Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Μια γλυκιά νύχτα του Σεπτεμβρίου ανηφορίσαμε στο θέατρο «Αλίκη Βουγιουκλάκη» των Βριλησσίων να παρακολουθήσουμε όπερα. Στο επιβλητικό παλιό λατομείο μαρμάρου της Πεντέλης, με ένα ελαφρύ αεράκι να μας ανατριχιάζει πότε πότε, απολαύσαμε τη δημοφιλή όπερα του Μότσαρτ «Μαγικός Αυλός» σε μια εξαίσια εκδοχή της Κάρμεν Ρουγγέρη και της Χριστίνας Κουλουμπή για παιδικό κοινό, που μάγεψε εξίσου κι εμάς τους μεγάλους.
Ο βασιλιάς της μέρας και η βασίλισσα της νύχτας, κάποτε αγαπήθηκαν τρελά και αποφάσισαν να ενωθούν. Όμως η αγάπη τους αυτή κράτησε πολύ λίγο. Εκείνη ήταν φτιαγμένη από ψεύδη και μίσος, εκείνος από αλήθεια και καλοσύνη. Εκείνη ήθελε να εξουσιάζει με το σκοτάδι, εκείνος ήθελε να βασιλεύει με το φως. Πώς να ταιριάξουνε λοιπόν; Χώρισαν, και η μεγάλη αγάπη τους μετατράπηκε αμέσως σε δυνατή έχθρα.
Ύστερα από εννέα μήνες η σκοτεινή βασίλισσα έφερε στον κόσμο ένα πανέμορφο κοριτσάκι, την Παμίνα, στην οποία ποτέ δεν αποκάλυψε ποιος είναι ο πατέρας της. Το ‘μαθε ο βασιλιάς της μέρας και σκοτείνιασε. Ήθελε να την πάρει κοντά του. Φοβόταν μήπως ζώντας δίπλα στη μητέρα της έπαιρνε από τον χαρακτήρα της. Έτσι μια μέρα την έκλεψε κρυφά και έβαλε να τη φυλάνε σ’ έναν ωραίο πύργο. Θύμωσε τότε η βασίλισσα της νύχτας. Μαύρισε ακόμα περισσότερο τον ουρανό της, έσβησε τ’ αστέρια της. Έπρεπε να βρει κάποιον τρόπο να πάρει πίσω την κόρη της. Άρχισε λοιπόν να αναζητεί ένα παλικάρι.
Ένα παλικάρι που θα μπορούσε να τη βοηθήσει. Το βρήκε στο πρόσωπο του πρίγκιπα Ταμίνο, αλλά και του Παπαγκένο…
Η πλοκή του «Μαγικού Αυλού» χαρακτηρίζεται από στοιχεία παραμυθιού, που εκπροσωπούνται κυρίως από τις νεράιδες συνοδούς της Βασίλισσας, τα τρία καλά πνεύματα που βοηθούν τον Ταμίνο και τον Παπαγκένο, καθώς και από τις μαγικές ιδιότητες που αποδίδονται στον μαγικό αυλό του πρώτου και τις καμπανούλες του δεύτερου. Αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό αποτελούν επίσης οι έντονα δραματικές μεταμορφώσεις των χαρακτήρων. Μέχρι το τέλος της πρώτης πράξης του έργου, οι θεατές αντιλαμβάνονται τον Βασιλιά ως έναν εκπρόσωπο των δυνάμεων του κακού, ωστόσο στην εξέλιξη της δράσης αποδεικνύεται ενάρετος και σοφός, σε αντίθεση με τη Βασίλισσα της Νύχτας, που αν και αρχικά εμφανίζεται ως ευγενής και ενάρετος χαρακτήρας, στη συνέχεια αποκαλύπτεται η αληθινή δόλια φύση της.
Η παράσταση, μια όπερα – πρόκληση για τους λυρικούς καλλιτέχνες, μας σεργιάνισε στο μεγαλείο της μουσικής και έπλεξε αριστοτεχνικά τον μύθο, αξιοποιώντας όλες τις αλληγορικές ψηφίδες του παζλ.
Οι περισσότεροι μελετητές της όπερας στο «Μαγικό Αυλό» διακρίνουν στενές συγγένειες και μεγάλες ταυτίσεις με το διαφωτισμό. Με το πρόσωπο της βασίλισσας ταυτίζουν το σκοταδισμό και με το πρόσωπο του Σαράστρο το φως και τη γνώση.
Η περιγραφή του κακού, όμως, τα σκοτάδια, δεν είναι αποτρόπαια. Στο θεατρικό «Μαγικό Αυλό», όπως τον σκηνοθέτησαν οι Κάρμεν Ρουγγέρη – Χριστίνα Κουλουμπή, ό,τι αντιπροσωπεύει το κακό και το σκοταδιστικό είναι εξίσου γοητευτικό και ελκυστικό με το καλό. Μπορεί αυτό από μια πρώτη άποψη να φαντάζει αντίφαση και σύγχυση. Στην πραγματικότητα, όμως, ενδυναμώνει τα δύο άκρα και κάνει την πάλη δυσκολότερη, σκληρότερη και, τελικά, πολύ πιο ενδιαφέρουσα.
Κατά τη διάρκεια της πλοκής δημιουργείται η αίσθηση δύο διαφορετικών κόσμων, ενός φανταστικού και ενός πραγματικού, που συγχωνεύονται στην παράσταση με πολλή αρμονία, καθώς το πέρασμα από τον ένα κόσμο στον άλλο γίνεται χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες.
Ποιητικός, συναισθηματικός, παραμυθικός, με κύρια συστατικά στοιχεία τη μουσική, το χρώμα, τη φαντασία και το λόγο, ο «Μαγικός Αυλός» μοιάζει με μια περιπλάνηση στη ζωή. Το θαυμαστό και μαγικό χρησιμοποιείται όχι για να μας εξαπατήσει, αλλά για να μας διαφωτίσει πάνω στις αλήθειες του κόσμου, τις αξίες, τη διαμόρφωση ταυτότητας.
Η επιλογή της απλότητας των καταστάσεων σε όλες τις σκηνές της παράστασης, της κωμικότητας, της αθωότητας στη συμπεριφορά των προσώπων και της αγωνιστικότητας των νεαρών ηρώων, προσφέρει ένα ισχυρό δίδαγμα στους μικρούς θεατές ότι όχι μόνον κατέχουν την ψυχική δύναμη να μεταμορφωθούν οι ίδιοι, αλλά μπορούν να μεταβάλουν και τις κοινότητες στις οποίες ζουν.
Ο «Μαγικός Αυλός», εκτός από τη θαυμάσια μουσική στα ακούσματα της οποίας μύησε τα παιδιά, πρόσφερε συναρπαστικό θέαμα για το κοινό κυρίως μέσα από τους χαρακτήρες που πλαισιώνουν την όπερα, όπως η κακιά Βασίλισσα, οι νεράιδες, τα θηρία, οι εξωτικοί χαρακτήρες από τους οποίους η πιο χαρακτηριστική (και δημοφιλής) φιγούρα είναι ο Παπαγκένο, κάτι ανάμεσα σε άνθρωπο και πουλί, ο οποίος εμφανίζεται ντυμένος με υπέροχο κοστούμι και φτερά κρατώντας ένα κλουβί όπου βάζει τα πουλιά που πιάνει. Αυτό το θαυμάσιο παραμυθένιο κλίμα του «Μαγικού Αυλού» έδωσε την ευκαιρία στην πολυτάλαντη Χριστίνα Κουλουμπή για τη δημιουργία ποικίλων και φαντασμαγορικών θεατρικών σκηνικών και κοστουμιών, που αποτέλεσαν μια πραγματική εικαστική έκπληξη.
Η δύναμη της αγάπης και η ιδέα της αδελφοσύνης είναι οι δύο βασικές ιδέες που διαπερνούν τον «Μαγικό Αυλό» του Μότσαρτ. Κεντρικό θέμα η αγάπη για την ανθρωπότητα, που κλείνει μέσα της τόσο την αγάπη για τους συνανθρώπους μας γενικά, όσο και την αγάπη κάθε ξεχωριστού ανθρώπου για κάποιον άλλο. Ο Παπαγκένο και η Παμίνα τραγουδούν τη δύναμη της αγάπης. Χάρη στην αγάπη και με τη βοήθεια της μουσικής, ο Ταμίνο και η Παμίνα ξεπερνούν τις δοκιμασίες και ο έρωτάς τους θριαμβεύει.
Το κοινό εκείνη τη βραδιά παρακολούθησε με ενθουσιασμό και πειθαρχία το έργο, εντυπωσιασμένο από τα τελετουργικά στοιχεία μαζί με τα μαγικά και τους συμβολισμούς, που δημιουργούν δυνατές εικόνες θαυμασμού.
Την κίνηση, τη χορογραφία και την επιμέλεια των φωτισμών με την τεχνική τους αρτιότητα και τη συνολική ενότητα της σύλληψης, τις οφείλουμε σε ένα σημαντικό και ταλαντούχο θεατράνθρωπο, τον διαπρεπή Πέτρο Γάλλια.
Η κυρία Ρουγγέρη, μια πεπειραμένη και πολύ καλά κατηρτισμένη σκηνοθέτις, αλλά και η νεότερη και άξια Χριστίνα Κουλουμπή (συν-σκηνοθέτις, σκηνογράφος, ενδυματολόγος) μας πρόσφεραν ένα καίρια συναρπαστικό θέαμα με μυθική μουσική υπόκρουση.
Ασφαλώς η επιτυχία εξαρτήθηκε κατά πολύ από την ικανότητα των τραγουδιστών που μας συνεπήραν με τη φωνητική ηθοποιία τους και την ερμηνευτική τους δεινότητα.
Οι ικανότατοι ηθοποιοί – τραγουδιστές έδωσαν όλο τους τον εαυτό γι’ αυτό το έργο, ώστε να προσφέρουν χαρά και μηνύματα αλληλεγγύης στα παιδιά. Μια παράσταση προσαρμοσμένη για παιδιά ώστε να μπορούν να καταλάβουν και να κατανοήσουν αυτό που βλέπουν και ακούν. Τα σκηνικά και τα κοστούμια ήταν υπέροχα και στο σύνολό της η παράσταση καθηλωτική.
Υπήρχαν στιγμές μάλιστα στη μουσικοθεατρική αυτή παράσταση, που ήταν σημεία αναφοράς και πεδία δημιουργικού συναγωνισμού για τους καλλιτέχνες, οι οποίοι ήταν όλοι εξαιρετικά εκπαιδευμένοι και εκλεκτοί.
Τους αναγράφω με τη σειρά: Αθηνά Δημητρακοπούλου, Ιωάννης Κοντέλλης, Εστέλλα Κοπάνου, Κωνσταντίνα Λιναρδάτου, Ίρις-Φιόνα Νικολάου, Αντώνης Παπαδάκης, Νικόλας Παπακωνσταντίνου, Νίκη Χαζιράκη, Αλέξανδρος Χαζάπης.
Θα μου επιτρέψετε όμως να σταθώ λίγο περισσότερο στην Αθηνά Δημητρακοπούλου, μιας και τα τελευταία έξι -τουλάχιστον- χρόνια παρακολουθώ την ανοδική σταδιοδρομία της.
Τραγούδησε τον ρόλο της «Βασίλισσας της Νύχτας», έναν εξαιρετικά απαιτητικό ρόλο για σοπράνο κολορατούρα, τον οποίο -όπως διαπιστώσαμε- κατέχει πλήρως και ταιριάζει όχι μόνο στη φωνή της αλλά και στις ερμηνευτικές-υποκριτικές της ικανότητες.
Η γοητεία της άριας αυτής της Βασίλισσας της Νύχτας έγκειται στο γεγονός ότι η σοπράνο προβαίνει σε τολμηρούς φωνητικούς ακροβατισμούς, οι οποίοι εκπλήττουν τους θεατές. Αυτοί οι φωνητικοί ακροβατισμοί έχουν σκοπό να επιδείξουν τον χαρακτήρα της Βασίλισσας και όχι μόνο τα φωνητικά προσόντα της τραγουδίστριας. Η Αθηνά Δημητρακοπούλου με ταλέντο, ενάργεια και άγρια λάμψη έδωσε σάρκα και φωνή στην παράξενη προσωπικότητα της Βασίλισσας της Νύχτας.
Μια παράσταση υψηλής αισθητικής για τις αρετές της αγάπης, της συγχώρεσης, της ανεκτικότητας και της αδελφοσύνης του ανθρώπου, που κατάφερε να κερδίσει το κοινό όλων των ηλικιών.
Ο Μαγικός Αυλός – Ταυτότητα παράστασης
Συντελεστές
Κείμενο – Αφήγηση:
Κάρμεν Ρουγγέρη
Σκηνοθεσία:
Κάρμεν Ρουγγέρη – Χριστίνα Κουλουμπή
Σκηνικά – Κοστούμια:
Χριστίνα Κουλουμπή
Κίνηση – Χορογραφία – Φωτισμοί:
Πέτρος Γάλλιας
Μουσική επεξεργασία – Video Art:
Αντώνης Δελαπόρτας
Στίχοι – Μουσική επιλογή:
Ανδρέας Κουλουμπής
Διδασκαλία τραγουδιών:
Λαρίσα Ερεμέγιεβα – Μίνα Δελαπόρτα
Συντονίστρια σκηνοθεσίας:
Χαρά Δήμα
Βοηθός ενδυματολόγου:
Έρρικα Αλαμάνου
Βοηθός Σκηνογράφου:
Χρήστος Γράπας
Art Work:
Λουκάς Μελάς
Διανομή
Αθηνά Δημητρακοπούλου, Ιωάννης Κοντέλλης, Εστέλλα Κοπάνου, Κωνσταντίνα Λιναρδάτου, Ίρις-Φιόνα Νικολάου, Αντώνης Παπαδάκης, Νικόλας Παπακωνσταντίνου, Νίκη Χαζιράκη, Αλέξανδρος Χαζάπης.
Η Κάρμεν Ρουγγέρη σπούδασε τραγούδι στο Ελληνικό Ωδείο και θέατρο στη Δραματική Σχολή Θεάτρου Τέχνης και Πειραϊκού Συνδέσμου, απ’ όπου αποφοίτησε με άριστα. Έκανε ειδικές σπουδές πάνω στην όπερα στο Πανεπιστήμιο της Περούτζια. Ως ηθοποιός έχει λάβει μέρος σε παραστάσεις της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, του Εθνικού και του Ελεύθερου Θεάτρου. Έχει πάρει μέρος σε πολλές τηλεοπτικές σειρές, παίζοντας χαρακτηριστικούς ρόλους. Το 1985 δημιούργησε τη θεατρική ομάδα «Ρακοσυλλέκτες», στην οποία σκηνοθετούσε, γράφοντας η ίδια τα κείμενα. Στο συγγραφικό της έργο περιλαμβάνονται θεατρικά έργα και παραμύθια για παιδιά (εκδόσεις Λιβάνη, Πατάκη, Ψύχαλου, Ζαχαρόπουλος, Διάπλαση), μία σειρά έξι επεισοδίων για την τηλεόραση και πέντε μεταφράσεις όπερας. Το 1993 ίδρυσε την Παιδική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου και το 1996 την Παιδική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, όπου έχει διασκευάσει και σκηνοθετήσει πάνω από 40 έργα και όπερες. Το 1997 άνοιξε την πόρτα του Ηρωδείου στα παιδιά. Κάθε χρόνο, πολλά έργα της ανεβαίνουν σε σχολικές παραστάσεις σε όλη την Ελλάδα.
Για τον “Μαγικό Αυλό”
Όπερα σε δύο πράξεις του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ, ένα από τα διαμάντια του λυρικού ρεπερτορίου. Ο πρωτότυπος τίτλος της στα γερμανικά είναι Die Zauberflöte.
Το έργο γράφτηκε μέσα σε πέντε μήνες σε λιμπρέτο στα γερμανικά του θεατρικού συγγραφέα Εμάνουελ Σικανέντερ (1751-1812), σε μια εποχή που η υγεία του Μότσαρτ ήταν κλονισμένη και βρισκόταν σε δεινή οικονομική κατάσταση. Η πρεμιέρα του Μαγικού Αυλού δόθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 1791 στο προάστιο Βάιντεν της Βιέννης και άνοιξε τον δρόμο για τη δημιουργία μιας εθνικής γερμανικής όπερας. Εννέα εβδομάδες μετά την πρεμιέρα του, ο Μότσαρτ θα εγκαταλείψει τα εγκόσμια, σε ηλικία μόλις 35 ετών. Την ίδια περίοδο είχε συνθέσει άλλη μία όπερα, τη Μαγαλοψυχία του Τίτου και το περίφημο Ρέκβιεμ. Η υπερδραστηριότητά του ίσως να τον εξάντλησε.
Η υπόθεση του Μαγικού Αυλού εξελίσσεται στην αρχαία Αίγυπτο, σε απροσδιόριστη εποχή. Η Βασίλισσα της Νύχτας αναθέτει στον πρίγκιπα Ταμίνο να ελευθερώσει την κόρη της Παμίνα, που κρατά αιχμάλωτη ο κακός ιερέας Ζαράστρο. Όσο ο Σαράστρο κρατά την Παμίνα, η βασίλισσα χάνει τη δύναμή της. Για να βοηθήσει τον Ταμίνο, του δίνει ένα μαγικό αυλό. Ο Ταμίνο με τον βοηθό του Παπαγκένο συναντά την Παμίνα και μαγεύεται από την ομορφιά της. Για να την ελευθερώσει από τα βασανιστήρια του Μονόστατου, περνά από δοκιμασίες που του επιβάλλει ο Ζαράστρο, για να αποδείξει ότι είναι ενάρετος, εχέμυθος και αγαθός. Ο Ζαράστρο δεν είναι τελικά το πνεύμα του κακού. Αναγνωρίζει τη δύναμη των δύο νέων και το πάθος τους για την αναζήτηση της αιώνιας αλήθειας και τους ανταμείβει. Στο τέλος, το φως θριαμβεύει πάνω στο σκότος με την εξαφάνιση των κακών, που δεν είναι άλλοι από τη Βασίλισσα της Νύχτας και τον Μονόστατο.
Η αδελφοσύνη, η ελευθερία, η αγάπη, η νίκη του καλού, η αναζήτηση της αρετής, το μεγαλείο της σιωπής και η επικράτηση της αλήθειας είναι οι αξίες που περιγράφει η μεγαλειώδης αυτή όπερα, που μπορεί να διαβαστεί με δύο τρόπους: είτε ως παραμύθι, με τον μαγικό αυλό, τα κουδουνάκια, τις νεράιδες, τους κλόουν και το ερωτευμένο ζευγάρι, είτε ως αλληγορία για τον Ελευθεροτεκτονισμό (Μασονία) και τις αρετές του, όπως προτείνουν πολλοί ειδικοί. Να επισημάνουμε εδώ ότι τόσο ο Μότσαρτ, όσο και Σικανέντερ, υπήρξαν σημαίνοντες μασόνοι. Μάλιστα, κάποιοι ιστορικοί έχουν υποστηρίξει ότι ο Μότσαρτ δολοφονήθηκε επειδή είχε αποκαλύψει τόσα πολλά για τη μυστική αυτή οργάνωση στον Μαγικό Αυλό.
H αλληγορία και ο συμβολισμός του «Μαγικού Αυλού» δηλώνουν την αξία της ανθρώπινης συναδέλφωσης και περιγράφουν τη διαδικασία, τη δοκιμασία καλύτερα, της στράτευσης στην υπόθεση αυτή, την υλοποίηση της αξίας στο πλαίσιο ενός καλύτερου κόσμου. Σε κάθε περίπτωση δεν πρόκειται για διδακτικό έργο αλλά για μια σε υψηλό αισθητικό επίπεδο έκφραση των αντιφάσεων του ανθρώπινου βίου που συγχρόνως είναι και αντιφάσεις της ίδιας της προσωπικότητας του Μότσαρτ. Το αφελές και το χαρίεν, εκείνη η πλευρά του ανθρώπου που τον οδηγεί στο να υποκύπτει στους πειρασμούς της καθημερινής ευτυχίας, συγκρούονται με την αυστηρή αίσθηση του καθήκοντος, με το ηθικό χρέος που λειτουργεί ως οικουμενική δεσμευτική αρχή.
Η πρεμιέρα του Μαγικού Αυλού στην Ελλάδα δόθηκε με καθυστέρηση αιώνων, μόλις στις 18 Ιανουαρίου 1969, από την Εθνική Λυρική Σκηνή.
Ρόλοι
Ταμίνο (πρίγκιπας, τενόρος)
Ζαράστρο (αρχιερέας του Ναού, μπάσος)
Ομιλητής (μπασοβαρύτονος)
Βασίλισσα της Νύχτας (σοπράνο κολορατούρα)
Παμίνα (πριγκίπισσα, υψίφωνος)
Παπαγκένο (κυνηγός πουλιών, βαρύτονος)
Παπαγκένα (υψίφωνος)
Μονόστατος (Μαυριτανός στην υπηρεσία του Ζαράστρο, τενόρος)
Τρεις νεράιδες, συνοδοί της Βασίλισσας (δύο σοπράνο και μέτζο σοπράνο)
Τρία νεαρά αγόρια (καλά πνεύματα, σοπράνο)
Τρεις ιερείς (τενόρος και δύο μπάσοι)
Δύο φρουροί (τενόρος, μπάσος)
Τρεις σκλάβοι (δύο τενόροι, ένας μπάσος)
Χορωδία (λαός, σκλάβοι, ιερείς κ.λπ).
Wolfgang Amadeus Mozart
Από τους κορυφαίους συνθέτες όλων των εποχών, τα έργα του οποίου αποτελούν μέρος του ρεπερτορίου κάθε ορχήστρας που σέβεται τον εαυτό της.
Το πλήρες όνομά του είναι Γιοχάνες Κρισόστομους Βολφγκάνγκους Τεόφιλους (Αμαντέους) Μότσαρτ [Wolfgang Amadeus Mozart] και γεννήθηκε την 8η πρωινή της 27ης Ιανουαρίου 1756 στο Ζάλτσμπουργκ, τμήμα τότε της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους και νυν της Αυστρίας. Ήταν γιος του συνθέτη Λεοπόλδου Μότσαρτ και της Άννας Μαρίας Περτλ.
Ο Μότσαρτ έζησε μόνο 35 χρόνια, πρόλαβε όμως να συνθέσει περίπου 600 έργα (συμφωνικά, δωματίου, κονσέρτα, όπερες και χορωδιακά), τα περισσότερα από τα οποία είναι αριστουργήματα. Σε ηλικία τριών χρονών έπαιζε πιάνο, στα πέντε του συνέθετε και στα έξι έδωσε το πρώτο του κοντσέρτο. Μιλάμε για τον ορισμό της ιδιοφυΐας.
Ο Μότσαρτ, αν και συνθέτης, είναι ένας μύθος, ένα λαϊκό είδωλο. Είχε το χάρισμα να γράφει απλές και ευκολομνημόνευτες μελωδίες, μέσα στη συνθετότητά τους. Έργα του ακούγονται όχι μόνο στις αίθουσες συναυλιών, αλλά και σε ασανσέρ, εμπορικά κέντρα, αίθουσες χειρουργείων και ως ηχητικά σήματα από κινητά τηλέφωνα.
Η μουσική του έχει και «μαγικές» ιδιότητες. Κτηνοτρόφοι παίζουν Μότσαρτ στις αγελάδες για να αυξήσουν την παραγωγή τους σε γάλα ή να μας δώσουν πιο τρυφερό κρέας. Έχει τεκμηριωθεί επιστημονικά ότι η ακρόαση της μουσικής του βοηθά στην ανάπτυξη της νοημοσύνης των βρεφών και των παιδιών. Η μορφή του απεικονίζεται σε σοκολατάκια, σουβενίρ και άλλα είδη διακόσμησης.
Μεταξύ σοβαρού και αστείου λέγεται ότι αν υπήρχε δυνατότητα ο Μότσαρτ να διεκδικήσει τα δικαιώματα για τη χρήση της μουσικής και του ονόματός του θα μπορούσε να αγοράσει όλη την Αυστρία. Άλλωστε, η γενέτειρά του Ζάλτσμπουργκ ζει και αναπτύσσεται μέχρι σήμερα χάρις στον Μότσαρτ. Και όμως, ο συνθέτης της «Μικρής Νυχτερινής Μουσικής», του «Ντον Τζιοβάνι», του «Μαγικού Αυλού» και άλλων αριστουργημάτων πάλευε για να τα φέρει βόλτα με τα οικονομικά του στον σύντομο βίο του.
Πέθανε στη μία τα ξημερώματα της 5ης Δεκεμβρίου 1791, επί των επάλξεων, γράφοντας το «Ρέκβιεμ» της ζωής και της καριέρας του.
