Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
«Άπαντι δαίμων ανδρί συμπαρίσταται
ευθύς γενομένω, μυσταγωγός του βίου» ( αποσπ. 550 )
Μετάφραση: Σε κάθε άνθρωπο κοντά βρίσκεται ένας δαίμονας
από τη στιγμή που θα γεννηθεί για να τον οδηγεί στα μυστήρια της ζωής.
Μένανδρος
Αυτός που κάποτε ήταν το καμάρι της πόλης του, τώρα τυφλός και καταφρονεμένος, με σκυφτό το κεφάλι και κυρτωμένο το κορμί ο δύσμοιρος, στηριγμένος στο απελέκητο ραβδί του, διάβηκε την πύλη της χώρας που βασίλευσε, παίρνοντας το δρόμο της παντοτινής εξορίας. Οδηγός των τυφλών βημάτων του η αγαπημένη του θυγατέρα, η Αντιγόνη, που η μεγάλη της καρδιά τον συμπόνεσε και θέλησε να ακολουθήσει μαζί του τον πικρό και δύσβατο δρόμο της εξορίας. Η ευγενική και αποφασιστική κόρη αποφάσισε να αφιερώσει τη ζωή της στον γερασμένο πρόωρα πατέρα, ακολουθώντας τον στις περιπλανήσεις του. Αυτή τον οδήγησε μέσα από τα κακοτράχαλα βουνά και τα πυκνά δάση, αυτή μοιράστηκε μαζί του όλες τις κακουχίες και τους κινδύνους που συνάντησαν στον τραχύ τους δρόμο.
Ο «Οιδίπους επί Κολωνώ» του Σοφοκλή, το έργο που παρακολουθήσαμε στο Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου 2017, στις 7 και 8 Ιουλίου, σε σκηνοθεσία Σταύρου Σ. Τσακίρη, είναι το τελευταίο έργο του Σοφοκλή. Ο ποιητής το συνθέτει λίγο πριν από το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου (406-405 π.χ.) σε ηλικία ενενήντα δύο χρόνων, παρακαλώ! Πεθαίνει αμέσως μετά, χωρίς να προλάβει να το διδάξει ο ίδιος, ενώ η διδασκαλία του διεκπεραιώνεται το 401 από τον ομώνυμο εγγονό του, που φαίνεται να παραμερίζει, στη συγκεκριμένη περίπτωση, τον άμεσο κληρονόμο, νόμιμο γιο του ποιητή, Δημοφώντα. Η έσχατη αυτή τραγωδία του Σοφοκλή συμπίπτει χρονικά με μια κρίση, δηλαδή τη δραματική εξάντληση του πέμπτου αιώνα, που έφερε στο χείλος διπλής καταστροφής, πολεμικής και πολιτικής, την αθηναϊκή πολιτεία.
Εύκολα επομένως μπορούμε να φανταστούμε την υποδοχή της από το αθηναϊκό κοινό, τη χρονιά ακριβώς που η πόλη παίρνει ανάσα, ύστερα από το καταστροφικό τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου και την υπέρβαση της διαβόητης τυραννίδας των Τριάκοντα. Όσο λοιπόν ο «Οιδίπους επί Κολωνώ» αποτελεί, εκτός των άλλων, κυριολεκτικό και συμβολικό έπαινο της αττικής γης και της αθηναϊκής πόλης και πολιτείας, εύλογα μπορούμε να εικάσουμε ότι η διδασκαλία του το 401 θα προκάλεσε ευάρεστη ανακούφιση, αναστηλώνοντας το ταλαιπωρημένο ηθικό των Αθηναίων πολιτών.
Στον Κολωνό, βλέπουμε τον Οιδίποδα να είναι ένα αποκαμωμένο αλλά υπερήφανο γεροντάκι, ρακένδυτο ύστερα από δεκαετή περιπλάνηση. Μπροστά στον γέροντα που έχει χτυπηθεί από την υπερβολική οδύνη κι έχει παραδοθεί παθητικά σε όλα όσα του συμβαίνουν, νιώθουμε να μας διαπερνά μια εσωτερική γαλήνη, που κατεβαίνει -θα ‘λεγε κανείς- από μια θεϊκή σφαίρα, και μας δείχνει πως ο ήρωας με την παθητική του στάση φτάνει σε μια υπέρτατη ενεργητικότητα, που τα αποτελέσματά της θα διαρκέσουν πολύ πιο πέρα από τη ζωή του.
Χρειάζεται έναν τόπο ν’ αναπαυθεί ο ανεπιθύμητος βασιλιάς, καθώς διαισθάνεται το τέλος να πλησιάζει. Μόνος συμπαραστάτης του η κόρη-αδελφή του Αντιγόνη. Ύστερα από διαπραγματεύσεις, του επιτρέπεται να κατοικήσει στα «σύνορα», στο μεταίχμιο νομιμότητας και παρανομίας, ζωής και θανάτου. Μέσα από τις συναντήσεις του με τον Θησέα, τον Κρέοντα, τη μικρότερη κόρη-αδελφή του Ισμήνη και τον γιο-αδελφό του Πολυνείκη κάνει ανασκόπηση της ζωής του και στοχάζεται επάνω στο παράλογο του ανθρώπινου βίου.
Ο Οιδίποδας δυστύχησε να είναι ο φονιάς του πατέρα του, ο σύζυγος της μητέρας του και ο εξηγητής του αινίγματος της Σφίγγας. Τι μας λέει η μυστηριακή τριάδα αυτών των μοιραίων πράξεων; Ο σοφός μάγος, παρά τη θέλησή του, προχώρησε σε μια αιμομιξία. Γιατί πώς θα μπορούσε κανείς να υποχρεώσει τη φύση να αποκαλύψει τα μυστικά της αν όχι αντιστεκόμενος σ’ αυτήν, κάνοντας κάτι αφύσικο; Εκείνος που λύνει το αίνιγμα της φύσης, αυτής της δισυπόστατης Σφίγγας, παραβιάζει και τους ιερούς νόμους της.
Τα πέρατα της ψυχής δε θα βρεις προχωρώντας,
όσο μακριά κι αν σε φέρει ο δρόμος.
Στο δέντρο της σιωπής κρέμονται
οι καρποί της γαλήνης.
[Ηράκλειτος]
Η τραγωδία αυτή διατυπώνει την αμηχανία και την ανεπάρκειά μας απέναντι στις διαδικασίες της ύπαρξης, της ζωής και της τέχνης.
Ο Οιδίποδας, όταν φτάνει στον Κολωνό, κάθεται σ’ ένα βράχο μέσα στο ιερό άλσος των Ευμενίδων. Σύμφωνα με τη μυθολογία, εκεί βρισκόταν σπήλαιο όπου κατέβαινε στον Άδη. Στον Κολωνό εικάζεται ότι γεννήθηκε και ο Σοφοκλής. Εκεί τον ανακαλύπτει κάποιος κάτοικος, που τον διώχνει. Ο Οιδίπους αρνείται να φύγει επικαλούμενος χρησμό, ο οποίος λέει ότι το μέρος αυτό θα είναι ο τόπος της τελικής του ανάπαυσης. Εν τω μεταξύ φθάνει εκεί και η άλλη κόρη του Οιδίποδα, η Ισμήνη. Ο Κολωνιάτης συγκεντρώνει τους γέροντες του τόπου.
Ένας θίασος αρίστων έφτασε στην Επίδαυρο και μας παρουσίασε, υπό την καθοδήγηση του σκηνοθέτη Σταύρου Τσακίρη, το κύκνειο άσμα του Σοφοκλή. Οι Δημήτρης Λιγνάδης, Κόρα Καρβούνη, Τζέννυ Κόλλια, Άρης Τρουπάκης, Δημήτρης Ήμελλος, Δημήτρης Λάλος. Μαζί τους ο Κώστας Καζάκος στον ρόλο του Οιδίποδα και ένας πενταμελής Χορός νέων ηθοποιών. Το έργο διδάχτηκε σε νέα μετάφραση του Δημήτρη Δημητριάδη και πρωτότυπη μουσική του Μίνου Μάτσα, η οποία εκτελέστηκε ζωντανά κατά τη διάρκεια της παράστασης, από τις φωνές τεσσάρων ιεροψαλτών (Πέτρος Δασκαλοθανάσης, Παναγιώτης Διαμαντόπουλος, Θεόδωρος Παλτόγλου, Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης), ως ένα παράλληλο κείμενο εν είδει χορού.
Αφιερωμένη στον αινιγματικό θάνατο του Οιδίποδα η παράσταση, που βρίσκεται μετεωρισμένος ανάμεσα στις ευνοϊκές Ευμενίδες και στις αμείλικτες Ερινύες. Όπως το όρισε ο Γιώργος Σεφέρης στο τελευταίο μέρος της «Κίχλης», μιλώντας για αγγελικό και μαύρο φως που βλέπουν τα τυφλά μάτια του ήρωα, καθώς οδεύει προς τις αόρατες πλάκες του άλσους, οι οποίες σε λίγο θα τον καταπιούν.
Ἀγγελικὸ καὶ μαῦρο, φῶς,
γέλιο τῶν κυμάτων στὶς δημοσιὲς τοῦ πόντου,
δακρυσμένο γέλιο,
σὲ βλέπει ὁ γέροντας ἱκέτης
πηγαίνοντας νὰ δρασκελίσει τὶς ἀόρατες πλάκες
καθρεφτισμένο στὸ αἷμα του
ποὺ γέννησε τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη.
Ἀγγελικὴ καὶ μαύρη, μέρα-
ἡ γλυφὴ γέψη τῆς γυναίκας ποὺ φαρμακώνει τὸ φυλακισμένο
βγαίνει ἀπ᾿ τὸ κύμα δροσερὸ κλωνάρι στολισμένο στάλες.
Τραγούδησε μικρὴ Ἀντιγόνη, τραγούδησε, τραγούδησε…
δὲ σοῦ μιλῶ γιὰ περασμένα, μιλῶ γιὰ τὴν ἀγάπη
στόλισε τὰ μαλλιά σου μὲ τ᾿ ἀγκάθια τοῦ ἥλιου,
σκοτεινὴ κοπέλα-
Οι θεοί ταπεινώνουν τον Οιδίποδα για να διδάξουν τους ανθρώπους να μην έχουν εμπιστοσύνη στην ευτυχία ή στη γνώση τους. Ο άνθρωπος – Οιδίποδας θα μεταβάλει τον εαυτό του, κι από άνθρωπος της ύλης θα αποβεί σε πνευματικό άνθρωπο, ο ανώτερος εαυτός θα θριαμβεύσει, αφού κυριαρχήσει πάνω στον κατώτερο εαυτό, και θα απαλλαγεί από τον περιορισμό του χρόνου.
Το νόημα αυτής της τραγωδίας θα μπορούσε να εκφραστεί με το κείμενο που έγραψε ο Α. Σοπενάουερ: «Δεν υπάρχει κάτι σταθερό στην ασταθή ζωή· ούτε ατέλειωτος πόνος, ούτε αιώνια ευχαρίστηση, ούτε εντύπωση που ν’ αντέχει, ούτε ενθουσιασμός που να μην ξεθυμαίνει, ούτε υψηλή ιδέα που να στέκει ακλόνητη σαν κανόνας σ’ ολόκληρη την ύπαρξη. Όλα διαλύονται στον χείμαρρο των χρόνων» και συμπέραινε παρακάτω: «Η ζωή είναι ένα δάνειο που το παίρνουμε από τη γέννησή μας και οι πόνοι και τα βάσανα είναι οι καθημερινοί τόκοι».
Δίκαια, λοιπόν, θεωρείται πως αυτή η τραγωδία αποτελεί το δραματουργικό πυρήνα των έργων του Μπέκετ και του Καμύ και, ίσως, όλου του σύγχρονου θεάτρου.
Αν η κατάβαση μερικές φορές είναι θλιβερή, μπορεί να είναι και λυτρωτική. Όταν οι εικόνες της ζωής παραμένουν πολύ έντονες στη μνήμη, όταν το κάλεσμα της ευτυχίας γίνεται πολύ επιτακτικό, στην καρδιά του ανθρώπου γεννιέται η θλίψη. Ο άνθρωπος μπορεί να γίνει βράχος. Ο Οιδίπους υπακούει αρχικά στη μοίρα χωρίς να το ξέρει. Από τη στιγμή που ξέρει, αρχίζει η τραγωδία του. Την ίδια στιγμή όμως που, τυφλωμένος κι απελπισμένος, κατανοεί ότι το μόνο που τον κρατάει δεμένο μ’ αυτό τον κόσμο είναι το δροσερό χέρι μιας κοπέλας, της κόρης – αδελφής του, αντηχεί μια μεγάλη αλήθεια: Παρά τις τόσες δοκιμασίες, η προχωρημένη ηλικία του και το μεγαλείο της ψυχής του, του παρέχουν το δικαίωμα να κρίνει πως όλα είναι καλά. Ο «Οιδίπους» του Σοφοκλή δίνει έτσι τον ορισμό της παράλογης νίκης. Η αρχαία σοφία σμίγει με τον σύγχρονο ηρωισμό.
Η καινούργια μετάφραση του Δημήτρη Δημητριάδη, μέσα από την ιδιαίτερη χρήση των ιστορικών διαστρωματώσεων της ελληνικής γλώσσας, έδωσε τον καμβά για μια πνευματική συνάντηση θεατών και θιάσου με την παράδοση και τη μοντερνικότητα.
Ο Σταύρος Τσακίρης, σκηνοθέτης που έχει ασχοληθεί και στο παρελθόν με την ίδια τραγωδία και με τον Θηβαϊκό Κύκλο εν γένει, ερευνά μια φόρμα αφήγησης της τραγωδίας σαν μια κοινή γιορτή θεατών και ηθοποιών, η οποία δημιουργείται τη στιγμή που συναντώνται στον προκαθορισμένο χώρο του θεάτρου.
Σ’ ένα άδειο τοπίο, με τη χρήση ελάχιστων αντικειμένων, παρακολουθούμε σαν μια «παραβολή» τις τελευταίες στιγμές του Οιδίποδα. Ένας παλιός μύθος παρουσιασμένος από έναν θίασο σημερινών ανθρώπων, που προσπαθεί να τον φέρει σε ζωντανό διάλογο με το σήμερα, ώστε ν’ αφυπνίσει τις συνειδήσεις ενάντια στις προκαταλήψεις που μας χωρίζουν. Οι ηθοποιοί «ντύνονται» τους ήρωες, που εμφανίζονται κι εξαφανίζονται σαν οπτασίες του ετοιμοθάνατου Οιδίποδα. Το ίδιο και οι χώροι. Σχηματίζονται, αλλάζουν και αναιρούνται «μαγικά». Στη σκηνή σκορπίζονται κόκκινα μήλα που οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν σύμβολο γνώσης και αθανασίας
Η συνεχής παρουσία της μουσικής του Μίνου Μάτσα, σαν ένα παράλληλο κείμενο, που εκτελείται μόνο από τις φωνές τεσσάρων ιεροψαλτών, δίνει στο θέαμα τον χαρακτήρα παρουσίασης ενός επικολυρικού ποιήματος. Το μόνο πρόβλημα είναι ότι η μουσική, στην παράσταση της Παρασκευής (7/7) που παρακολούθησα, σε αρκετά σημεία κάλυπτε το λόγο των ηθοποιών δημιουργώντας μια ηχητική μουντζούρα, καθώς και τη μουσική δεν απολάμβανε ο θεατής εκείνες τις στιγμές και το κείμενο δεν έφτανε στα αυτιά του.
Μυσταγωγός είναι το εξελιγμένο εκείνο ον το οποίο έχει κατανοήσει πως το σύμπαν είναι γεννημένο από κάποιες εσώτερες δυνάμεις και αρχές, πως η προέλευσή του είναι θεία και πως δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για όλα αυτά. Ένα τέτοιο ον είναι ο Οιδίπους.
Στον ομώνυμο ρόλο, ο Κώστας Καζάκος, επικεφαλής ενός θιάσου που αποτελείται από τους σημαντικότερους ηθοποιούς της νέας γενιάς. Ο ρόλος του «Οιδίποδα στον Κολωνό» για να παρασταθεί από σκηνής χρειάζεται, εκτός από τη θεατρική ενδελέχεια, που κατά κοινή ομολογία χαρακτηρίζει τον Καζάκο, και το προσωπικό βίωμα. Ο Καζάκος το έχει, έχει πίστη, δύναμη, στεντόρεια φωνή που κατακτά και εμείς οι θεατές μαθαίνουμε από αυτόν.
Παρότι πρόλαβα να δω και τον Αλέξη Μινωτή σε αυτό το ρόλο με την ανεπανάληπτη ερμηνεία του, μπορώ να πω πως ο Κώστας Καζάκος ξεφεύγει από τη σύγκριση γιατί μας έδωσε ως ηθοποιός με αξιοσύνη τη σύγκρουση και τη συνύπαρξη του φυσικού με το υπερφυσικό, του ασυνείδητου με το συνειδητό, του γνωστού με το άγνωστο.
Το καθήκον του ηθοποιού είναι σίγουρα το δυσκολότερο ενέργημα απ’ όλα που συνεργούν για τη δημιουργία μιας παράστασης. Το υλικό που διαχειρίζεται είναι ο ίδιος του ο εαυτός. O Δημήτρης Λιγνάδης επωμίζεται έναν ιδιαίτερο ρόλο, που «ενώνει» το σήμερα με τον μύθο και δίνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην παράσταση. Είναι ένας ηθοποιός με σπουδαίες παρακαταθήκες, με ήθος και ευγένεια ερμηνευτική. Ένας ηθοποιός με ισχυρή αρματωσιά. Καλλιτεχνική και φιλολογική. Η αισθαντικότητα, η ποίηση, η τέχνη του ρυθμού, η μουσικότητα μιλούν πάνω του.
Ο ρόλος του Ξένου είναι το στοίχημα της παράστασης. Υφολογικά, δομικά, ερμηνευτικά. Ο Ξένος είναι ο πυρήνας της αφήγησης χωρίς παρά ταύτα να είναι αφηγητής. Μια δική του χειρονομία προσθέτει, αφαιρεί ή ολοκληρώνει ένα θέμα. Διατυπώνει ερωτηματικά που υποχρεώνουν τα πρόσωπα του δράματος να εξελίσσουν το μύθο, αφού το αίτημα θεατών και θεώμενων είναι η εξέλιξη της αφήγησης που θα φέρει και το «έλεος». O Δημήτρης Λιγνάδης μπορεί να χαρακτηριστεί ένας πνευματικός αναδημιουργός της εποχής μας.
Υψηλή αξία στο θέατρό μας είναι και η Κόρα Καρβούνη που με περίσσευμα ευαισθησίας και πρωτογενούς δημιουργικότητας έπλασε την Αντιγόνη.
Ένας άλλος σπουδαίος ηθοποιός, ο Δημήτρης Ήμελλος, έδωσε πνεύμα και σώμα και δικαίωσε το ρόλο του Κρέοντα. Ο Άρης Τρουπάκης έφερε με κύρος και προσωπική σφραγίδα στη σκηνή τον ρόλο του Θησέα. Μια νεανική ψυχή με ανάποδη πορεία από τον Οιδίποδα.
Μια Ισμήνη αβρή, γλυκιά και σεμνή με ιδιαίτερο υποκριτικό κάλλος μας έδωσε η Τζέννυ Κόλλια.
Χωρίς φκιασίδια, απέριττα, καθαρά αλλά και δεξιοτεχνικά έπαιξε τον Πολυνείκη ο Δημήτρης Λάλος.
Ο Χορός των ταλαντούχων νέων ηθοποιών (Αντριάνα Ανδρέοβιτς, Βαλέρια Δημητριάδου, Παναγιώτης Καμμένος, Ορέστης Καρύδας, Αγγελίνα Κλαυδιανού) με τη δυναμική του εμπλούτισε τη σκηνοθετική πρόταση.
Αυτό που διέκρινα, ωστόσο, με απορία σε κάποιους ηθοποιούς ήταν ένας αρχικός δισταγμός, κάτι σαν αμηχανία ή στρες ή έλλειψη ενέργειας, που όμως στην πορεία της παράστασης ξεπεράστηκε και όλοι μάς έδειξαν τον καλό τους εαυτό.
Τα σκηνικά του Κέννυ Μακ Λέλλαν ήταν αφαιρετικά και ταυτόχρονα λειτουργικά.
Τα κοστούμια της Θάλειας Ιστικοπούλου ήταν κομψά, σε ανατολίτικες επιρροές, κάτι που μάλλον παρέπεμπε στην παγκόσμια και πανανθρώπινη σημασία του κηρύγματος του Οιδίποδα και στην έννοια του ψυχοπομπού, του ιερέα, του μυστικιστή.
Ενδιαφέρουσες λύσεις έδωσε και ο Αλέκος Γιάνναρος με τους φωτισμούς του.
Μια εμπνευσμένη παράσταση σπουδαίων δημιουργών, όπως ο Δημήτρης Δημητριάδης στη μετάφραση και ο Σταύρος Τσακίρης στη σκηνοθεσία. Μια πραγματικά βιωματική παράσταση με άρτια επεξεργασία κειμένου από τη Δήμητρα Πετροπούλου μαζί με το σκηνοθέτη και προσεγμένη δραματουργία από τη Λουίζα Αρκουμανέα. Μια συνάντηση ανθρώπων νέων και παλαιότερων, οι οποίοι αναλογίζονται από κοινού τις δυνατότητες ευτυχίας που παρουσιάζονται στο εναπομείναν μέρος της ζωής μας. Ένας Οιδίποδας – ενσάρκωση της ανθρώπινης υπόστασης, της τραγικής συνύπαρξης της ενοχής και της αθωότητας με επιμονή στην αλήθεια της ζωής και της τέχνης.
Ταυτότητα παράστασης
Μετάφραση: Δημήτρης Δημητριάδης
Σκηνοθεσία: Σταύρος Σ. Τσακίρης
Επεξεργασία κειμένου: Σταύρος Σ. Τσακίρης – Δήμητρα Πετροπούλου
Σκηνικά: Κέννυ Μακ Λέλλαν
Κοστούμια: Θάλεια Ιστικοπούλου
Μουσική: Μίνως Μάτσας
Φωτισμοί: Αλέκος Γιάνναρος
Δραματουργός: Λουίζα Αρκουμανέα
Βοηθός Σκηνοθέτη: Χάρης Πεχλιβανίδης
Μάσκες: Εύα Νικολοπούλου
Αφίσα: Αλέξανδρος Ψυχούλης
Μουσική προετοιμασία: Μάριον Πελεκάνου
Μουσική διδασκαλία: Bαλέρια Δημητριάδου
Φωτογραφίες – Βίντεο: Πάτροκλος Σκαφίδας
Επικοινωνία: Άρης Ασπρούλης
Δ/νση παραγωγής: Γιώργος Σύρμας
Παραγωγή: Venus A.E.
Διανομή (Με Σειρά Εμφάνισης)
Ξένος: Δημήτρης Λιγνάδης
Οιδίπους: Κώστας Καζάκος
Αντιγόνη: Κόρα Καρβούνη
Ισμήνη: Τζέννυ Κόλλια
Θησέας: Άρης Τρουπάκης
Κρέων: Δημήτρης Ήμελλος
Πολυνείκης: Δημήτρης Λάλος
Χορός Ψαλτών: Πέτρος Δασκαλοθανάσης, Παναγιώτης Διαμαντόπουλος, Θεόδωρος Παλτόγλου, Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης
Χορός Πολιτών: Αντριάνα Ανδρέοβιτς, Βαλέρια Δημητριάδου, Παναγιώτης Καμμένος, Ορέστης Καρύδας, Αγγελίνα Κλαυδιανού
- Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου 2017
Σοφοκλέους
Οιδίπους επί Κολωνώ
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου
7 και 8 Ιουλίου | Ώρα 21.00
