Του Παναγιώτη Μήλα
Πηγαίνοντας προς το «Από Μηχανής Θέατρο» στην οδό Ακαδήμου σκεφτόμουν τον Κάρολο Κουν και τον Σπύρο Ευαγγελάτο.
Ο πρώτος έδωσε την ευκαιρία σε νέους Έλληνες συγγραφείς να δείξουν τη δουλειά τους στο Υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης.
Ο δεύτερος, στο ιστορικό Θέατρο «Κάβα», στις αρχές της οδού Σταδίου, έφερε στη σκηνή άγνωστα ελληνικά έργα.
Ο δρόμος άνοιξε τότε και πρόσφατα είδαμε και Περεσιάδη, και Παπαδιαμάντη, και Βιζυηνό, και Ξενόπουλο.
Όμως αυτός ο λογοτεχνικός θησαυρός με τις ελληνικές υπογραφές δεν έχει τέλος. Είναι ανεξάντλητος και ανεξερεύνητος ως ένα βαθμό.
Σκεφτόμουν λοιπόν πόσο καλή ήταν και μόνο η απόφαση μιας θεατρικής ομάδας να ανεβάσει το έργο του Ανδρέα Καρκαβίτσα «Ο ζητιάνος». Ο αγαπημένος συγγραφέας – από τα αναγνωστικά του δημοτικού σχολείου – θα έβγαινε και πάλι στο φως. Αυτή τη φορά στο φως της σκηνής, αν και ο ίδιος ενώ είχε ασχοληθεί με επιτυχία με όλα τα είδη του γραπτού: διηγήματα, μυθιστορήματα, ποίηση, μελέτες, χρονογραφήματα, ιστορικά σημειώματα, ιστορικά ανέκδοτα, παιδικά βιβλία, δεν είχε γράψει θεατρικά έργα.
Επίσης, είχε συνεργαστεί με τα μεγαλύτερα λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής του, καθώς και με εφημερίδες για τις οποίες έγραφε πλήθος άρθρων που αφορούσαν τις συνήθειες και τα γνωρίσματα των διαφόρων τόπων της Ελλάδας.
«Ο ζητιάνος», γράφτηκε το 1896 και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Εστία» από τις 9 Απριλίου 1896 έως τις 8 Ιουνίου 1898. Σε βιβλίο πρωτοδημοσιεύτηκε από το «Τυπογραφείον της Εστίας» των Μάισνερ – Καργαδούρη το 1897, ενώ η δεύτερη έκδοση έγινε το 1920 από το «Βιβλιοπωλείον της Εστίας». Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας (Λεχαινά, 12 Μαρτίου 1865 – Μαρούσι, 24 Οκτωβρίου 1922) υπήρξε ένας από τους τρεις μεγάλους εκπροσώπους της ηθογραφίας, μαζί με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και τον Γεώργιο Βιζυηνό.
Εκτός από τον «Ζητιάνο», διάσημη είναι και η συλλογή διηγημάτων «Λόγια της πλώρης». Τα δύο αυτά έργα έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί σε πολλές χώρες του εξωτερικού.
Φέτος η Θεατρική Ομάδα Anima καταπιάστηκε με τη διασκευή του Ζητιάνου, σε θεατρικό έργο. Γνωρίσαμε έτσι την Κρουστάλλω, την Παναγιώτα, τη Χαϊδεμένη, τον Μουτζούρη, τον Τελωνοφύλακα και φυσικά τον Τζιριτόκωστα, τον ζητιάνο.
***
«Η Ελλάδα ταλαιπωρημένη και σε οικονομικό αδιέξοδο, με τα σύνορά της ως Θεσσαλία, με τους δουλοπάροικους να ζουν στην αθλιότητα και στη φτώχεια, πάσχει για κοινωνικές μεταρρυθμίσεις.
Στο Νυχτερέμι, ένα χωριό κοντά στις εκβολές του Πηνειού, ενώ οι κάτοικοί του βρίσκονται στα δικαστήρια με τον μπέη της περιοχής, στην προσπάθειά τους να ξεκαθαρίσουν το ιδιοκτησιακό καθεστώς του χωριού, με την κρυφή ελπίδα ότι θα καταφέρουν να νικήσουν και να θεωρηθούν τα κτήματα δικά τους και όχι του μπέη, φτάνει ένας ζητιάνος μαζί με τον Μουτζούρη, το δεκαπεντάχρονο ζητιανόπουλό του.
Το κύριο πρόσωπο του μυθιστορήματος, ο ζητιάνος ονόματι Τζιριτόκωστας, αφού ξυλοφορτωθεί από τον τελωνοφύλακα Βαλαχά, θα προκαλέσει τη συμπόνια των κατοίκων που θα του προσφέρουν φιλοξενία και τροφή. Την επόμενη μέρα, ο ζητιάνος θα προκαλέσει το ενδιαφέρον των γυναικών του χωριού, με τα «θαυματουργά βοτάνια» του, και θα κατορθώσει να πουλήσει το «αγαπόχορτο», το «σερνικοβότανο» και άλλα βοτάνια, καθώς και υλικά για ξόρκια και για μαγικά, παίρνοντας σε αντάλλαγμα ό,τι πιο ακριβό έβλεπε ότι είχε το κάθε σπίτι, που θα το μεταπουλούσε και θα γέμιζε με χρυσές λίρες.
***
ΤΖΙΡΙΤΟΚΩΣΤΑΣ (στην Κρουστάλλω) – Θεός σ’ χωρέσ’ τη μάνα σου και τον πατέρα και τ’ αδερφάκια σου!
ΚΡΟΥΣΤΑΛΛΩ – Ρε, άϊντε, χριστιανέ μου, στη δουλειά σου και άσε μας ήσυχες! Πήγαινε να βρεις τους άντρες μας, τα ζωντόβολα να σε περιποιηθούνε..
ΤΖΙΡΙΤΟΚΩΣΤΑΣ – Έχω και το σερνικοβότανο, αν θες!
ΚΡΟΥΣΤΑΛΛΩ – Τι είπες; Τι έχεις είπες;
ΤΖΙΡΙΤΟΚΩΣΤΑΣ – Το σερνικοβότανο! Το σερνικοβότανο που βρίσκεται στον κάμπο πέρα, εκεί που κατουρεί άλογο βαρβάτο… Κι όποια το πάρει κάνει σερνικά παιδιά κι αντρειωμένα – και πανώρια σαν κι εμένα!…
ΚΡΟΥΣΤΑΛΛΩ – Πού είναι, να το δω;
ΤΖΙΡΙΤΟΚΩΣΤΑΣ – Μαζί μου το ’χω, πού θες να είναι; …Μα είναι ακριβό!
ΚΡΟΥΣΤΑΛΛΩ – Ακριβό φτηνό, εγώ το θέλω! Και το βρακί μου δίνω για ν’ αποχτήσω σερνικό παιδί!
ΤΖΙΡΙΤΟΚΩΣΤΑΣ – Πρόσεχε τι τάζεις!! Δεν πρέπει αέρας να τα βαρέσει ούτε ήλιος να τα δει…
(Βγάζει το ένα σακούλι το δείχνει στην Κρουστάλλω και πηγαίνει προς την Παναγιώτα – Η Κρουστάλλω τον ακολουθεί σαν υπνωτισμένη κοιτάζοντας το σακούλι)
ΤΖΙΡΙΤΟΚΩΣΤΑΣ – Έχω και τ’ αγαποχόρταρο!.. Μαζί με τον τυχερό σου κώνο, μέσα σε δυο τέρμηνα, τον ουρανό με τ’ άστρα θα ’χεις στην ποδιά σου!
ΑΝΝΕΤΩ (τον τραβάει) – Έχεις, αλήθεια, τ’ αγαποχόρταρο;
ΤΖΙΡΙΤΟΚΩΣΤΑΣ – Άκου, λέει! Έχω τ’ αγαποχόρταρο, της αγάπης το βοτάνι που άλλος τόπος δεν το κάνει! Με τούτο ανοίγεις κλειδαριές και σιδερόπορτες και την καρδιά (της πιάνει το στήθος) του καλού σου και τ’ αγαπητικού σου!
(Οι τρεις γυναίκες ξεθαρρεύουν, τον τραβολογάνε, του ψιθυρίζουν στ’ αυτί κ.λπ.)
ΤΖΙΡΙΤΟΚΩΣΤΑΣ – Ώωωχου! (τις σπρώχνει) Έχουμε δουλειά μπροστά..Θα περάσω σε λίγο απ’ το σπίτι κάθε μιανής ξεχωριστά να σας δώσω τα βοτάνια κι ό,τι άλλο μου ζητήσατε… για ν’ απολαύσετε στο εξής τη χαρά και την ομορφιά του κόσμου… Σε λίγο…
***
Ο Τζιριτόκωστας, αδιάφορος και ασυγκίνητος από τη μεγάλη τους φτώχεια αδειάζει τα σπιτικά τους από ό,τι αξιόλογο για να το μεταπουλήσει κερδίζοντας χρυσές λίρες. Επίσης χρησιμοποιώντας δόλο επιβάλλεται και χειραγωγεί όλο το χωριό, ικανοποιώντας κάθε επιθυμία του. Για να εκδικηθεί τον Βαλαχά, τους υποκινεί να βάλουν φωτιά στο σπίτι του, ώστε να καεί ζωντανός. Δεν αργεί βέβαια μα μπει φωτιά και στο κονάκι τού μπέη, να καεί όλο το χωριό, να παρέμβουν οι Ελληνικές Αρχές και οι Τούρκοι Άρχοντες και να οδηγηθούν όλοι οι άντρες στη φυλακή της Λάρισας».
***
«Οι Έλληνες έχουν στα γονίδιά τους την αντίσταση κατά του κακού»
Όπως γράφει η σκηνοθέτις Ρουμπίνη Μοσχοχωρίτη στο σημείωμά της «Η ομάδα Anima μετά την περσινή επιτυχία της με την παράσταση «Έξοδος» και την υποψηφιότητά της για το βραβείο Κάρολος Κουν, φέτος δουλεύει πάνω στο σπουδαίο κείμενο του Ανδρέα Καρκαβίτσα «Ο Ζητιάνος», το οποίο έχει ως πρωταγωνιστή έναν Έλληνα ζητιάνο, τον Τζιριτόκωστα. Πρόκειται για ένα από τα πιο διάσημα λογοτεχνικά πρόσωπα της Ελλάδας, μέχρι την εμφάνιση του Αλέξη Ζορμπά, του Καζαντζάκη. Η ιστορία του ζητιάνου είναι ιδιαίτερα επίκαιρη γιατί αναφέρεται σε μια εποχή ιδιαίτερων ανακατατάξεων, πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών παρουσιάζοντας αναλογίες με τη σημερινή κρίσιμη κατάσταση που βιώνουμε. Η ιστορία διαδραματίζεται την περίοδο της προσάρτησης της Θεσσαλίας στην Ελλάδα το 1881 και της δημιουργίας των νέων συνόρων του ελληνικού κράτους. Αυτά τα χρόνια αλλά και τα επόμενα που θα ακολουθήσουν το σημαντικότερο ζήτημα ήταν η διάδοχη κατάσταση των περιουσιών των Τούρκων που αποχωρούσαν πλέον από τη Θεσσαλία και πουλούσαν την περιουσία τους στους λίγους πλούσιους Έλληνες, με αποτέλεσμα οι φτωχοί κολίγοι, που μέχρι τότε ζούσαν καλλιεργώντας τη γη, να χάνουν τώρα και τα λίγα προνόμια που είχαν. Η ανακατάταξη του πλούτου ακολουθεί πάντα ένα μεγάλο πόλεμο και πάντα εις βάρος των αδυνάτων. Κάτι που ενισχύεται ακόμα περισσότερο από την αμάθεια, την έλλειψη μόρφωσης και τις προλήψεις, καθιστώντας τον άνθρωπο έρμαιο και αντικείμενο εκμετάλλευσης κάθε πανούργου, επιτήδειου και ισχυρού. Αυτό λοιπόν που καθιστά την ιστορία αυτή επίκαιρη, παρά τις όποιες αδυναμίες και ελλείψεις του ανθρώπου, είναι η «εν δυνάμει» βούλησή του να αντιστέκεται στο κακό, σε αυτό που θέλει να τον αφομοιώσει, να τον καταστρέψει, να τον εξαφανίσει; εξετάσεις που οι Έλληνες ως λαός έχουν στα γονίδιά τους να δίνουν πολύ συχνά και άλλοτε να χάνουν, άλλοτε να κερδίζουν, πάντα όμως να αγωνίζονται για να το επιτύχουν».
***
«Ο Ζητιάνος» και τα μυστικά του
Για τον ήρωα του Καρκαβίτσα έχουν γραφτεί πολλά.
-Ο Πέτρος Χάρης τονίζει ότι «Ο ζητιάνος με κάθε κατόρθωμά του παραμερίζει και από μια κουρτίνα για να αφήσει τον αναγνώστη να δει και από μια πλευρά της ελληνικής πραγματικότητας: η κακή διοίκηση, η δυσκίνητη δικαιοσύνη, η μικροπολιτική, η ρουσφετολογία, μια ελεεινή συγκρότηση κράτους».
-Ο Κωνσταντίνος Θ. Δημαράς αναφέρει ότι «Ο Ζητιάνος, είναι μια νουβέλα, γραμμένη με πολύ θυμό. Θυμό για την πολιτική που ακολουθεί το νεοσύστατο ελληνικό κράτος και επιτρέπει στη ζητιανιά να επιβιώνει, στο ρουσφέτι και στην “εκδούλευση” να βασιλεύει, στους δημοσίους υπαλλήλους να περιφρονούν τη δουλειά τους ή να λαδώνονται για να την κάνουν και κυρίως στη δεισιδαιμονία, την αμάθεια, τη δουλική συμπεριφορά να επιβιώνουν και να γίνονται ο μόνος τρόπος ύπαρξης για τους καταπιεζόμενους Καραγκούνηδες (και όχι μόνο)». Τέλος,
-Ο Φώτος Πολίτης, γράφει ότι «ο Τζιριτόκωστας δεν είναι απλώς ένας κοινός τύπος Κραβαρίτη. Είναι ο Έλλην πολιτικός, ο Έλλην επιστήμων, ο Έλλην χρηματιστής ή έμπορος, ο ολέθριος “έξυπνος” Ρωμιός της εποχής μας».
***
Στο ανακαινισμένο «Από Μηχανής Θέατρο» μας δόθηκε η ευκαιρία να παρακολουθήσουμε τον Ζητιάνο έτσι όπως τον είδε η Θεατρική Ομάδα Anima.
-Λιτό και απόλυτα σαφές το σκηνικό προσδιορίζει με απλές γραμμές τον χώρο δράσης. Έχει κάποιες ρεαλιστικές πινελιές. Μου έφερε στη μνήμη κάποια χαρακτικά που εικονογραφούσαν τα αναγνωστικά βιβλία στο δημοτικό σχολείο. Αυτό με συγκίνησε ιδιαίτερα. Την ίδια άποψη έχει και για τα κοστούμια της παράστασης. Σκηνικά και κοστούμια υπογράφει η Δήμητρα Λιάκουρα.
-Οι πρωτότυπες μουσικές συνθέσεις του Κώστα Νικολόπουλου έκαναν εντυπωσιακά άλματα στο χρόνο και μας έφερναν από τα… Κράκουρα, στην Αθήνα του σήμερα με απόλυτη επιτυχία.
-Εξαιρετικές οι μάσκες που έφτιαξε για τα τρία κορίτσια, ο Περικλής Πραβήτας.
-Ένα από τα ξεχωριστά και πιο δύσκολα στοιχεία της παράστασης ήταν οι χορογραφίες και η επιμέλεια κίνησης. Η Άννα Απέργη κατάφερε να δώσει έναν δικό της ρυθμό χωρίς όμως να αποσπά την προσοχή του θεατή από τον λόγο του Καρκαβίτσα.
-Το ίδιο ισχύει και για την επιμέλεια φωτισμών που υπογράφει ο Παναγιώτης Λαμπής. Εξαίρεση η φυσούνα με τον καπνό που ως λύση δημιουργίας εφέ είναι πολυχρησιμοποιημένη.
***
-Η Γιώτα Τσιότσκα (Παναγιώτα), λεπτεπίλεπτη στην εμφάνιση αλλά πληθωρική στην ερμηνεία.
-Ο Λευτέρης Παπακώστας («Μουτζούρης»), σε όλες τους τις «μεταμφιέσεις» έδειξε ότι βρίσκεται σε καλό δρόμο.
-Η Μαρία Καρακίτσου (Χαϊδεμένη), δυναμική παρουσία, εξαιρετική κίνηση.
-Η Κατερίνα Μπιλάλη (Κρουστάλλω), σε παρασύρει με την ερμηνευτική της δεινότητα. Σε «μεταφέρει» στην εποχή του Τζιριτόκωστα με περίτεχνη επιδεξιότητα.
-Ο Λεωνίδας Κακούρης (Τζιριτόκωστας), «άμα τη εμφανίσει» κερδίζει το κοινό. Στιβαρός, προσφέρει σιγουριά σε όλη την ομάδα επί σκηνής. Ερμηνεία δουλεμένη σε όλες τις λεπτομέρειες.
***
-Η διασκευή του έργου από την Κική Κουβαρά, πιστεύω πως έχει περιθώρια για ορισμένες αλλαγές ώστε η νουβέλα του Καρκαβίτσα να αποκτήσει πιο έντονο θεατρικό ρυθμό. Ίσως είμαι κάπως επηρεασμένος καθώς θυμάμαι την τηλεοπτική μεταφορά του έργου στην κρατική τηλεόραση στις αρχές της δεκαετίας του ΄80. Νιώθω πως τότε υπήρχε μια πιο βατή προσέγγιση στην πλοκή του έργου. Ασφαλώς και η τωρινή διασκευή έχει τα δικά της πλεονεκτήματα αφού αφήνει τον θεατή να διαμορφώσει με τα δικά του μάτια την εικόνα για κάθε ήρωα ξεχωριστά.
-Η σκηνοθέτις Ρουμπίνη Μοσχοχωρίτη αξιοποίησε με απόλυτη επιτυχία τα εκφραστικά μέσα των ηθοποιών της ομάδας της. Ίσως η διάρκεια της παράστασης θα μπορούσε να είναι κατά τι μικρότερη. Οπωσδήποτε είναι μεγάλο κέρδος για τους θεατές η διδασκαλία αυτού του έργου επειδή έτσι δίνει την ευκαιρία στους θεατές – ανεξαρτήτως ηλικίας – να γνωρίσουν τον Καρκαβίτσα και να μπουν στον πειρασμό για αναζήτηση συγγραφέων και έργων εκείνης της εποχής.
-Εν κατακλείδι πρόκειται για μια παράσταση η οποία μπορεί να δώσει το έναυσμα σε όλους για μια ευρεία ενασχόληση στον ελληνικό λογοτεχνικό θησαυρό. Μια παράσταση που αξίζει να τη δουν όλοι.
***
«Ο ζητιάνος»
Του Ανδρέα Καρκαβίτσα
Πληροφορίες για την παράσταση
Διασκευή: Κική Κουβαρά
Σκηνοθεσία: Ρουμπίνη Μοσχοχωρίτη
Σκηνογραφία-Κοστούμια: Δήμητρα Λιάκουρα
Πρωτότυπη μουσική: Κώστας Νικολόπουλος
Χορογραφίες-επιμέλεια κίνησης: Άννα Απέργη
Επιμέλεια φωτισμών: Παναγιώτης Λαμπής
Κατασκευή σκηνικού-μάσκες: Περικλής Πραβήτας
Βοηθός Σκηνοθέτη: Ελένη Δενδρινού
Κλαρίνο-Ντουντούκα: Γιώργος Δούσος
Διεύθυνση Παραγωγής: Όλγα Μαυροειδή
Παίζουν οι ηθοποιοί: Λεωνίδας Κακούρης, Κατερίνα Μπιλάλη, Μαρία Καρακίτσου, Λευτέρης Παπακώστας, Γιώτα Τσιότσκα
***
Από Μηχανής Θέατρο
Ακαδήμου 13, Μεταξουργείο
Τηλέφωνο: 210 – 52.32.097
Από 21 Οκτωβρίου και μόνο για 12 παραστάσεις
Παραστάσεις: Σάββατο στις 18:00, Κυριακή στις 17:00
Τιμές εισιτηρίων: 15 ευρώ. 12 ευρώ μειωμένο και φοιτητικό, 9 ευρώ γκρουπ, 5 ευρώ ατέλειες
***
- Συνέντευξη με τη Ρουμπίνη Μοσχοχωρίτη ΕΔΩ
- Συνέντευξη με την Κατερίνα Μπιλάλη
