Τον Αύγουστο του 1981 ο Ζήσιμος Λορεντζάτος (1915-2004) ενώ παραθέριζε αμέριμνος στην Κεφαλονιά, αρρώστησε και υποχρεώθηκε να επιστρέψει στην Αθήνα. Η τελική διάγνωση ήταν ιογενής πνευμονία. Νοσηλεύθηκε από τις 18 έως τις 24 του μηνός στο «Σωτηρία» που σήμερα είναι ένα από τα νοσοκομεία αναφοράς για τον κορονοϊό. Τη μικρή και άγνωστη αυτή λεπτομέρεια τη γνωρίζουμε χάρη στο ανέκδοτο χειρόγραφό του που εξέδωσε το ΜΙΕΤ το 2016 με αυτόν ακριβώς τον τίτλο: «Ιογενής πνευμονία».
Το αξιοπερίεργο στην όλη υπόθεση δεν είναι η σύντομη ασθένεια του Λορεντζάτου αλλά η ημερομηνία εκδήλωσής της, καταμεσής του Αυγούστου. Και σίγουρα ο διακεκριμένος ποιητής, κριτικός, μεταφραστής και δοκιμιογράφος δεν ήταν ο μοναδικός που ταλαιπωρήθηκε καλοκαιριάτικα στην ιστορία της ανθρωπότητας με ιώσεις ή άλλες σοβαρότερες παθήσεις του αναπνευστικού συστήματος.
Αυτός είναι και ο λόγος που πολλοί σοβαροί επιστήμονες της Ιατρικής, αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό την ιδέα ότι ένα καλοκαίρι αρκεί από μόνο του για να μας απαλλάξει από την τρομακτική σκιά μιας πανδημίας.
Αξίζει όμως να αναζητήσετε το μικρό αυτό βιβλιαράκι (μεταγραφή: Σοφία Μπόρα, Σημειώσεις – Υστερόγραφο: Σταύρος Ζουμπουλάκης) γιατί ένας ασυνήθιστα εξομολογητικός Λορεντζάτος αφηγείται την περιπέτειά του σε πρώτο ενικό. Σε ένα από τα πιο απολαυστικά αποσπάσματα διαβάζουμε για το πώς ο συγγραφέας μιλάει για το λησμονημένο δώρο της υγείας: «Μέσα σε μια αδικαιολόγητη σιγουριά, κυβερνημένοι από το νόμο της αδράνειας, δεν προσέχομε εκεί που παίζομε στην ακρογιαλιά το πανέμορφο μαρμαρένιο κεφάλι της υγείας –όπως την οραματίστηκε ο Σκόπας– μισοσκεπασμένο από τους άμμους, απαρατήρητο – στη μυθολογία των αρχαίων μια προσωποποίηση χωρίς κανένα ιδιαίτερο μύθο και ανακατωμένη μαζί με όλους τους άλλους στην ακολουθία του Ασκληπιού. Ετσι την μπερδεύομε ολότελα και τη χάνομε ανάμεσα στους άλλους».
Αλλά το σημείο όπου ο αναγνώστης αναγνωρίζει πραγματικά κάτι βαθιά δικό του είναι όταν ο Λορεντζάτος μοιράζεται την πανανθρώπινη εμπειρία της μοναξιάς του αρρώστου: «Το αίσθημα της γενικής σωματικής κακουχίας που δοκίμαζε από τον εξακολουθητικό πυρετό τον έκανε να νιώθει τόσο παραμερισμένος μέσα στον κόσμο, τόσο απόλυτα ορφανεμένος από όλους και από όλα». Γι’ αυτούς τους αρρώστους δίνεται σήμερα η μάχη. Κι όταν η φύση της αρρώστιας επιβάλλει την απόλυτη μοναξιά η αξία της μάχης γίνεται διπλή και τριπλή.
Ο ποιητής, κριτικός λογοτεχνίας, μεταφραστής και συγγραφέας Ζήσιμος Λορεντζάτος κατέχει περίοπτη θέση στην ελληνική λογοτεχνία κυρίως για το δοκιμιακό του έργο. Δημοσίευσε μελετήματα και δοκίμια για το Διονύσιο Σολωμό, τον Μακρυγιάννη, τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, τον Κωνσταντίνο Καβάφη, τον Γεώργιο Σεφέρη, τον Δημήτρη Πικιώνη, τον Κορνήλιο Καστοριάδη, τον Έζρα Πάουντ, τον Φρίντριχ Χέλντερλιν, την Άννα Αχμάτοβα, τον Λούντβιχ Βιτγκενστάιν και τον Αλβέρτο Αϊνστάιν.
Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος γεννήθηκε στην Αθήνα στις 25 Ιουνίου 1915 και ήταν γιος του Κεφαλλονίτη δημοτικιστή, φιλόλογου και πανεπιστημιακού Παναγή Λορεντζάτου (1871-1941). Μετά τις εγκύκλιες σπουδές του, παρακολούθησε μαθήματα στη Νομική και Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα το 1936 με το βιβλίο «Εντγκαρ Αλαν Πόε. Οι εξαιρέσεις. Η φιλοσοφία της συνθέσεως. Η ποιητική αρχή», που περιλάμβανε ένα δικό του δοκίμιο και δυο μεταφράσεις έργων του Πόε. Η πρώτη του ποιητική συλλογή κυκλοφόρησε, το 1955, με τίτλο «Μακρά Σύρτις» και ακολούθησε μια ακόμη με τίτλο «Αλφαβητάρι» (1969), που περιέχει 24 χαϊκού.
Μετά τον πόλεμο εργάστηκε στην ελληνική υπηρεσία του BBC στο Λονδίνο, αλλά μόλις ξέσπασε το Κυπριακό απελάθηκε, αρνούμενος να χαρακτηρίσει τους Κύπριους αγωνιστές τρομοκράτες.
Το 1987 τιμήθηκε με το Α’ Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου για το βιβλίο του «Από την Πίζα στην Αθήνα. Η περίπτωση Πάουντ», αλλά αρνήθηκε να το παραλάβει έχοντας την πεποίθηση ότι οι συγγραφείς και τα έργα τους ακολουθούν τον δικό τους δρόμο, μακρά από διακρίσεις και βραβεύσεις. Αντί του ιδίου εξέφρασε την επιθυμία το βραβείο να δοθεί σε ένα νέο ποιητή.
Το δοκιμιακό έργο του έχει κυκλοφορήσει σε δύο τόμους από τις εκδόσεις «Δόμος» με τίτλο «Μελέτες» (1994).
Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος πέθανε στην Αθήνα στις 3 Φεβρουαρίου 2004, σε ηλικία 88 ετών.
Κρίσεις για το έργο του
«Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, νηφάλιος και στοχαστικός, καλλιέργησε περισσότερο το καθαυτό δοκίμιο και τη συνθετικότερη επισκόπηση, προβάλλοντας ιδέες αρκετά πρωτότυπες, κάποτε και ιδιόρρυθμες, αντλημένες από το πλατύτατο πεδίο των αναγνώσεών του και από μια εσωστρεφή και θρησκευόμενη διάθεση» (Λίνος Πολίτης, καθηγητής της νεοελληνικής φιλολογίας)
«Όπως έχει παρατηρηθεί ο Λορεντζάτος αποτελεί την πιο ευτυχισμένη περίπτωση σεφερογενούς δοκιμιογράφου. Ζώντας εδώ και χρόνια μακριά από την τύρβη της λογοτεχνικής αγοράς, δημιουργεί σταδιακώς, ένα πολύ αξιοπρόσεχτο, δοκιμιακής υφής έργο, παρά τις αντιρρήσεις που έχει προκαλέσει η παραγωγή του ως “αιρετική”. Η ευρυμάθειά του συμβαδίζει με την ασκητική προσήλωση στην πνευματική δημιουργία, καθώς και με υποδειγματικό ήθος» (Δημήτρης Δασκαλόπουλος, ποιητής, δοκιμιογράφος και επιμελητής εκδόσεων).
«Ο Ζήσιμος επαληθεύει πέρα για πέρα την αξιωματική εκείνη ρήση που ορίζει την κουλτούρα ως αυτό που σου μένει όταν έχεις ξεχάσει όλα όσα έχεις διαβάσει. Δεν είναι ούτε τέρας γνώσεων ούτε τέρας μνήμης. Είναι κάτι πολύ παραπάνω: είναι τέρας κατασταλάγματος» (Γεώργιος Παμπούκης, δοκιμιογράφος)
Η Ιογενής Πνευμονία αποτελεί το μοναδικό αφήγημα που επιχείρησε να γράψει ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, μολονότι ο ίδιος δεν θεωρούσε τον εαυτό του πεζογράφο. Στο σύντομο κείμενό του, αν και απέφευγε συνειδητά τις αυτοαναφορικές εξομολογήσεις, μιλά σε τρίτο πρόσωπο για τη μοναξιά του αρρώστου και για την περιπέτεια υγείας που έζησε τον Αύγουστο του 1981, η οποία άρχισε στην Κεφαλονιά και συνεχίστηκε στην Αθήνα με τη νοσηλεία του στο νοσοκομείο Σωτηρία, έχοντας διαγνωστεί με ιογενή πνευμονία. Αυτό το σπάνιo –και χαμένο μέχρι το 2016– πεζό του φαίνεται πως δουλεύτηκε επανειλημμένα από τον κορυφαίο δοκιμιογράφο, κριτικό, ποιητή και μεταφραστή, αλλά δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Παραδόξως, το ανέκδοτο χειρόγραφο του Λορεντζάτου βρέθηκε σε ημιτελή –ίσως και σχεδόν τελική– μορφή ανάμεσα σε άλλα γραπτά του πριν από τέσσερα χρόνια, όταν το αρχείο του παραδόθηκε στο Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, το οποίο μάλιστα τύπωσε το βιβλίο την ίδια χρονιά. Προσηλωμένος στην πνευματικότητα, εμμονικός αναζητητής λέξεων, κοσμοπολίτης με ευρύ πεδίο γνώσεων και βαθιά αγάπη και γνώση της ελληνικής παράδοσης, ο Ζήσιμος Λορεντζάτος (1915–2004) είναι ένας από τους κορυφαίους Έλληνες λόγιους. Γιος του δημοτικιστή πανεπιστημιακού καθηγητή της κλασικής φιλολογίας Παναγή Λορεντζάτου, καταπιάστηκε κυρίως με το δοκίμιο εκπονώντας μελέτες για σπουδαίους Έλληνες και ξένους συγγραφείς (Καβάφης, Κάλβος, Παπαδιαμάντης, Σεφέρης, Σολωμός, Σαραντάρης, Έλιοτ, Ζιντ, Βίτγκενσταϊν, Πάουντ κ.ά.). Τα Γράμματα Σεφέρη–Λορεντζάτου είναι μια από τις σπουδαιότερες ελληνικές αλληλογραφίες. Το 2001 τιμήθηκε με το Βραβείο του Ιδρύματος Ουράνη για το σύνολο του έργου του, ενώ το 1988 του απονεμήθηκε το Α΄ Κρατικό Βραβείο Κριτικής-Δοκιμίου, το οποίο όμως δεν αποδέχτηκε, καθώς ήταν ένας σεμνός και εσωστρεφής άνθρωπος που αγαπούσε την απλότητα και δεν επιδίωκε τίτλους, αξιώματα και δημοσιότητα. Όπως έλεγε: «Τη ζωή τη ζούμε. Ο καρπός της τρώγεται, και το πολύ που κάνεις με το γράψιμο αναμασάς τα φλούδια της. Παίρνω το γράψιμο σαν μια τέχνη που πασχίζω να την κάνω όσο μπορώ σωστά, ώστε να χρησιμέψει σε κάτι στη ζωή μας […]».
- Ακούστε την ηχογραφημένη ανάγνωση. Η ηχογράφηση παραμένει διαθέσιμη στο site του ΚΠΙΣΝ. Διαβάζει ο Νίκος Κουρής.
Ζήσιμος Λορεντζάτος, Ιογενής πνευμονία
Ανέκδοτο χειρόγραφο από το αρχείο του Ζ.Λ. στο ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ, Μεταγραφή: Σοφία Μπόρα, Σημειώσεις, υστερόγραφο: Σταύρος Ζουμπουλάκης, έκδοση εκτός εμπορίου, 2016.
Μπορείτε να κατεβάσετε το βιβλίο σε μορφή pdf από την ιστοσελίδα του Μορφωτικού ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης
