενστικτωδώς παρά από πρόθεση, από άμυνα, από σθεναρή αντίσταση – κι ας ήταν δεύτερη φύση της τότε.
Γιατί το «τότε» ήταν λίγο μετά την πτώση της δικτατορίας, όταν η μικροκαμωμένη Πόπη κουβαλούσε ήδη ολόκληρη περιουσία αγώνων και διώξεων –αγώνων που δεν τους εγκατέλειψε άλλωστε ποτέ.
Για την Πόπη Βουτσινά, αισθάνομαι πολύ λίγη να γράψω. Για αυτή τη δυνατή, γενναία, αδούλωτη ψυχή, το ασυμβίβαστο και περήφανο κορίτσι, που γνώρισα, συνεργάστηκα και θαύμασα, τη «μικρή Αντιγόνη» του Μαρωνίτη. Θα παραθέσω μόνο αυτούσιο ένα μέρος από την ιστορική επιφυλλίδα του εμβληματικού καθηγητή:
«Ντρέπομαι να μεταγράψω τον επίλογο της Βουτσινά. Τη σφραγίζει και της ανήκει απόλυτα. Ο αιχμηρός λόγος της δείχνει το χάσμα που χωρίζει το δικό της ύφος από το ύφος του πρύτανή της: εκείνος κακέκτυπο του Κρέοντα. Εκείνη μια μικρή Αντιγόνη. Θα αισθάνονται, υποθέτω, ησυχασμένοι άξιοι δάσκαλοι σαν τον Κοκκινόπουλο και τον Παπαθωμόπουλο. Όσο για μένα, συχνά συλλογιζόμουνα τον τελευταίο καιρό πως ίσως η πιο άμεση και πιο πειστική αναίρεση κάθε ολοκληρωτισμού, είναι η δροσιά ενός νεανικού κορμιού, που κυκλοφορεί ατίθασα ανάμεσα στις στημένες κρεατομηχανές. Η κοπέλλα, από τα Γιάννενα έδωσε πρόσωπο σ’ αυτό το φάντασμα».
Με αφορμή την πρόσφατη επέτειο, παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου (Πειραιώς 260) η παράσταση «50 χρόνια, μια νύχτα». Παρά τις επιμέρους αντιρρήσεις μου για κάποια ζητήματα που έθετε η προσέγγιση των δημιουργών της, πρέπει να ομολογήσω πως ο Μάνος Καρατζογιάννης και η Δήμητρα Κονδυλάκη με μια διαύγεια, με μια τρομερή πυκνότητα και μια οξύτητα εξαιρετική έφεραν στο φως γεγονότα που είχε σκεπάσει η σκόνη του χρόνου, τόσο που με έκαναν να απορώ πώς έζησα 50 χρόνια χωρίς να τα ξέρω.
Η παράσταση επιχειρεί μια σύγχρονη ανάγνωση της οριακής αυτής στιγμής από τη σκοπιά του θεάτρου. Ο παλλόμενος λόγος αληθινών πρωταγωνιστών ζωντανεύει μέσα από αυθεντικές μαρτυρίες φοιτητών, μαθητών αλλά και απλών πολιτών ‒ άλλες δημοσιευμένες, άλλες συλλεγμένες στο πλαίσιο της δραματουργικής έρευνας· πολιτών που πήραν μέρος, ηθελημένα ή άθελά τους, στο δράμα της Ιστορίας ο καθένας από τη δική του θέση.
Ενώνοντας παλαιότερες και νεότερες γενιές ηθοποιών, η παράσταση συνθέτει το παζλ αυτού του «ρευστού, βίαιου και χωρίς συγκεκριμένο περίγραμμα» γεγονότος –όπως χαρακτηρίζει τις εξεγέρσεις η Αμερικανίδα ιστορικός Janet Lugo–, σε μια συλλογική αφήγηση που γίνεται πρώτη ύλη για ένα πολύτιμο μάθημα θεάτρου και οδηγός στην αναζήτηση του νοήματος της Δημοκρατίας.
Η παράσταση «50 χρόνια, μια νύχτα» μας έδωσε μια ψυχική ανάταση, μας ξύπνησε ιδανικά. Αυτά όλα για τα οποία αξίζει να ζούμε.
Μας έκανε να σκεφτούμε πως εκείνη η εξέγερση πρέπει να μείνει στην Ιστορία όπως της αξίζει. Χωρίς στημένα πανηγύρια. Χωρίς κανέναν μελοδραματισμό, με πεντακάθαρες εικόνες-ιστορίες σαν αυτές που μας αφηγήθηκαν με απλότητα οι θαυμάσιοι ηθοποιοί που την πήραν στους ώμους τους και έγραψαν Ιστορία.
Το αφιέρωμα αυτό ανοίγει έναν κύκλο συζήτησης, επιχειρώντας να συμβάλει στις σύγχρονες ανατρεπτικές απαντήσεις, κόντρα σε κάθε προσπάθεια να μπει το Πολυτεχνείο στο στείρο μουσείο ή στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας.
«Τις ημέρες εκείνες έκαναν σύναξη μυστική τα παιδιά και λάβανε την απόφαση, επειδή τα κακά μαντάτα πλήθαιναν στην πρωτεύουσα, να βγουν έξω σε πλατείες με το μόνο πράγμα που τους είχε απομείνει: μια παλάμη τόπο κάτω από τ’ ανοιχτό πουκάμισο, με τις μαύρες τρίχες και το σταυρουδάκι του ήλιου. Όπου είχε κράτος η Άνοιξη» / Ελύτης. Ο αγώνας που έκαναν τότε τα παιδιά για την πτώση της χούντας δικαιώθηκε, καθώς το Πολυτεχνείο συνέβαλε τα μέγιστα ώστε να πέσει η χούντα κάποιους μήνες αργότερα με την τραγωδία της Κύπρου. Ωστόσο δεν δικαιώθηκε ο αγώνας για μια καλύτερη κοινωνία, καθώς εφησυχάσαμε. Έπρεπε να φτιάξουμε τις ζωές μας. Στον ορυμαγδό του μπάχαλου της Μεταπολίτευσης δεν παίξαμε οργανωμένα ρόλο. Ο καθένας πήρε το δικό του δρόμο. Άλλωστε κάποιοι έπρεπε να σκεφτούν και τις λαμπρές καριέρες που τους περίμεναν.
Εκείνο τον Νοέμβριο έγινε μία ενότητα στην πράξη, ασχέτως πολιτικών αντιπαραθέσεων και πεποιθήσεων. H γενιά του Πολυτεχνείου ήταν οποιοσδήποτε πέρασε από εκεί και οποιοσδήποτε συμμετείχε είτε με τον έναν είτε με τον άλλον τρόπο στα γεγονότα. Το πού κατέληξε ο καθένας είναι άλλη ιστορία. Υπήρξαν και υπάρχουν πολλά παιδιά που στάθηκαν όρθια και δεν εξαργύρωσαν τίποτα. «Στο Πολυτεχνείο, ο ρόλος που παίξαμε ήταν αυθόρμητος», λένε. Και το εννοούν.
Πολλοί από τους πρωταγωνιστές και τις πρωταγωνίστριες του Πολυτεχνείου, ειδικά οι αθόρυβοι, που δεν απάντησαν στα καλέσματα της εξουσίας, ξέρουν και λένε από πρώτο χέρι τις ιστορίες.
Σπάνια εμπειρία η παράσταση του Φεστιβάλ Αθηνών (Πειραιώς 260) με την ευφυή θεατρική μεταφορά που έκανε ο σκηνοθέτης Μάνος Καρατζογιάννης πραγματοποιώντας τη σύνδεση μεταξύ μνήμης, παρόντος και μέλλοντος.
Η παράσταση είχε ομορφιά και ποίηση και μεγάλες στιγμές. Υποκλίνομαι μπροστά στις σπουδαίες ερμηνείες όλων των νέων ηθοποιών που μας έκαναν να ριγήσουμε. Κλίνω το γόνυ όμως συγκινημένη βαθιά από τις ερμηνείες τριών ηθοποιών της παλαιότερης γενιάς που μας έδωσαν την αδάμαστη χαρά της πείρας τους. Οι Μαρία Ζορμπά, Γιάννης Νταλιάνης, Υβόννη Μαλτέζου αξίζουν το σεβασμό μας γιατί έγραψαν Ιστορία.
Ο Μάνος Καρατζογιάννης και οι συνεργάτες του δημιούργησαν έναν κόσμο μέσα στον οποίο κατάφεραν να βάλει κι εμάς τους θεατές. Η τέχνη του ανακάλυψε τις ανθρώπινες ιστορίες του Πολυτεχνείου. Αποκαλυπτικές μαρτυρίες με ιστορική σπουδαιότητα για την εκδίπλωση των γεγονότων που συνιστούν την αρχή του τέλους για τη δικτατορία των συνταγματαρχών.
Τίμησε τους νέους ανθρώπους που πήραν μέρος στην κατάληψη του Πολυτεχνείου, κι ακόμα περισσότερο τους νεκρούς, χωρίς να τους στολίζει με ψεύτικες δάφνες. Δεν προσπάθησε να μας πείσει ούτε να μας διδάξει. Απλώς μας προκάλεσε να ανακαλύψουμε νέες έννοιες και νέες γνώσεις.
Ουσιαστικά η εξέγερση του Πολυτεχνείου είναι από τα γεγονότα που δείχνουν ότι ακόμα και στο πιο σκληρό καθεστώς μια ομάδα νέων ανθρώπων μπορεί να αντισταθεί, να πει το δικό της «όχι» στην ιστορική στρέβλωση. Το Πολυτεχνείο έστειλε τους δικτάτορες στο δικαστήριο και έδειξε ότι τίποτα δεν είναι αδύνατο. Ήταν το ιστορικό γεγονός που άφησε το πολιτικό του αποτύπωμα, όσο κανένα άλλο τα τελευταία 50 χρόνια.
Το Πολυτεχνείο ζει; Η απάντηση είναι καταφατική όσο κανείς δεν προβάλλει πάνω του ιδεοληψίες και αφορισμούς.
***
«50 χρόνια, μια νύχτα». Ένα πολύτιμο μάθημα θεάτρου και Δημοκρατίας
***
Πόπη Βουτσινά: Η μικρή Αντιγόνη, το χωράφι που οργώνεται και ο καιρός του θερισμού
***
Στην παράσταση συμμετείχαν και οι σπουδαστές του Γ΄ Έτους της Δραματικής Σχολής του Θεάτρου Τέχνης “Κάρολος Κουν”: Μάριος Αλεξανδρής, Μάριος Βερτζίνης, Νατάσα Βλυσίδου, Αναστασία Γαλερού, Αναστασία Γαλερού-Βλάσση, Χριστιάννα Γκίνογλου, Γιάννης Εσκιντζόγλου, Γιάννης Ζερβός, Πάνος Θεοδωρακόπουλος, Νεφέλη-Βασιλική Καρατσώλη, Μαριάνθη Κοσκινά, Μάρθα Ορφανάκη, Κέλλυ Σαραβάνου.
